Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z B Gasia w diagnostyce penitencjarnej normalizacja narzędzia

Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 61, Warszawa 2008

Robert Poklek

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia

w diagnostyce penitencjarnej – normalizacja narzędzia

Wprowadzenie w problematykę agresji

Więzienie jest środowiskiem, gdzie niemal na co dzień ujawnianych jest

wiele form agresji skierowanej na innych ludzi (personel, współosadzeni),

na własną osobę (samouszkodzenia), czy też skierowanej na przedmioty

(niszczenie mienia). Przemoc wewnątrzwięzienna, jak w każdym innym

środowisku społecznym, ma charakter stopniowany, jej skrajną postacią

jest terroryzm, a stosunkowo najłagodniejszą zakamuflowana przemoc

psychiczna lub agresja słowna

. Owa stopniowalność obejmuje oprócz

przejawianych form agresji (od werbalnej do fizycznej) również zróżni-

cowanie nasilenia (od łagodnej, czyli powodującej krótkotrwałą szkodę,

do skrajnie destrukcyjnej, powodującej cierpienie i często nieodwracalne

konsekwencje), co w praktyce penitencjarnej oznacza konieczność stoso-

wania zupełnie innych środków do niwelowania jej skutków. Instrumen-

ty będące w dyspozycji Służby Więziennej obejmują określony wachlarz

reakcji na agresję, od wyrażenia dezaprobaty i rozmowy dyscyplinującej,

poprzez pozbawianie niektórych ulg i regulaminowe karanie dyscyplinar-

ne, do zastosowania środków przymusu bezpośredniego, z użyciem siły

fizycznej i broni palnej włącznie. Stąd konieczność działań penitencjarno-

ochronnych o charakterze profilaktycznym i korekcyjnym, które są możli-

we między innymi dzięki właściwej diagnozie osobowościowych właści-

wości osadzonych, tendencji oraz skłonności do stosowania różnych form

agresywnych zachowań.

Bogate piśmiennictwo, zarówno teoretyczne, jak i empiryczne doty-

czące problematyki agresji, prezentuje wiele definicji tego pojęcia, tak

dobrze znanego w języku potocznym. Nie należy przy tym zapominać,

J. Nawój, 2001.

Robert Poklek

że pojęcie to nie zostało wprowadzone przez literaturę naukową, a mimo

to z powodzeniem funkcjonuje w życiu codziennym, pozwalając odróż-

niać zachowania agresywne od nieagresywnych

. Zdefiniowanie agresji

nie jest rzeczą łatwą, gdyż określenie „zachowanie agresywne” jest bardzo

swobodnie używane, w zależności od towarzyszących mu okoliczności.

Obok niego używa się czasem takich terminów jak „wrogość”, „wojowni-

czość”, czy „destrukcja”

Słownikowe znaczenie terminu agresja (łac. aggressio – napad, przy-

bliżenie) oznacza: 1) praw. napaść jednego państwa na drugie; 2) psych.

zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na

osobach lub rzeczach; 3) zool. zachowanie się zwierząt, mające na celu

zmuszenie przeciwnika do określonego zachowania

W naukach społecznych pod pojęciem agresja określa się zamierzone

działanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie komuś lub

czemuś, krzywdy (fizycznej lub psychicznej), szkody lub straty. Działanie

takie ma zwykle gwałtowny i otwarty charakter, z intencją ukierunkowaną

na zranienie lub sprawienie bólu

. Najistotniejszym kryterium spostrzega-

nia zachowania jako agresywnego jest intencjonalność działania spraw-

cy, który świadomie wyrządza krzywdę lub szkodzi, przy ograniczonym

wpływie ofiary na wystąpienie tego działania

. W ocenie społecznej agre-

sja postrzegana jest zazwyczaj jako zachowanie antynormatywne

Z punktu widzenia funkcji pełnionych przez agresywne czynności

W. Poznaniak (1990) wyróżnia pięć kategorii zachowań agresywnych:

1) zachowania emotogenne pofrustracyjne, które służą usunięciu przy-

krego napięcia emocjonalnego, a więc gniewu, wściekłości, czy złości

poprzez odreagowanie. Chodzi o tzw. agresję impulsywną (zwaną także

agresją reaktywną), która jest reakcją na pojawiające się stany negatyw-

nego pobudzenia, związanego z przeżywaniem emocji złości, irytacji,

zaś funkcją tak pojmowanej agresji jest redukcja tego napięcia

; 2) za-

chowania emotogenne służące uzyskiwaniu przyjemnych doznań uczu-

ciowych w trakcie czynności agresywnych. Chodzi o tzw. agresję spon-

taniczną – dla przyjemności (określaną również jako agresja samoistna).

J. M. Wolińska, 2003.

J. Grochulska, 1993.

Słownik Wyrazów Obcych PWN, 2002.

E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, 1997; M. Sygit, A. Kładna, J. Kładny, 1996; K. Żygulski, 1997.

C. A. Anderson, B. J. Bushman, 2002.

J. T. Tedeschi, R. B. Smith, C. R. Jr. Brown, 1974; M. Zakrzewski, 1990.

H. Eliasz, 1985.

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

Zachowania tego typu są źródłem stymulacji, co prowadzi do niezrozu-

miałych przez społeczeństwo aktów wandalizmu, złośliwego i napastliwe-

go drażnienia innych. Satysfakcja czerpana jest z faktu bycia agresorem

i oznak cierpienia ofiary

; 3) agresja naśladowcza to zachowanie pole-

gające na odwzorowaniu agresji innych ludzi, którzy stają się modelami

ukazującymi różne sposoby agresywnego zachowania. Obserwowane za-

chowanie agresywne modela jest nagradzane, przez co uruchamiany jest

mechanizm zastępczego wzmacniania takiej formy regulowania stosun-

ków z otoczeniem. Przemoc przekazywana w mediach czy obserwowana

w rzeczywistości pobudza widzów do agresywnych zachowań

; 4) agre-

sja instrumentalna spełnia funkcję narzędzia umożliwiającego osiągnię-

cie innego, czasami nieagresywnego celu. Jej podstawą nie są negatywne

emocje, lecz realizacja potrzeb jednostki zachowującej się agresywnie

Ze względu na premedytację, z jaką jest podejmowana często nazywana

jest agresją „zimną”

; 5) agresja zadaniowa wynikająca z pełnienia przez

jednostkę roli społecznej, której wypełnianie wiąże się z używaniem agre-

sji. Jest to agresja dopuszczalna w ocenie społecznej i racjonalnie uza-

sadniona, wykonywana jest najczęściej na polecenie i rozkaz np. funkcjo-

nariusz stosujący środki przymusu bezpośredniego, policjant używający

pałki służbowej, żołnierz strzelający w czasie wojny

. Opisane kategorie

nie są rozłączne i czasami współwystępują.

W psychologii społecznej często dokonuje się rozróżnienia między

agresją pośrednią i bezpośrednią. Agresja pośrednia polega na działaniu

na czyjąś szkodę przy jednoczesnym unikaniu bezpośredniej konfronta-

cji. Jej przykładem może być złośliwe obmawianie, oszczerstwa i pub-

liczne pomówienia. Przeciwnie, agresja bezpośrednia polega na wy-

rządzeniu komuś krzywdy w bezpośredniej konfrontacji. Może przyjąć

formę agresji fizycznej w postaci kopania, bicia, popychania lub formę

agresji słownej (werbalnej) w postaci zniewagi, przekleństwa, groź-

. Ze względu na przedmiot, którego dotyczy zachowanie agresywne,

Z. Skorny (1989) wyróżnił agresję skierowaną na innych ludzi, zwie-

rzęta i przedmioty oraz agresję skierowaną na własną osobę, określaną

L. Kirwil, 1986; J. Reykowski, 1977.

L. Berkowitz, 1962; D. T. Kendrick, S. L. Neuberg, R. B. Cialdini, 2002; L. A. Pervin, 2002; Ronschburg, 1980.

A. Frączek, 1975.

E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, 1997; D. Kubacka-Jasiecka, 2001.

W. Poznaniak, 1990; J. Reykowski, 1977; L. Yablonowsky, 1962.

D. T. Kendrick, S. L. Neuberg, R. B. Cialdini, 2002; G. Miłkowska-Olejniczak, 2003; I. Pufal-Struzik, 2004;

Z. Skorny, 1968.

Robert Poklek

mianem autodestrukcji. Ze względu na sposób manifestowania się za-

chowań agresywnych cytowany autor wyróżnia agresję fizyczną, słow-

ną i symboliczną. Agresja fizyczna polega na ataku skierowanym na

przedmiot, natomiast agresji słownej towarzyszy ekspresja werbalna.

W przeciwieństwie do tych rodzajów agresji, agresja symboliczna skie-

rowana jest na przedmioty symbolizujące dla agresora osobę, wobec któ-

rej chciałby on przejawić bezpośrednio agresję, ale z różnych przyczyn

jest to niemożliwe. Opisane rodzaje agresji przejawiają się w zachowaniu

i określane są mianem agresji jawnej lub behawioralnej. Agresji tej prze-

ciwstawia się agresję ukrytą, czyli wyobrażeniową

. Ze względu na mo-

ralną treść zachowania agresję można podzielić na agresję antyspołeczną

obejmującą zachowania aspołeczne i niszczycielskie skłonności skiero-

wane przeciwko ludziom oraz agresję prospołeczną – służącą interesom

jednostki i społeczeństwa

Ustalenie motywów skłaniających sprawcę do podejmowania różnych

rodzajów agresywnego zachowania jest bardzo skomplikowane. Zacho-

wania te zdają się mieć często zarówno komponent emocjonalny, jak

i instrumentalny. W rzeczywistości pojedynczy czyn nie jest aktem jed-

nego rodzaju, lecz kompleksowym zachowaniem agresywnym o różnych

aspektach. Można sądzić, że w konkretnych przypadkach występują oba

czynniki, tylko z przewagą czynnika emocjonalnego lub instrumentalne-

. Przyczyn destrukcyjnych zachowań nie da się wyjaśnić poprzez od-

wołanie do cech lub dyspozycji, gdyż są one konsekwencją współdziałania

wielu różnych mechanizmów, powiązanych z osobistym doświadczeniem

jednostki

. Jednak żadne z przyjętych w literaturze przedmiotu definicji,

podziałów i klasyfikacji nie są w stanie ująć w pełni wszystkich poznaw-

czych, emocjonalnych oraz ekspresyjnych procesów i mechanizmów bę-

dących podstawą agresywnego zachowania się człowieka

. Niezależnie

od genezy zachowań agresywnych u poszczególnych ludzi istnieje udo-

kumentowana empirycznymi badaniami stałość różnic indywidualnych

w zakresie agresji, której nie da się wytłumaczyć wpływem czynników

zewnętrznych. Skłania to do wysunięcia hipotezy o istnieniu wewnętrz-

nego składnika, czyli stałego czynnika osobowościowego, dyspozycji,

Z. Skorny, 1989.

A. Ronschburg, 1980; J. M. Wolińska, 2003.

D. Wójcik, 1991.

R. Pawłowska, 1999.

G. V. Capara, C. Pastorelli, 1993.

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

czy agresywnych skryptów

. Różnice dotyczą również bodźców, które

ze względu na swoją siłę i treść u jednej osoby wywołują agresję a u innej

nie. Są osoby, u których zachowania agresywne są rzadkie i wywołane

bodźcami o bardzo dużej sile. Przeciwnie, są też osoby przejawiające ta-

kie zachowania często, o znacznym nasileniu i przy wystąpieniu bodźców

o stosunkowo niewielkiej sile. Osoby te reagują agresją w stosunku do

wielu osób i w różnorodnych sytuacjach. W związku z występującymi

różnicami indywidualnymi konieczne jest dokonanie rozróżnienia mię-

dzy agresją a agresywnością. Pojęć tych nie należy mylić, gdyż ich zakres

znaczeniowy jest inny

Agresywność to stała, indywidualna cecha osobowościowa, nabyta

w drodze społecznego uczenia się i utrwalona w procesie rozwoju oso-

bowości jednostki. Współwystępuje ona z brakiem lub ograniczoną

umiejętnością kontrolowania reakcji oraz z wyraźną wrogością wobec oto-

czenia. Wysokie nasilenie tej cechy jest powodem występowania częstych

i nieadekwatnych do bodźca reakcji agresywnych o znacznym nasileniu,

występujących w stosunku do wielu obiektów społecznych. Innymi słowy,

jest to właściwość psychiczna jednostki stanowiąca nawyk, przejawiają-

cy się w mniejszej lub większej skłonności do podejmowania zachowań

o charakterze agresji

. Do podstawowych kryteriów klasyfikowania

człowieka jako agresywnego zalicza się: częste występowanie dużej ilości

zachowań agresywnych

; dużą intensywność reakcji przy jednoczesnej

nieadekwatności w stosunku do działającego bodźca

; niewłaściwą kon-

trolę reakcji agresywnych

; wrogość wobec otoczenia

. A. H. Buss (1961)

definiuje agresywność jako „nawyk” atakowania, napastowania. Im więk-

sza gotowość do szybkiego reagowania agresją na bodźce tym wyższy

poziom agresywności.

Tak jak nie ma zgodności w rozumieniu pojęcia agresji, tak też nie ma tyl-

ko jednej teorii dotyczącej jej genezy. Istnieje wiele koncepcji, stawiających

sobie za cel wyjaśnienie źródeł oraz impulsów wyzwalających ludzką agresję.

Współczesna wiedza psychologiczna zgromadziła szereg danych określają-

cych przyczyny i okoliczności, powstawania tego typu zachowań

. Nadal

H. Zumkley, 1993.

J. M. Wolińska, 2003.

A. Frączek, 1973, 1975b; J. Malec, 1997; J. M. Wolińska, 1998; D. Wójcik, 1977.

A. Bandura, R. H. Walters, 1968; A. H. Buss, 1961.

D. Kubacka-Jasiecka, 1975.

Z. B. Gaś, 1980; L. Kirwil, 1984.

Z. B. Gaś, 1987; M. Kosewski, 1977; K. Pospiszyl, 1975.

M. Hume, D. Wiśniewski, 2000.

Robert Poklek

jednak nie została rozstrzygnięta kwestia pochodzenia agresji, wiążąca się

z przyjęciem tezy o pierwotnym, czyli wrodzonym lub wtórnym – nabytym

w toku rozwoju – charakterze agresywnego zachowania człowieka

Badacze zajmujący się problematyką agresji upatrują jej przyczyn

w czynnikach psychofizycznych, zaburzeniach procesu socjalizacji

i wychowania oraz w szeroko pojętych właściwościach środowiska spo-

łecznego. K. Ostrowska grupuje czynniki, wyróżniając socjalizacyjno

– kulturowe, wychowawcze oraz osobowościowe uwarunkowania agre-

sji (2003)

. Z kolei R. L. Huesmann twierdzi, że zachowania agresywne

przekazywane są z pokolenia na pokolenie i wyróżnia cztery podstawowe

determinanty wzorców agresji: geny warunkujące zachowania agresywne,

niezmienność środowiska, obserwacja zachowań rodzica, świadome wa-

runkowanie dziecka przez dorosłych

. Zdaniem D. Wójcik agresja, mimo

że przejawia się w tak zróżnicowanych formach zachowań jest, jeżeli cho-

dzi o uruchamiające ją mechanizmy, zjawiskiem dość jednorodnym. Zacho-

wania agresywne mogą służyć rozładowaniu napięcia emocjonalnego, wy-

wołanego frustracją potrzeby bądź mają wartość reakcji instrumentalnej

i stanowią środek do osiągania celów (1991). C. N. Cofer i M. H. Apley

dokonali podziału wyróżniając cztery grupy koncepcji wyjaśniających

powstawanie agresji. Stwierdzili oni, że agresja może być rozpatrywana

jako wrodzony instynkt, reakcja na frustrację, może być też nabytym po-

pędem lub zachowaniem wyuczonym przez wzmacnianie (1972). Wraz

z początkiem dominacji poznawczego podejścia w psychologii problem

agresji zaczęto wyjaśniać za pomocą skryptów poznawczych – struktur

psychicznych tworzących umysłowe reprezentacje rzeczywistości. Poznaw-

cze uporządkowanie sygnałów płynących z rzeczywistości w kategoriach

przyczynowo–skutkowych pozwala człowiekowi na gromadzenie do-

świadczeń, optymalizację własnych interakcji ze środowiskiem, koordy-

nację i kontrolę działań, w tym również zachowań agresywnych

. Ana-

lizując koncepcje wyjaśniające genezę zachowań agresywnych, można,

w zależności od akcentu, jaki kładą one na pochodzenie agresji, zaklasyfi-

kować do koncepcji z nurtu biopsychicznego lub psychospołecznego

Istnienie wielu koncepcji opisujących i wyjaśniających zachowania

agresywne uniemożliwia określenie tego zjawiska w sposób jednoznaczny

D. F. Connor, 2004; H. Eliasz, 1985; J. Grochulska, 1993; M. Jarvis, 2003; J. Maciuszek, 1996.

K. Ostrowska, 2003.

R. L. Huesmann, 2005.

R. G. Green, 1996; D. Kubacka-Jasiecka, 1975; W. Poznaniak, 1990; J. M. Wolińska, 2003.

J. Zagrodzka, M. Kowaleczko-Szumowska, 2005.

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

i wyczerpujący. Jednocześnie pojęcie to kryje w sobie cały wachlarz

zjawisk, związanych z motywacją, zachowaniami, emocjami i relacjami

interpersonalnymi

. Nasuwa się pytanie, czy używanie jednego terminu

w stosunku do właściwości związanej z tak różnymi procesami psychicz-

nymi jest uzasadnione

, dlatego dla potrzeb penitencjarystyki stosowane

jest często określenie syndrom agresji opisanego przez Z. B. Gasia jako

„zespół przeżyć, postaw i zachowań, których celem lub skutkiem (zamie-

rzonym lub niezamierzonym) jest wyrządzenie krzywdy (bezpośrednio lub

pośrednio) innej osobie lub sobie samemu. Syndrom agresji obejmuje za-

równo tendencje agresywne, jak i nieuświadomione skłonności, skierowa-

ne na zewnątrz lub na siebie samego, zarówno przejawiane, jak i jedynie

przeżywane”

. Pojęcie to jest użyteczne ponieważ akcentuje wieloaspek-

towe podejście do problematyki agresji, obejmując zarówno prezentowane

zachowania, jak i procesy psychiczne towarzyszące agresji, opisując zróż-

nicowanie jej form oraz kierunków. Ponadto takie ujmowanie zjawiska

agresji bliskie jest badaczom zajmującym się populacją więzienną

oraz

praktykom penitencjarnym, gdyż większość psychologów więziennych

do diagnozowania agresywności osadzonych wykorzystuje Inwentarz

Psychologiczny Syndromu Agresji (IPSA) autorstwa Z. B. Gasia

Badanie populacji osób pozbawionych wolności ze względu na warunki

środowiska więziennego wymaga by interpretacja otrzymanych za pomocą

IPSA wyników surowych, opierała się na normach dla kobiet i mężczyzn

dostosowanych do tej grupy oraz normach opracowanych przez twórcę

testu dla populacji kobiet i mężczyzn w Polsce. Do tej pory nie opraco-

wano norm dla populacji więziennej, dlatego autor artykułu postanowił

wykorzystać zgromadzony przez siebie materiał i zaprezentować proces

normalizacji, którego dokonał dla potrzeb badań własnych

. Uzyskane

w ten sposób normy z uwagi na liczebność i sposób doboru populacji mogą

być wykorzystane przez personel więziennych ośrodków diagnostycznych

oraz innych psychologów penitencjarnych do celów diagnostycznych.

B. Karolczak-Biernacka, 1997.

S. Lipiński, 2002.

Z. B. Gaś, 1980, s. 143.

J. Szałański, J. W. Michalski, 1998; J. Szałański, D. M. Wątła-Bechaj, 1998.

M. Ciosek, 2001.

Badania własne przeprowadzone w terminie od kwietnia 2002 do grudnia 2005 roku na terenie 20 zakładów

karnych dobranych w drodze losowania w ramach rozprawy doktorskiej pt. Aktywność fizyczna a poziom

agresji osób pozbawionych wolności pod kierunkiem prof. dra hab. Andrzeja Rejznera obronionej w AWF

Józefa Piłsudskiego w Warszawie w 2007 roku.

Robert Poklek

Przejawy agresji w środowisku więziennym

Ponieważ izolacja penitencjarna jest sytuacją złożoną i trudną, wyni-

kającą z miejsca, w jakim się odbywa (instytucja totalna), otoczenia spo-

łecznego (współosadzeni i personel więzienny) i kumulacji czynników

wyzwalających agresję (deprywacja, widok mundurów i przedmiotów

skojarzonych z agresją np. pałki, kajdanki, broń) niesie ze sobą szereg

negatywnych konsekwencji dla osób poddanych jej wpływom. Często

agresja, oprócz odreagowania emocjonalnego lub instrumentalnego zrea-

lizowania własnych celów, jest formą rytuału praktykowanego w ramach

tzw. „drugiego życia”, która polega na sprawdzeniu charakteru i „testowa-

niu” wytrzymałości poprzez zadawanie cierpienia fizycznego i psychicz-

nego kandydatowi na członka podkultury więziennej

Najczęstszą i z gruntu rzeczy najłagodniejszą formą agresywnego za-

chowania jest agresja werbalna kierowana zarówno przeciwko współ-

osadzonym, jak i personelowi więziennemu. Przyjmuje ona postać gróźb,

zastraszania, obrzucania wyzwiskami i przekleństwami, wulgarnego słow-

nictwa w trakcie bezpośredniego kontaktu z atakowaną osobą. W stosunku

do współosadzonych są to kłótnie w celi mieszkalnej, podczas zajęć w świet-

licy, na placu spacerowym itp. Sytuacje, w których osadzony stosuje agresję

słowną wobec personelu, mogą dotyczyć rozmów z wychowawcą lub psy-

chologiem, ubliżania personelowi medycznemu w trakcie badań itp. Naj-

częściej atakowanymi słownie osobami z personelu więziennego są funk-

cjonariusze działu ochrony w trakcie dokonywania kontroli osobistej, po

przeszukaniu celi mieszkalnych i ujawnieniu przedmiotów niedozwolonych,

podczas konwojowania, dozorowania itp. czynności służbowych

Agresja słowna może być również przejawiana wobec osób, z którymi

agresor nie kontaktuje się bezpośrednio np. zaczepianie strażnika pełnią-

cego służbę na posterunku, krzyki w kierunku osadzonego wykluczone-

go z podkultury itp. Wystąpienie agresji słownej jest wykroczeniem re-

gulaminowym, za które osadzony może zostać ukarany dyscyplinarnie,

a w szczególnych przypadkach, gdy agresja słowna ulega eskalacji i zagra-

ża bezpieczeństwu jednostki penitencjarnej, np. nawoływanie do buntu,

w stosunku do agresywnego osadzonego mogą być zastosowane środki

przymusu bezpośredniego

M. M. Kamiński, 2004.

H. Machel, J. Żerko, 1998.

W. Adamczak, K. Jędrzejak, Z. Kuźma, 1998.

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

Niszczenie mienia kwaterunkowego jest formą agresji przemiesz-

czonej, skierowanej na przedmioty, w sytuacji, gdy źródło frustracji jest

nieosiągalne (np. organy wymiaru sprawiedliwości), gdy otwarta agresja

stanowi zagrożenie (np. silniejsi współosadzeni) lub odreagowanie przez

bezpośredni atak stanowi niebezpieczeństwo lub nie jest dla osadzonego

opłacalne (np. napaść na osoby z personelu więziennego). Najczęściej ten

typ agresji w warunkach więzienia polega na demolowaniu celi miesz-

kalnej, wybijaniu szyb w oknach, zbijaniu oświetlenia i wyrywaniu prze-

wodów ze ściany, zniszczeniu głośnika od radiowęzła znajdującego się

w celi, podpaleniu łatwopalnych przedmiotów itp. Niszczenie mienia jest

groźnym w skutkach zdarzeniem, które ze względu na możliwość udzie-

lenia się innym osadzonym i eskalacji zagraża bezpieczeństwu całej jed-

nostki penitencjarnej.

Przejawem skrajnych zachowań agresywnych skierowanych na funk-

cjonariuszy Służby Więziennej jest fizyczna napaść, polegająca na ude-

rzaniu pięścią, kopaniu, wykręcaniu dłoni, duszeniu, szarpaniu za mundur

itp. Dominującą formą są ataki bez użycia przedmiotów, jednak zdarzają

się przypadki posłużenia się sprzętem kwaterunkowym (taboretem, biur-

kiem, łóżkiem) lub innymi przedmiotami niebezpiecznymi (noże, żyletki).

Ponadto do zaatakowania funkcjonariusza osadzeni mogą wykorzystywać

szkło z wybitych okien, metalowe pręty wyciągnięte z łóżek itp. przed-

mioty wytworzone nielegalnie w warunkach więzienia

Agresja pośrednia polega przede wszystkim na działaniu zmierzają-

cym do wyrządzenia krzywdy lub szkody nie wprost np. prezentowaniu

przez więźniów postaw roszczeniowych, stawianiu wobec administracji

żądań niemożliwych do spełnienia, wymuszaniu zmiany decyzji dotyczą-

cych osadzenia w określonej celi, nieprawdziwym oskarżaniu służby zdro-

wia o brak lub niewłaściwą opiekę medyczną, narzekaniu na wyżywienie

i warunki sanitarne. Agresja tego typu może być kierowana na poszczegól-

nych funkcjonariuszy lub na całą administrację więzienia. Przejawia się

w pisaniu przez osadzonego wielu nieuzasadnionych skarg do Prezyden-

ta Rzeczypospolitej Polskiej, Ministra Sprawiedliwości, Rzecznika Praw

Obywatelskich i organizacji pozarządowych, skrupulatnie opisujących

domniemane łamanie ich praw obywatelskich przez służbę więzienną.

Osadzeni często zgłaszają do sądu i prokuratury doniesienia o przestęp-

stwach rzekomo popełnianych przez personel więzienny, a w przypadku

H. Machel, 2004; A. Kaczmarek, 1998.

Robert Poklek

niesatysfakcjonujących ich odpowiedzi, składają odwołania do międzyna-

rodowych organizacji praw człowieka. Agresja pośrednia może być kie-

rowana również na innych osadzonych w postaci niesprawiedliwego ich

traktowania np. wykorzystywanie skazanych niebędących uczestnikami

podkultury, obwiniania innych o czyny, których nie popełnili np. posądza-

nia o donosicielstwo lub dokonania przestępstwa na tle seksualnym itp.

Do aktów samoagresji osób pozbawionych wolności zalicza się: samo-

bójstwa usiłowane i dokonane, samouszkodzenia ciała oraz tzw. „gło-

dówkę”, czyli odmowę przyjmowania posiłków przez okres dłuższy niż

dopuszczalny ze względów zdrowotnych

. Z licznych badań wynika,

że zachowanie osób dokonujących autoagresji nie posiada cech znamio-

nujących typy słabe, czy introwertywne, zdominowane przez postawy lę-

kowe. Wręcz przeciwnie, opisy zachowań ludzi samouszkadzających się

wskazują na psychopatię i obniżony poziom lęku. Samobójcy natomiast

mają podwyższony poziom lęku

Przypadki samobójstw w warunkach izolacji więziennej wynikają

z faktu, iż osadzeni to ludzie o cechach znanych jako samobójcze czyn-

niki ryzyka: młody wiek, społeczna izolacja, brak pracy i perspektyw na

wolności, nadużywanie alkoholu lub innych środków psychoaktywnych,

pochodzenie z rozbitej lub niewydolnej wychowawczo rodziny, kontakt

z patologicznym środowiskiem, zdradzanie zaburzeń zachowania lub oso-

bowości, nieprzystosowanie społeczne. Większość prób samobójczych

podejmują tymczasowo aresztowani

. Często przyczyną skierowania

agresji na własną osobę jest hamowanie agresji kierowanej na zewnątrz.

Akty samobójcze mogą być spowodowane przeniesieniem agresji w for-

mie zastępczej na swoją osobę, np. osadzony w ten sposób próbuje odegrać

się na otoczeniu. Innym podłożem może być poczucie winy i odczuwanie

wyrzutów sumienia. Wówczas samobójstwo jest formą ukarania siebie

W genezie samouszkodzeń oprócz pewnych cech osobowości istotną

rolę odgrywają właściwości samej instytucji więzienia. Literatura poda-

je przynajmniej dwa istotne sytuacyjne źródła zachowań automutylacyj-

nych. Pierwsze dotyczy doświadczania przez osobę pozbawioną wolności

przykrego napięcia emocjonalnego wywołanego lękiem, strachem, czy

niepokojem z jednej strony lub gniewem, wściekłością z drugiej strony.

J. Malec, 1997.

K. Pospiszyl, 1981.

T. Kolarczyk, S. Wrona, 1997; M. Kopciuch, 2000, 2001; R. O’Connor, N. Sheehy, 2002.

Z. B. Gaś, 1981.

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

Życie w izolacji dostarcza wiele powodów do przeżywania takich stanów

emocjonalnych, związanych np. z ograniczeniem kontaktu z najbliższy-

mi, zagrożeniem ze strony współwięźniów, egzekwowaniem obowiązków

przez personel itp. Drugim źródłem samouszkodzeń jest więzienny stan

deprywacji wielu potrzeb ważnych dla funkcjonowania człowieka

Psychologiczne mechanizmy samoagresji mogą mieć charakter emo-

cjonalny lub instrumentalny. Samouszkodzenia emocjonalne podejmowa-

ne są w celu odreagowania stresu i obniżenia napięcia emocjonalnego.

Dominującymi emocjami są lęk, obawa, strach lub gniew, który skierowa-

ny jest na własną osobę. W przypadku samouszkodzeń instrumentalnych

inny jest ich cel i charakter, co nie oznacza, że nie występuje komponent

emocjonalny, jednak samouszkodzenia tego typu podejmowane są w celu

realizacji określonej potrzeby. Akt samoagresywny jest narzędziem – in-

strumentem, sposobem działania, który w ocenie osadzonego przyniesie

mu spodziewany sukces

Do najczęstszych motywów dokonywania samouszkodzeń należą: pro-

testy przeciwko wymiarowi sprawiedliwości i przeciwko administracji

więzienia; presja uczestników podkultury, oczekujących od więźnia samo-

uszkodzenia w określonych sytuacjach np. udowodnienie siły swojego

charakteru, wymuszenie przetransportowania itp.; rozładowanie przykrego

stanu emocjonalnego; swoista forma rozrywki, przezwyciężenie lęku i za-

imponowanie otoczeniu. Występują też inne motywy związane z psychicz-

nym załamaniem osadzonego, np. na skutek niepomyślnych wiadomości

z domu, rozpadu małżeństwa, przedłużania się tymczasowego aresztowania,

perspektywy lub otrzymania długoletniego wyroku i innych

Specyficznym podłożem samouszkodzeń występujących u osób pozba-

wionych wolności jest nawyk krzywdzenia siebie spowodowany tzw.

stereotypem neurodynamicznym

. Proces ten kształtuje u więźnia spe-

cyficzny schemat reagowania na sytuacje trudne i napięcie wewnętrzne

w postaci aktu autoagresywnego. Przy pojawiającym się napięciu osadzo-

ny nawykowo – nieświadomie uruchamia mechanizm obniżenia napięcia

poprzez spowodowanie u siebie bólu fizycznego

. Samoagresja może

też być próbą uruchomienia zachowań obronnych człowieka związanych

z manipulowaniem przykrością (subiektywne poczucie kontroli nad

M. Ciosek, K. Kmiecik, 1993.

Ibidem.

M. Ciosek, K. Kmiecik, 1993; M. Kosewski, 1977; J. Malec, 1997.

I. Urbańska, 1995; B. Waligóra, 1974.

H. Chmielewska, 2003.

Robert Poklek

cierpieniem) i zachowaniami ekspiacyjnymi (chęć odkupienia winy i sa-

moukarania)

Techniki dokonywania samouszkodzeń są bardzo wymyślne. Najczęst-

szymi formami samouszkodzeń są pocięcia przedramion, powłok skór-

nych na brzuchu; połknięcia lub wprowadzenia do przełyku ciał obcych;

wbicie ciał obcych np. gwoździa w czaszkę, okolicę serca lub płuc; uszko-

dzenia gałki ocznej poprzez wbicie drutu lub zasypanie sproszkowanymi

substancjami np. szkłem; upusty krwi; samozatrucia; podpalenia; iniekcje

różnych substancji np. śliny do tkanki podskórnej i inne

Przykładem pośredniej samoagresji spotykanej u więźniów może być

odurzanie się dostępnymi w więzieniu substancjami chemicznymi np. pa-

stą do podłogi, wyciągiem z pasty do zębów, lakierami i innymi substancja-

mi lotnymi. Ponadto osadzeni w tajemnicy przed administracją gromadzą

i zażywają w dużych ilościach leki psychotropowe, produkują z artykułów

żywnościowych np. z chleba, zanieczyszczony alkohol, którym również

mogą doprowadzić się do nietrzeźwości.

Zachowania agresywne w relacjach osadzony – osadzony stanowią

cztery typy przemocy wewnątrzwięziennej, a mianowicie: przemoc fizycz-

ną, psychiczną, seksualną, ekonomiczną

Przemoc fizyczna jest najbardziej niebezpieczną formą agresji wystę-

pującej między więźniami. Najczęściej przyjmuje ona postać popychania,

szturchania, bicia (jednostronny atak agresora) lub bójki pomiędzy więź-

niami (obie strony konfliktu biorą czynny udział w zdarzeniu). Zjawisko

to znacznie częściej występuje w warunkach pełnej izolacji, czyli w zakła-

dach typu zamkniętego. Obserwacje te wydają się być zrozumiałe, bowiem

w zakładach typu zamkniętego odbywają karę osoby najbardziej zdemo-

ralizowane, niebezpieczne, o wyraźnie patologicznych cechach osobowo-

ści. Bójki i pobicia w środowisku więziennym występują blisko trzydzie-

ści razy częściej niż w pozostałej części społeczeństwa

. Ekstremalnymi

postaciami przemocy fizycznej są przestępstwa agresywne popełniane

w trakcie izolacji więziennej

. Z przeprowadzonych przez J. Nawoja ba-

dań dotyczących rozmiarów przestępczości wewnątrzwięziennej wynika,

że bójki i pobicia zajmują najwyższe miejsce wśród przestępstw popeł-

nianych z użyciem agresji. Do motywów bójek i pobić należą najczęściej

Żywicka, 1996.

Ibidem.

L. H. Bowker, 1980.

A. Kaczmarek, 1989; J. Nawój, 1998.

E. Hansen, 1982, 1984.

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

konflikty związane ze współżyciem w celi mieszkalnej, wpływy podkulturo-

we, osobowość, skłonność do nadmiernych reakcji emocjonalnych i inne

Przemoc psychiczna wśród osób pozbawionych wolności przyjmuje

postać różnego rodzaju poniżania, ubliżania, nacisków, dręczenia, wy-

śmiewania, dokuczania, szantażu, wywierania presji i zmuszania do okre-

ślonych zachowań

Rozmiary zjawiska, jakim jest przemoc seksualna, nie są znane, po-

nieważ więźniowie nią dotknięci niechętnie ją ujawniają, a pozostali so-

lidarnie ją ukrywają, karząc brutalnie tych osadzonych, którzy ją dema-

skują. Przemoc seksualna w więzieniu ma różne podłoże i mechanizmy

powstawania, do których można zaliczyć: preferencje homoseksualne lub

biseksualne agresorów, zastępcze formy zaspokajania potrzeby seksualnej

w formie kontaktów homoseksualnych spowodowane brakiem możliwości

satysfakcjonujących sposobów realizacji tej potrzeby, potrzebą dominacji,

pozycji, poniżenia ofiary, bądź ukarania jej poprzez zgwałcenie

. Ten ro-

dzaj przyczyn związany jest najczęściej z funkcjonowaniem podkultury

więziennej

. Badania wykazały, że w warunkach zakładu typu półotwar-

tego i otwartego występuje najmniej przemocy seksualnej, co jest spo-

wodowane możliwością zaspokajania swoich potrzeb podczas przepustek

z zakładu karnego

Zewnętrznymi przejawami przemocy ekonomicznej w warunkach wię-

zienia jest zmuszanie do dzielenia się lub zabieranie współwięźniom pa-

pierosów, ubrania, paczek żywnościowych i innych dóbr materialnych.

Ten rodzaj przemocy dominuje w warunkach zakładu półotwartego ze

względu na rozluźniony reżim wykonania kary

. Swoistą formą przemo-

cy ekonomicznej trudną do wykrycia jest nieuczciwe wygrywanie w grach

hazardowych lub pożyczanie na bardzo wysoki procent różnych produk-

tów żywnościowych (herbata, kawa), papierosów, kart telefonicznych itp.

dóbr cenionych w środowisku więziennym. Personel dowiaduje się naj-

częściej o takim procederze w momencie, gdy skazany jest zmuszony do

ucieczki przed swoimi wierzycielami, którzy grożą mu zemstą za niespła-

cony dług

Nawój, 2001.

K. Kolęda, 1995; M. Szaszkiewicz, 1997.

A. Flauta-Kowalska, 1957; J. Giza, W. Marasiewicz, 1968.

K. Kolęda, 1995; K. Miszewski, 2005; M. Szaszkiewicz, 1997.

J. Nawój, 2001.

Ibidem.

S. Pich, 2007.

Robert Poklek

Zbiorowe wystąpienia osadzonych (inne nazwy – bunt, zbiorowe niepo-

słuszeństwo, protest grupowy) to każde spontaniczne wystąpienie formal-

nej lub nieformalnej grupy więźniów, którzy stosując bierny lub czynny

opór wobec władz więziennych, przedstawiają uzgodnione między sobą

żądania w celu zmiany niektórych aspektów ich położenia prawnego, czy

socjalno-bytowego. W więziennictwie zbiorowe wystąpienie lub usiłowa-

nie wywołania go jest zaliczane do tzw. wypadków nadzwyczajnych, któ-

re ze względu na swój charakter, rozmiary i skutki, powodują naruszenie

porządku, dyscypliny i bezpieczeństwa w jednostkach penitencjarnych

Formy zbiorowych wystąpień to głównie: odmowa przyjmowania posił-

ków, zbiorowe akty samoagresji, okupacja pomieszczeń, odmowa opusz-

czenia cel mieszkalnych lub placu spacerowego, napaść na funkcjonariu-

szy i wzięcie zakładników, otworzenie przez więźniów cel mieszkalnych

i uwolnienie innych osadzonych, demolowanie oddziałów, samosądy

i agresja wobec współosadzonych

. Skrajną postacią zbiorowego wystą-

pienia jest bunt

. Pojawiająca się wówczas agresja ma tendencję do eska-

lacji

poprzez oddziaływanie na siebie więźniów zgodnie z psychologicz-

nymi mechanizmami działającymi w tłumie

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji

– opis narzędzia

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia jest narzędziem

typu papier – ołówek. Arkusz kwestionariusza zawiera 83 stwierdzenia, na

które badany ma trzy możliwości odpowiedzi: „Tak”, „?”, „Nie”. Ocena

jest trójstopniowa – odpowiedź diagnostyczna oceniana jest dwoma punk-

tami, niezdecydowana (?) – jednym. Za odpowiedź niediagnostyczną

punktów nie przydziela się.

IPSA mierzy nasilenie skłonności do 9 przejawów syndromu agresji:

I samoagresję emocjonalną, II samoagresję fizyczną, III wrogość wobec

otoczenia, IV nieuświadomione skłonności agresywne, V agresję prze-

mieszczoną, VI agresję pośrednią, VII agresję słowną, VIII agresję fizyczną,

O skłonność do działań odwetowych. Na podstawie tych kategorii oraz

R. Musidłowski, 1997.

K. Jędrzejak, 1996.

K. Bedyński, M. Wołowicz, 1989.

V. Fox, 1971.

K. Bolimowski, 1998; G. Le Bon, 1994.

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

wskaźnika kontroli zachowań agresywnych [K] oblicza się ogólny poziom

nasilenia syndromu agresji oraz globalne wskaźniki kierunków skłonności

agresywnych: samoagresji [S], agresji ukrytej [U] i agresji skierowanej na

zewnątrz [Z]. Poniżej scharakteryzowano poszczególne skale – wskaźniki

szczegółowe syndromu agresji

• kontrola zachowań agresywnych [K] – umiejętność panowania nad

agresywnymi impulsami i hamowania własnej wrogiej aktywności;

zdolność do wybierania spośród swoich zachowań tych, które

w konsekwencji są mniej szkodliwe; przejawianie łagodniejszych

form agresji w sposób akceptowany społecznie; opanowanie i brak

wybuchowości w kontaktach z innymi ludźmi;

• skłonności do działań odwetowych [O] – tendencja do reagowania

na urojoną lub realną krzywdę agresją; mściwość i skłonność do

przygotowanej z premedytacją zemsty, potrzeba zrewanżowania się

za doznane cierpienia; chęć brania odwetu na innych za przeżywane

niepowodzenia i rozczarowania; usprawiedliwianie agresywnych

działań koniecznością obrony i tłumaczenie własnego odwetu jako

jedynie słusznej reakcji na agresywne zachowania innych osób;

• samoagresja emocjonalna [I] – tendencja do przedstawiania siebie

w niekorzystnym świetle, negatywnego myślenia o sobie, niskie

poczucie własnej wartości, niechęć do samego siebie; myśli samo-

poniżające się i rozmyślania o autodestrukcji; wyolbrzymianie

swoich niedociągnięć i kierowanie na siebie wrogich pragnień;

• samoagresja fizyczna [II] – skierowanie agresji na własną osobę

w postaci dokonywania samouszkodzeń ciała lub prób samobój-

czych; brak umiejętności konstruktywnego odreagowania i skłon-

ność do redukcji napięcia poprzez wyrządzenie sobie krzywdy;

zadawanie sobie fizycznego bólu;

• wrogość wobec otoczenia [III] – przejawianie negatywnej posta-

wy wobec otoczenia, rzutowanie na inne osoby wrogich pragnień;

brak zaufania i podejrzliwość w kontaktach z ludźmi; silne poczu-

cie wykorzystywania i niedoceniania przez innych;

• nieuświadomione skłonności agresywne [IV] – skłonność do mani-

festowania czynności i zachowań pozornie nieagresywnych, które są

formą w miarę bezkonfliktowej i niekaranej agresywnej aktywności;

demonstrowanie swojej siły bez wyraźnego powodu; zaspakajanie

swoich agresywnych popędów w sposób akceptowany przez innych;

Za Z. B. Gaś, 1980.

Robert Poklek

• agresja przemieszczona [V] – przeniesienie agresywnego ataku

z człowieka, na przedmioty; odreagowanie poprzez wyładowanie

negatywnych emocji w sposób zastępczy, skierowanie agresji na

bezpieczniejsze dla siebie tory; przenoszenie agresji na obiekty

martwe w sytuacji, gdy bezpośredni atak na osobę w subiektywnej

ocenie agresora jest zbyt zagrażający;

• agresja pośrednia [VI] – przejawianie tendencji do zmiany formy

napastliwości z bezpośredniego ataku na formę pośrednią tj.: plot-

kowanie, skarżenie, sporządzanie donosów; skłonność do szyder-

stw i wyśmiewania cudzych poglądów; nadmierne krytykowanie

i niesprawiedliwe traktowanie innych;

• agresja słowna [VII] – manifestowanie szerokiej gamy zachowań

o charakterze napastliwości słownej, skłonność do zrzędzenia,

krzykliwość, przeklinanie, wulgarne słownictwo, kłótliwość; eks-

presja negatywnych emocji w formie werbalnej;

• agresja fizyczna [VIII] – silna tendencja do podejmowania działań

o charakterze przemocy fizycznej, kierowanie ataku bezpośrednio

na osoby, których agresja dotyczy; atakowanie ludzi przyjmujące

postać bicia, kopania, szarpania, poszturchiwania lub uderzania ich

przedmiotami.

Nasilenie agresji może przybierać różne kierunki, tzn. agresja może być

skierowana na własną osobę lub na zewnątrz, może też przybierać formę

jawną lub ukrytą, dlatego IPSA mierzy również globalne kierunki agresji

oraz poziom ich ujawniania:

• samoagresja globalna [S] – suma wyników w skalach: samoagresji

emocjonalnej [I] i samoagresji fizycznej [II];

• agresja ukryta [U] – suma wyników w skalach: wrogość wobec

otoczenia [III] i nieuświadomione skłonności agresywne [IV];

• agresja skierowana na zewnątrz [Z] – suma wyników w skalach:

agresja przemieszczona [V], pośrednia [VI], słowna [VII],

fizyczna [VIII];

Ogólny poziom nasilenia syndromu agresji [WO] jest wypadkową wy-

ników uzyskanych w poszczególnych skalach inwentarza. Tworzy go suma

wskaźników samoagresji [S], agresji ukrytej [U], agresji zewnętrznej [Z]

oraz skłonności do odwetu [O], pomniejszona o wynik w skali kontroli

zachowań agresywnych [K]

Pełny wzór umożliwiający obliczenie wskaźnika ogólnego nasilenia syndromu agresji przedstawia się

następująco WO=I+II+III+IV+V+VI+VII+VII+O–K+22 (Z. B. Gaś, 1980, s. 150).

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

Wyniki surowe otrzymane za pomocą IPSA przekształca się na jednost-

ki przeliczone – steny i przedstawia się graficznie za pomocą profilu nasi-

lenia syndromu agresji. Charakteryzując profil nasilenia syndromu agresji,

ocenie podlega wskaźnik ogólny agresywności [WO], kontrola zachowań

agresywnych [K] oraz skłonność do odwetu [O]. Następnie określany jest

dominujący kierunek agresji (na własną osobę – S, ukryte formy agresji – U,

agresja skierowana na zewnątrz – Z). Ponadto analizowane są najwyższe

i najniższe wskaźniki w poszczególnych skalach inwentarza [I – VIII].

Rycina 1. Przykładowy profil nasilenia syndromu agresji

Rzetelność IPSA sprawdzono metodą estymacji stabilności bezwzględ-

nej. W tym celu przebadano dwukrotnie tym samym testem w odstępie

dwóch tygodni grupę osób. Wskaźnik stabilności dla kobiet wynosi 0,94

i dla mężczyzn 0,91 p<0,001. Trafność diagnostyczną określono na pod-

stawie kryterium zewnętrznego, korelując wskaźniki pomiarów za pomocą

IPSA i Skali Agresji Buss-Durkee, która od końca lat sześćdziesiątych jest

używana do diagnozowania agresywności przez psychologów penitencjar-

nych

. Współczynniki korelacji obydwu testów wynoszą: 0,87 dla kobiet

i 0,83 dla mężczyzn p<0,001 co sugeruje, że oba testy mierzą podobną

cechę osobowości

. S. Lipiński potwierdził również w swoich badaniach

wysoką trafność zewnętrzną tego narzędzia, korelując wyniki IPSA Gasia

z wynikami innych testów psychologicznych

M. Kosewski, 1966, 1967.

Z. B. Gaś, 1980; E. Wlazło, 1991.

S. Lipiński, 2001.

Wyniki surowe otrzymane za pomocą IPSA przekształca się na jednostki przeliczone

– steny i przedstawia się graficznie za pomocą profilu nasilenia syndromu agresji.
Charakteryzując profil nasilenia syndromu agresji, ocenie podlega wskaźnik ogólny
agresywności (WO), kontrola zachowań agresywnych (K) oraz skłonność do odwetu (O).
Następnie określany jest dominujący kierunek agresji (na własną osobę – S, ukryte formy
agresji – U, agresja skierowana na zewnątrz – Z). Ponadto analizowane są najwyższe i
najniższe wskaźniki w poszczególnych skalach inwentarza (I – VIII).

Rycina 1. Przykładowy profil nasilenia syndromu agresji

Rzetelność IPSA sprawdzono metodą estymacji stabilności bezwzględnej. W tym celu

przebadano dwukrotnie tym samym testem w odstępie dwóch tygodni grupę osób. Wskaźnik
stabilności dla kobiet wynosi 0,94 i dla mężczyzn 0,91 p<0,001. Trafność diagnostyczną
określono na podstawie kryterium zewnętrznego, korelując wskaźniki pomiarów za pomocą
IPSA i Skali Agresji Buss – Durkee która od końca lat sześćdziesiątych jest używana do
diagnozowania agresywności przez psychologów penitencjarnych (Kosewski, 1966, 1967).
Współczynniki korelacji obydwu testów wynoszą: 0,87 dla kobiet i 0,83 dla mężczyzn
p<0,001 co sugeruje, że oba testy mierzą podobną cechę osobowości (Gaś, 1980, Wlazło,
1991). S. Lipiński potwierdził również w swoich badaniach wysoką trafność zewnętrzną tego
narzędzia, korelując wyniki IPSA Gasia z wynikami innych testów psychologicznych
(Lipiński, 2001).

Robert Poklek

Próbka normalizacyjna

W badaniach wzięło udział 939 skazanych w wieku od 17 do 59 lat.

Średnia wieku całej badanej populacji wynosiła 26,7 lat (w tym średnia

wieku młodocianych 19,0 i dorosłych 31,1), przy odchyleniu standardo-

wym 8,6 (młodociani 1,5 i dorośli 7,8). Najliczniejszą grupę stanowili

młodociani 28%, następną grupę pod względem wielkości stanowiły oso-

by w wieku powyżej 21 do 24 lat – 24%. Najmniej liczna (zaledwie 4%)

to grupa osób w wieku przekraczającym 45 lat.

Tabela 1. Struktura wieku badanej populacji skazanych.

Przedziały wieku

poniżej 21 lat

264

od 21 do 24 lat

228

od 25 do 29 lat

159

od 30 do 34 lat

112

od 35 do 40 lat

od 41 do 45 lat

powyżej 45 lat

brak danych

Razem:

939

100

Wśród badanych najliczniejszą pod względem miejsca zamieszka-

nia grupę stanowią osoby pochodzące ze średnich (27%) i dużych miast

(29%), a najmniej liczną osoby ze wsi (18%). Dokładne rozkłady liczeb-

ności dorosłych i młodocianych obrazuje tabela 2.

Tabela 2. Struktura badanej populacji skazanych w zależności od miejsca

zamieszkania.

Miejsce zamieszkania

Dorośli

Młodociani

Ogółem

%ND

%NM

%NC

wieś

128

173

miasto do 10 tyś. mieszkańców

122

108

230

miasto od 10 do 100 tyś. mieszkańców

160

249

miasto powyżej 100 tyś. mieszkańców

179

276

brak danych

Razem:

595

100

344

100

939

100

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

Badaniami objęto zarówno osoby odbywające karę pozbawienia wol-

ności po raz pierwszy, jak i znajdujące się w więzieniu kolejny raz. Wśród

młodocianych 62% przebywało pierwszy raz w warunkach izolacji wię-

ziennej, a dla 38% był to kolejny pobyt w zakładzie karnym. Udziały pro-

centowe grup dorosłych są pod tym względem nieco mniej zróżnicowane

(44% pierwszy raz odbywało karę, a 56% ma już za sobą inne odbyte kary

pozbawienia wolności).

Tabela 3. Struktura badanej populacji skazanych w zależności od uprzed-

nio odbywanej kary pozbawienia wolności.

Odbywanie kary

pozbawienia wolności

Dorośli

Młodociani

Ogółem

%ND

%NM

N C

%NC

pierwszy pobyt

w zakładzie karnym

262

213

475

kolejny pobyt

w zakładzie karnym

333

131

464

Razem:

595

100

344

100

939

100

Badaną populację skazanych podzielono, uwzględniając typologię za-

kładów karnych. W badaniach wzięło udział 36% młodocianych (M) i 64%

skazanych dorosłych. Dorośli, odbywający karę pozbawienia wolności po

raz pierwszy (P) stanowią 28%, a dorośli recydywiści penitencjarni (R)

pozostałe 36%. Szczegółowy odsetek badanych pod względem rodzajów

i typów zakładów karnych – zamknięty (1) i półotwarty (2) prezentuje

rycina 2, a dane liczbowe zamieszczono w tabeli 4.

Rycina 2. Procentowe udziały badanych grup według rodzaju

i typu zakładu karnego

Tabela 3.

Struktura badanej populacji skazanych w zależności od uprzednio odbywanej kary pozbawienia wolności.

Dorośli

Młodociani

Ogółem

Odbywanie kary

pozbawienia wolności N

pierwszy pobyt

w zakładzie karnym

262

213

475

kolejny pobyt

w zakładzie karnym

333

131

464

Razem:

595

100

344

100

939

100

Badaną populację skazanych podzielono, uwzględniając typologię zakładów karnych.

W badaniach wzięło udział 36% młodocianych (M) i 64% skazanych dorosłych. Dorośli
odbywających karę pozbawienia wolności po raz pierwszy (P) stanowią 28%, a dorośli
recydywiści penitencjarni (R ) pozostałe 36%. Szczegółowy odsetek badanych pod względem
rodzajów i typów zakładów karnych – zamknięty (1) i półotwarty (2) prezentuje Rycina 2, a
dane liczbowe zamieszczono w tabeli 4.

Rycina 2. Procentowe udziały badanych grup według rodzaju i typu zakładu karnego

Tabela 4.

Struktura badanej populacji w zależności od rodzaju i typu zakładu karnego

Typ zakładu karnego

zamknięty

półotwarty

Ogółem

Rodzaj zakładu karnego

dla młodocianych (M)

171

173

344

dla dorosłych odbywających karę

po raz pierwszy (P)

128

134

262

dla dorosłych recydywistów

penitencjarnych (R )

159

174

333

Razem:

458

481

939

100

Normalizacja wyników Inwentarza Psychologicznego Syndromu Agresji

Normalizacja jest to procedura badawcza polegająca na tworzeniu zbioru wyników –

norm, umożliwiających porównanie wyniku uzyskanego przez badaną osobę z wynikami
grupy odniesienia (Brzeziński, 2000). Dopóki badający nie dysponuje jakimś układem

Robert Poklek

Tabela 4. Struktura badanej populacji w zależności od rodzaju

i typu zakładu karnego

Rodzaj zakładu karnego

Typ zakładu karnego

Ogółem

zamknięty

półotwarty

%NC

dla młodocianych (M)

171

173

344

dla dorosłych odbywających karę

po raz pierwszy (P)

128

134

262

dla dorosłych recydywistów

penitencjarnych (R )

159

174

333

Razem:

458

481

939

100

Normalizacja wyników Inwentarza Psychologicznego

Syndromu Agresji

Normalizacja jest to procedura badawcza polegająca na tworzeniu

zbioru wyników – norm, umożliwiających porównanie wyniku uzyskane-

go przez badaną osobę z wynikami grupy odniesienia

. Dopóki badający

nie dysponuje jakimś układem odniesienia, otrzymany wynik surowy pod

względem psychologicznym nie ma znaczenia, ponieważ nie można usta-

lić: czy jest on wynikiem przeciętnym, wysokim, czy niskim. Jeżeli nie jest

to wynik przeciętny, to nie wiadomo na ile odbiega on od przeciętnej i czy

jego odchylenie od przeciętnej ma znaczenie (czy jest istotne). „Jednym

ze sposobów nadawania wynikom testów znaczenia jest odnoszenie ich

do norm. Normą – w sensie psychometrycznym – jest standard ilościowy,

wyznaczony przez średnią, medianę lub inną miarę tendencji centralnej

obliczoną dla grupy przedstawicieli danego typu”

. Normy nie mają cha-

rakteru stałego, czy uniwersalnego i niezależnie od tego, w jakiej skali są

wyrażone, ograniczają się tylko do konkretnej populacji noramlizacyjnej,

dla której zostały stworzone. Przy doborze próby standaryzacyjnej dąży

się do uzyskania reprezentatywnego przekroju populacji, dla której test

J. Brzeziński, 2000.

E. Hornowska, 2001, s. 129.

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

jest przeznaczony

. Z uwagi na trudności z uzyskaniem reprezentatywnej

próby istnieje inny – bardziej realistyczny sposób, który został zastosowa-

ny w niniejszym artykule. Polega on na standaryzowaniu testów dla wąsko

zdefiniowanej populacji, dobranej w taki sposób, żeby odpowiadały prze-

znaczeniu testu lub celowi badania. W tym celu należy bardzo dokładnie

opisać ograniczenia populacji normalizacyjnej. Są to tzw. normy lokalne,

czyli ograniczone do bardzo wąskiego środowiska

W przypadku prezentowanych badań normy dotyczą populacji więź-

niów, czyli kategorii osób różniących się pod względem osobowościo-

wym od populacji generalnej. W doborze osób do próbki normalizacyjnej

uwzględniono stopień izolowania skazanych (typologia zakładów karnych

– zamknięty i półotwarty) wiek i uprzednie pobyty w więzieniu (rodzaje

zakładów karnych tzn. dla młodocianych, dorosłych odbywających karę

pozbawienia wolności po raz pierwszy oraz dla recydywistów peniten-

cjarnych).

Współczesna praktyka normalizacji testów oparta jest na transforma-

cjach surowych wyników testowych na wyniki przeliczone skal znoramli-

zowanych, czyli takich, które zakładają model rozkładu normalnego wy-

ników w populacji. Za ich stosowaniem przemawia czytelna interpretacja

wyniku uzyskanego przez badaną osobę, odnosząca się do jej miejsca

w populacji pod względem natężenia cechy mierzonej przez test

Mówiąc o wynikach testów psychologicznych, przyjmuje się, że wyrażo-

ne są na skalach o równych jednostkach, co oznacza że przyrost liczbowy

odpowiada jednakowemu przyrostowi badanej wielkości psychologicznej.

Tego rodzaju założenie jest niezbędne do stosowania większości działań

statystycznych. Przeliczenie wyników daje możliwość porównywania

poziomu badanej osoby bądź porównywanie grupy osób pod względem

różnych cech

. Normalizację przeprowadza się na reprezentatywnej dla

danej populacji próbie. Po przebadaniu określonej liczby osób danym na-

rzędziem otrzymany zbiór wyników przelicza się na wyniki jednej ze skal

standardowych

A. Anastasi, S. Urbina, 1999.

Ibidem, s. 105.

J. Brzeziński, 1996.

J. P. Guilford, 1964.

J. Brzeziński, 1996.

Robert Poklek

Wynik standardowy jest odchyleniem od średniej podzielonym przez

odchylenie standardowe wg wzoru:

gdzie: x – wynik badanej osoby, x średnia arytmetyczna badanej próby,

s – odchylenie standardowe. Średnia badanej populacji jest punktem

początkowym, a odchylenie standardowe jednostką miary. Wadą tego

przekształcenia jest to, że wartości mają postać ułamków dziesiętnych

oraz wartości dodatnie i ujemne, a ich zakres rzadko przekracza granice

od –3 do +3, co bywa kłopotliwe przy interpretacji uzyskanych wyni-

ków. Dlatego stosuje się arbitralny wybór punktu początkowego i odchy-

lenia standardowego, tak aby wszystkie pomiary miały wartość dodatnią,

a wyniki wyrażone były w liczbach całkowitych. Tak otrzymywany wy-

nik przeliczony z’ jest znacznie bardziej przejrzysty przy porównywaniu

wyników serii testów

Istnieją różne skale pozwalające na standaryzowanie wyników suro-

wych i zamianę ich na porównywalne wartości przeliczone. W praktyce

upowszechniło się kilka skal, które są zazwyczaj wykorzystywane do

normalizacji i zamieszczane w podręcznikach testowych. Dla potrzeb

praktyki penitencjarnej stosowana jest skala stenowa (od ang. standard

ten – standardowa dziesiątka), którą cechują następujące parametry: śred-

nia=5,5, odchylenie standardowe=2. Składa się z 10 jednostek – stenów,

jedna jednostka równa się 0,5 odchylenia standardowego. Przekształcenie

wyników surowych w wyniki stenowe odbywa się wg wzoru

sten=2z+5,5

Wyniki z przedziału 5 – 6 stena traktowane są jako przeciętne, wyniki

7 – 10 sten uważa się za wysokie, a wyniki z przedziału 1 – 4 sten za

niskie

G. A. Ferguson, Y. Takane,1997.

E. Hornowska, 2001.

J. Brzeziński, 1996.

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

Normalizacji otrzymanych wyników dokonano według procedury

opisanej przez E. Hornowską

. Po przebadaniu testem grupy normaliza-

cyjnej osadzonych sporządzono rozkład wyników surowych i sprawdzo-

no, czy jest on zgodny z rozkładem normalnym. Ponieważ wyniki surowe

w każdej ze skal różniły się istotnie od rozkładu normalnego, dokonano

normalizacji rozkładu za pomocą transformacji nieliniowej. Następnie

odczytano wyniki standardowego z odpowiadające odpowiednim wartoś-

ciom pola pod krzywą normalną i dokonano liniowej transformacji wyni-

ków z na wyniki z’ w skali stenowej. Praktyczny sposób przeprowadzenia

normalizacji za pomocą transformacji nieliniowej oraz przeliczenia na

wartości stenowe przedstawia tabela 5.

Rycina 3. Rozkład wyników przed procedurą normalizacji

i zamiany na jednostki standaryzowane

E. Hornowska, 2001, s. 142-145.

Rycina 1. Rozkład wyników przed procedurą normalizacji i zamiany na jednostki standaryzowane

Tabela 5.

Normalizacjia rozkładu oraz obliczania norm stenowych na podstawie skali Nieuświadomione skłonności

agresywne Inwentarza Psychologicznego Syndromu Agresji.

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

(7)

cf poniżej danego

wiersza + 0.5f dla

danego wiersza

2z+5,5

27,5

0,0293

-1,89139

0,0703

-1,47365

150

227

152

0,1619

-0,98678

276

251,5

0,2678

-0,61936

127

403

339,5

0,3616

-0,35431

445

424

0,4515

-0,12176

118

563

504

0,5367

0,092227

602

582,5

0,6203

0,306376

692

647

0,6890

0,493105

721

706,5

0,7524

0,682049

787

754

0,8030

0,852321

812

799,5

0,8514

1,042619

859

835,5

0,8898

1,22534

875

867

0,9233

1,427782

896

885,5

0,9430

1,580681

904

900

0,9585

1,733161

926

915

0,9744

1,950486

939

932,5

0,9931

2,461273

W koluminie (1) tabeli znajdują się uporządkowane kolejne wyniki surowe WS w skali

nieuświadomionych skłonności agresywnych, jakie otrzymano w grupie badanych osób.
Kolumna (2) zawiera proste liczebności otrzymanych wyników surowych f, a kolumna (3)
zawiera rozkład skumulowany cf. W kolumnie (4) wprowadzono tzw. poprawkę na ciągłość

Robert Poklek

Tabela 5. Normalizacjia rozkładu oraz obliczania norm stenowych

na podstawie skali „Nieuświadomione skłonności agresywne”

Inwentarza Psychologicznego Syndromu Agresji.

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

(7)

cf poniżej danego

wiersza + 0.5f

dla danego wiersza

2z+5,5

27,5

0,0293

-1,89139

0,0703

-1,47365

150

227

152

0,1619

-0,98678

276

251,5

0,2678

-0,61936

127

403

339,5

0,3616

-0,35431

445

424

0,4515

-0,12176

118

563

504

0,5367

0,092227

602

582,5

0,6203

0,306376

692

647

0,6890

0,493105

721

706,5

0,7524

0,682049

787

754

0,8030

0,852321

812

799,5

0,8514

1,042619

859

835,5

0,8898

1,22534

875

867

0,9233

1,427782

896

885,5

0,9430

1,580681

904

900

0,9585

1,733161

926

915

0,9744

1,950486

939

932,5

0,9931

2,461273

W kolumnie (1) tabeli znajdują się uporządkowane kolejne wyniki

surowe WS w skali nieuświadomionych skłonności agresywnych, jakie

otrzymano w grupie badanych osób. Kolumna (2) zawiera proste liczeb-

ności otrzymanych wyników surowych f, a kolumna (3) zawiera rozkład

skumulowany cf. W kolumnie (4) wprowadzono tzw. poprawkę na cią-

głość cf+0,5f, którą oblicza się według następującej reguły: do skumu-

lowanej liczebności poniżej danego wyniku surowego dodaje się połowę

liczebności dla danego wyniku, otrzymując w ten sposób liczebności,

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

uwzględniające środek każdego przedziału. Dla każdej poprawionej w ten

sposób liczebności skumulowanej obliczono następnie skumulowaną pro-

porcję p, dzieląc wartość z kolumny (4) przez liczbę badanych osób n.

Wreszcie z tablic dystrybuanty rozkładu normalnego odczytano wyniki z

odpowiadające kolejnym proporcjom skumulowanym – kolumna (6).

Na koniec dokonano przeliczenia wyników z na skalę standardową – ko-

lumna (7) zawiera obliczenia dla skali stenowej.

Rycina 2. Rozkład wyników po procedurze normalizacji

i zamiany na jednostki standaryzowane

W sposób zaprezentowany powyżej dokonano normalizacji wyników

surowych i obliczono normy stenowe przedstawione w tabelach dla

wszystkich skal oraz wskaźnika ogólnego i globalnych kierunków nasile-

nia syndromu agresji.

cf+0,5f, którą oblicza się według następującej reguły: do skumulowanej liczebności poniżej
danego wyniku surowego dodaje się połowę liczebności dla danego wyniku, otrzymując w ten
sposób liczebności, uwzględniające środek każdego przedziału. Dla każdej poprawionej w ten
sposób liczebności skumulowanej obliczono następnie skumulowaną proporcję p, dzieląc
wartość z kolumny (4) przez liczbę badanych osób n. Wreszcie z tablic dystrybuanty rozkładu
normalnego odczytano wyniki z odpowiadające kolejnym proporcjom skumulowanym –
kolumna (6). Na koniec dokonano przeliczenia wyników z na skalę standardową – kolumna
(7) zawiera obliczenia dla skali stenowej.

Rycina 2. Rozkład wyników po procedurze normalizacji i zamiany na jednostki standaryzowane

W sposób zaprezentowany powyżej dokonano normalizacji wyników surowych i

obliczono normy stenowe przedstawione w tabelach dla wszystkich skal oraz wskaźnika
ogólnego i globalnych kierunków nasilenia syndromu agresji.

Robert Poklek

Normy stenowe Inwentarza Psychologicznego Syndromu

Agresji dla populacji więziennej (mężczyźni n=939)

Sten

Kontrola

zachowań

agresywnych

Skłonność

do odwetu

Nasilenie

globalnej

samoagresji

Agresja ukryta

Agresja

skierowana

na zewnątrz

W O

Wskaźnik ogólny

nasilenia syndromu

agresji

Samoagresja

emocjonalna

Wynik surowy

3 i poniżej

0 – 1

12 i poniżej

–

4 – 6

1 – 2

2 – 3

13 – 21

7 – 10

2 – 3

3 – 4

4 – 6

4 – 8

22 – 33

1 – 2

11 – 12

4 – 5

5 – 6

7 – 8

9 – 13

34 – 44

3 – 4

13 – 15

6 – 8

7 – 9

9 – 12

14 – 20

45 – 56

5 – 6

16 - 18

9 – 12

10 – 13

13 – 15

21 – 25

57 – 72

7 – 8

13 – 15

14 – 16

16 – 20

26 – 32

73 – 88

9 – 10

20 – 21

16 – 18

17 – 19

21 – 24

33 – 39

89 – 106

11 – 12

19 – 20

20 – 22

25 – 28

40 – 47

107 – 120

13 – 14

–

23 i powyżej

29 i powyżej

48 i powyżej

121 i powyżej

15 i powyżej

Sten

Samoagresja

fizyczna

III

Wrogość wobec

otoczenia

Nieuświadomione

skłonności agre-

sywne

Agresja

przemieszczona

Agresja

pośrednia

VII

Agresja

słowna

VIII

Agresja

fizyczna

Wynik surowy

–

0 – 1

–

3 – 4

2 – 3

1 – 2

2 – 3

5 – 6

4 – 5

3 – 4

4 – 5

3 – 4

7 – 8

6 – 8

5 – 7

5 – 6

6 – 7

5 – 6

9 – 10

8 – 9

7 – 8

8 – 10

7 – 8

11 – 12

11 – 13

10 – 11

9 – 10

11 – 13

9 – 10

13 – 14

14 – 16

12 – 13

11 – 13

14 – 15

10 i powyżej

15 i powyżej

17 i powyżej

14 i powyżej

Wyniki stenowe posiadają odpowiednią interpretację słowną, która

umożliwia określenie nasilenia poziomu badanej cechy. Wartość 1 – 2 sten

oznacza wynik bardzo niski, 3 – 4 niski, 5 – 6 przeciętny, 7 – 8 wysoki,

9 – 10 bardzo wysoki.

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

Zaprezentowane w niniejszym artykule normy dla więźniów różnią się

od norm opublikowanych przez autora inwentarza

. Z. B. Gaś przeprowa-

dził normalizację IPSA w grupie 320 osób (160 kobiet i 160 mężczyzn)

studentów różnych wydziałów lubelskich wyższych uczelni. W porów-

naniu ze studentami więźniowie charakteryzują się wyższym poziomem

nasilenia syndromu agresji w większości skal. Wynik surowy, który inter-

pretowany według norm „studenckich” wskazywałby na wysokie nasile-

nie wybranego wskaźnika agresji, w przypadku interpretacji na podstawie

norm dla więźniów będzie wskazywał na poziom przeciętny. Jest to zro-

zumiałe, ponieważ jak pokazuje praktyka penitencjarna niektóre zacho-

wania prezentowane przez osadzonych w jednostce penitencjarnej są dość

powszechne w środowisku więziennym, natomiast ich wystąpienie w wa-

runkach wolnościowych znacznie odbiega od powszechnie obowiązującej

normy np. dokonanie samookaleczenia, pobicie człowieka, czy dokonanie

zemsty itp.

Warto wspomnieć również o tych skalach, które wskazują na zjawi-

sko odwrotne. W przypadku wskaźników nieuświadomionych skłonności

agresywnych i agresji słownej, te zachowania, które w społeczeństwie nie

uchodzą za agresywne, w warunkach więzienia traktowane będą z kolei

jako agresja, co wynika ze specyfiki instytucji totalnej, gdzie zwraca się

uwagę na wszelkie zachowania stanowiące nawet potencjalne zagrożenie

bezpieczeństwa. Zatem opisując poziom agresji badanego osadzonego

i odnosząc się do jego funkcjonowania wśród innych więźniów można

z pewnym prawdopodobieństwem przypuszczać, że jego zachowanie

w trakcie odbywania kary będzie przeciętne. Natomiast prezentowa-

ny przez niego taki sam poziom agresji w odniesieniu do środowiska

pozawięziennego należy uznać za wyższy w porównaniu z osobami z wol-

ności. Przykładowe różnice interpretacyjne wyników surowych prezentuje

tabela 6.

Osoby zainteresowane odsyłam do oryginalnych norm zamieszczonych przez autora IPSA w Przeglądzie

Psychologicznym 1980, t. XXIII, Nr 1, s. 153-154 .

Robert Poklek

Tabela 6. Porównanie interpretacji słownych przykładowych wyników

surowych zgodnie z normami dla więźniów i normami dla studentów

Skala

Wynik

surowy

Interpretacja słowna wyniku

wg norm

dla studentów

wg norm

dla więźniów

Kontrola zachowań agresywnych

wysoki

przeciętny

Skłonność do odwetu

wysoki

przeciętny

Nasilenie globalnej samoagresji

wysoki

przeciętny

Agresja ukryta

wysoki

przeciętny

Agresja skierowana na zewnętrz

bardzo wysoki

wysoki

Wskaźnik ogólny nasilenia syndromu agresji

wysoki

przeciętny

Samoagresja emocjonalna

wysoki

przeciętny

Samoagresja fizyczna

wysoki

przeciętny

Wrogość wobec otoczenia

wysoki

przeciętny

Nieuświadomione skłonności agresywne

przeciętny

wysoki

Agresja przemieszczona

wysoki

przeciętny

Agresja pośrednia

wysoki

przeciętny

Agresja słowna

przeciętny

wysoki

Agresja fizyczna

wysoki

przeciętny

Diagnoza przejawianego przez skazanych poziomu nasilenia syndromu

agresji jest niezbędna dla działań profilaktycznych i doboru odpowied-

nich środków oddziaływań resocjalizacyjnych w trakcie odbywania kary,

jednak celem wykonywania tejże kary jest społeczna readaptacja i prawi-

dłowe funkcjonowanie w warunkach wolnościowych. Dlatego w prakty-

ce penitencjarnej, w zależności od celu badań osobopoznawczych można

wykorzystywać zarówno normy dla więźniów, jak i te opublikowane przez

Z. B. Gasia

. Normy dla więźniów (środowiskowe) mogą być przydatne

w sporządzeniu prognozy penitencjarnej, w opisie aktualnego stanu psy-

chicznego i funkcjonowania więźnia oraz śledzenia ewentualnych zmian

w procesie resocjalizacji w trakcie odbywania kary pozbawienia wolno-

ści. Natomiast odwołanie się do norm dla studentów, którzy reprezentują

środowisko „wolnościowe”, czyli docelową grupę odniesienia, może być

przydatne w prognozowaniu kryminologiczno-społecznym, wymaganym

w przypadku opuszczania przez skazanego zakładu karnego (warunkowe

przedterminowe zwolnienie i przepustki).

Składam podziękowania Pani Prof. dr hab. Krystynie Ostrowskiej za sugestię dotyczącą wykorzystywania

podwójnych norm w interpretacji wyników uzyskiwanych przez osoby pozbawione wolności.

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

Piśmiennictwo

Adamczak W., Jędrzejak K., Kuźma Z. (1998): Stosowanie środków przymusu

bezpośredniego przez funkcjonariuszy Służby Więziennej, Wydawnictwo Centralny

Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej, Kalisz

Anastasi A., Urbina S. (1999): Testy psychologiczne, Wydawnictwo Polskiego Towarzy-

stwa Psychologicznego, Warszawa

Anderson C. A., Bushman B. J. (2002): Human aggression, Annual Review

of Psychology, nr 2

Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M. (1997): Psychologia społeczna. Serce i umysł,

Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań

Bandura A., Walters R. H. (1968): Agresja w okresie dorastania, PWN, Warszawa

Bedyński K., Wołowicz M. (1989): Zbiorowe wystąpienia protestacyjne osób pozbawio-

nych wolności, „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny”, nr 17

Berkowitz L. (1962): Aggression: a Social Psychological Analysis, McGraw-Hill, New York

Bolimowski K. (1998): Społeczność więzienna jako zbiorowość podlegająca prawom

psychologii tłumu i przejawiająca jego cechy [w:] Szałański J. (red.), Wina–Kara–

Nadzieja–Przemiana, Łódź – Warszawa – Kalisz

Bowker L. H. (1980): Prison, Victimization, Oxford Press, New York

Brzeziński J. (1996): Metodologia badań psychologicznych, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa

Brzeziński J. (2000): Teoria testów psychologicznych: ABC psychometrii [w:]

Strelau J. (red.) Psychologia. Podręcznik akademicki. T 1. Podstawy psychologii,

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk

Buss A. H. (1961): The Psychology of Aggression, Wiley and Sons, New York

Capara G. V., Pastorelli C. (1993): Wczesne determinanty i korelaty agresywnego zacho-

wania [w:] Frączek A. i Zumkley H. (red.), Socjalizacja a agresja, Wydawnictwo

PAN i WSPS, Warszawa

Chmielewska H. (2004): Psychologiczne aspekty izolacji [w:] Zagadnienia penitencjar-

ne. Skrypt dla słuchaczy szkoły podoficerskiej SW, Wydawnictwo Centralny Ośrodek

Szkolenia Służby Więziennej, Kalisz

Chojnacka M. (2003): Psychologiczne aspekty samouszkodzeń [w:] Chojnacka M., Kar-

czewski T. (red.), Samouszkodzenia, Wydawnictwo Centralny Ośrodek Szkolenia

Służby Więziennej, Kalisz

Ciosek M. (2001): Psychologia sądowa i penitencjarna, Wydawnictwo Prawnicze PWN,

Warszawa

Ciosek M., Kmiecik K. (1993): Psychologia kliniczna: Wprowadzenie do psychologii

sądowo–penitencjarnej, Wydawnictwo Uczelniane, Gdańsk

Cofer C. N., Appley M. H. (1972): Motywacja. Teoria i badania, PWN, Warszawa

Connor D. F. (2004): Aggression and Antisocial Behavior in Children and Adolescents.

Research and Treatment, Guilford Press

Eliasz H. (1985): O niektórych koncepcjach agresji impulsywnej, „Przegląd Psycholo-

giczny”, nr 4

Ferguson G. A, Takane Y. (1997): Analiza statystyczna w psychologii i pedagogice,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Robert Poklek

Flatau-Kowalska A. (1957): Problem seksualny w życiu więzienia, „Przegląd Wię-

zienny” nr 2

Fox V. (1971): Why Prisoners Riot, „Federal Probation”, nr 3

Frączek A. (1973): Problemy psychologicznej teorii agresji, „Psychologia Wycho-

wawcza”, nr 3

Frączek A. (1975a): Agresja – psychologiczny punkt widzenia [w:] Frączek A. (red.),

Z zagadnień psychologii agresji, WSPS, Warszawa

Frączek A. (1975b): Mechanizmy regulacyjne czynności agresywnych [w:] Studia nad

teorią czynności ludzkich, PWN, Warszawa

Gaś Z. B. (1980): Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji, „Przegląd Psycholo-

giczny”, nr 1

Gaś Z. B. (1987): Zrewidowana wersja Inwentarza Psychologicznego Syndromu Agresji,

„Przegląd Psychologiczny”, nr 4

Giza J., Marasiewicz W. (1968): Homoseksualizm w środowisku więźniów młodocianych,

„Przegląd Penitencjarny”, nr 4

Green R. G. (1996): Agresja [w:] Encyklopedia Blackwella, Wydawnictwo Santorski

i S-ka, Warszawa

Grochulska J. (1993): Agresja u dzieci, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa

Guilford J. P. (1964): Podstawowe metody statystyczne w psychologii i pedagogice, PWN,

Warszawa

Hansen E. (1982): Przestępstwa więźniów w okresie izolacji penitencjarnej, PWN, Warszawa

Hansen E. (1984): Przestępstwa więźniów w okresie izolacji penitencjarnej [w:]

Hołyst B. (red.), Problemy współczesnej penitencjarystyki w Polsce, Wydawnictwo

Prawnicze, Warszawa

Hornowska E. (2001): Testy psychologiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe

Scholar, Warszawa

Huesmann R. L. (2005): Agresja z pokolenia na pokolenie [w:] Zagrodzka J., Kowalecz-

ko-Szumowska M. (red.) Psychospołeczne i neurobiologiczne aspekty agresji, Wy-

dawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa

Hume M., Wiśniewski D. (2000): Przyczyny współczesnej agresji, „Opieka – Terapia

– Wychowanie”, nr 1(41)

Jarvis M. (2003): Psychologia sportu, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk

Jędrzejak K. (1996): Konflikty w izolacji więziennej [w:] Hołyst B., Redo S. (red.), Prob-

lemy więziennictwa u progu XXI wieku, Wydawnictwo Centralny Zarząd Służby

Więziennej i Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej, Warszawa – Wiedeń

– Kalisz

Kaczmarek A. (1989): Zagadnienie znęcania się więźniów w świetle art. 184, „Przegląd

Penitencjarny i Kryminologiczny”, nr 17

Kaczmarek A. (1998): Napaści osadzonych na funkcjonariuszy Służby Więziennej w cza-

sie pełnienia obowiązków służbowych [w:] Klukowski K., Kalina R. M., Słupiński

J. (red.), Metody treningu psychofizycznego w formacjach obronnych, Wydawnictwo

Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej, Warszawa

Karolczak-Biernacka B. (1997): Problem agresji w sporcie [w:] Hołyst B. (red.),

Przemoc w życiu codziennym, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa

Kendrick D. T., Neuberg S. L., Cialdini R. B. (2002): Psychologia społeczna, Gdańskie

Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

Kirwil L. (1986): Zmiany rozwojowe agresji interpersonalnej u dzieci [w:] Frączek A.

(red.), Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji interpersonalnej, Wydawni-

ctwo im Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź

Kolarczyk T., Wrona S. (1997): Samobójstwa tymczasowo aresztowanych i skazanych,

„Przegląd Więziennictwa Polskiego”, nr 16 – 17

Kolęda K. (1995): Klawisze i złodzieje, Polski Dom Wydawniczy, Warszawa

Kopciuch M. (2000): Analiza przyczyn i uwarunkowań samobójstw dokonanych przez oso-

by pozbawione wolności w zakładach penitencjarnych w Polsce w latach 1995 – 1997,

„Przegląd Więziennictwa Polskiego”, nr 28 – 29

Kopciuch M. (2001): Analiza przyczyn i uwarunkowań samobójstw dokonanych przez oso-

by pozbawione wolności w zakładach penitencjarnych w Polsce w latach 1995 – 1997

(cz.2), „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, nr 31

Kosewski M. (1966): Zastosowanie skali agresji Buss – Durke’a do badania agresji więź-

niów, „Przegląd Penitencjarny”, nr 4

Kosewski M. (1967): Zagadnienie funkcjonowania skali agresji Buss – Durke’a w popu-

lacji więźniów młodocianych, „Przegląd Penitencjarny”, nr 2

Kosewski M. (1977): Agresywni przestępcy, Wiedza Powszechna, Warszawa

Kubacka-Jasiecka D. (1975): Funkcjonowanie społeczne osób agresywnych, Wydawni-

ctwo Ossolineum, Wrocław

Kubacka-Jasiecka D. (2001): W poszukiwaniu tożsamości – od agresji potencjalnej

do destrukcyjności [w:] Urban B. (red.) Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania

i profilaktyka, Wydawnictwo UJ, Kraków

Le Bon G. (1994): Psychologia tłumu, PWN, Warszawa

Lipiński S. (2001): Spostrzeganie postaw wychowawczych rodziców i orientacja życiowa

a funkcjonowanie społeczne nieletnich, Łódź

Lipiński S. (2002): Nasilenie skłonności agresywnych u osób resocjalizowanych i jego

korelaty osobowościowe, Wydawnictwo UŁ, Łódź

Machel H. (2004): Przemoc jako problem penitencjarny [w:] Sakowicz T. (red.) Rodzina

i szkoła wobec przemocy, Wydawnictwo Jedność, Kielce

Machel H., Żerko J. (1998): Zagrożenie personelu resocjalizacyjnego agresją w zakła-

dach izolacyjnych [w:] Kuźma J., Szarota Z. (red.), Agresja i przemoc we współczes-

nym świecie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Kraków

Maciuszek J. (1996): Koncepcje źródeł agresji a problem dobra i zła natury ludzkiej [w:]

Frączek A., Pufal – Struzik I. (red.) Agresja wśród młodzieży. Perspektywa psychoe-

dukacyjna, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce

Malec J. (1997): Samoagresja osób pozbawionych wolności [w:] Stan i węzłowe proble-

my polskiego więziennictwa, Biuletyn RPO, Nr 32, Warszawa

Miłkowska–Olejniczak G. (2003): Agresja [w:] Pilch T. (red.), Encyklopedia pedago-

giczna XXI wieku, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa

Miszewski K. (2005) Przemoc w kryminale, „Niebieska Linia”, nr 2(37)

Musidłowski R. (1997): Zbiorowe wystąpienia osób pozbawionych wolności w latach

osiemdziesiątych, Biuletyn RPO, Nr 32, Warszawa

Nawój J. (1998): Świat przemocy w więzieniu [w:] Nawój J. (red.), Przemoc w więzieniu,

Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Penitencjarnego, Kule

Nawój J. (2001): Przemoc wewnątrzwięzienna w niektórych typach zakładów karnych

[w:] Hołyst B., Ambrozika W., Stępniak P. (red.), Więziennictwo – nowe wyzwania,

Warszawa – Poznań – Kalisz

100

Robert Poklek

O’Connor R., Sheehy N. (2002): Zrozumieć samobójcę, Gdańskie Wydawnictwo Psycho-

logiczne, Gdańsk

Ostrowska K. (2003): Agresja i przemoc w polskiej szkole – diagnoza zjawiska, „Niebie-

ska Linia”, nr 4 (27)

Pawłowska R. (1999): Agresywne zachowanie się młodzieży a rodzina, szkoła i grupy

rówieśnicze [w:] Machel H., Wszechborowski K (red.), Psychospołeczne uwarun-

kowania zjawisk dewiacyjnych wśród młodzieży w okresie transformacji ustrojowej

w Polsce, Wydawnictwo UG, Gdańsk

Pervin L. A. (2002): Psychologia osobowości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,

Gdańsk

Pich S. (2007): Aktualne zjawisko tworzenia się nowych grup nieformalnych w zakładach

typu półotwartego [w:] Skafiriak B. (red.) Pomoc postpenitencjarna w kontekście

strategii działań resocjalizacyjnych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków

Pospiszyl K. (1975): Badania porównawcze nad rodzajami agresji u młodzieży przestęp-

czej, „Psychologia Wychowawcza”, nr 2

Pospiszyl K. (1981): Lęk a samoagresja (badania porównawcze nad niedoszłymi samo-

bójcami i sprawcami samouszkodzeń), „Przegląd Psychologiczny”, nr 4

Poznaniak W. (1990): Agresywne doświadczenia młodocianych przestępców i ich usto-

sunkowanie się wobec agresji, „Człowiek i Społeczeństwo”, t. VII, Wydawnictwo

UAM, Poznań

Pufal-Struzik I. (2004): Wybrane psychologiczne uwarunkowania agresywnego zachowa-

nia się młodzieży [w:] Sakowicz T. (red.) Rodzina i szkoła wobec przemocy, Wydaw-

nictwo Jedność, Kielce

Ranschburg A. (1980): Lęk, gniew, agresja, WSiP, Warszawa

Reykowski J. (1977): Spontaniczna agresja i spontaniczne czynniki hamujące, „Przegląd

Psychologiczny”, nr 2

Skorny Z. (1968): Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, PWN,

Warszawa

Skorny Z. (1989): Mechanizmy regulacyjne ludzkiego zachowania, PWN, Warszawa

Sygit M., Kładna A., Kładny J. (1996): Leksykon wychowania zdrowotnego, Wydawni-

ctwo US, Szczecin

Szałański J., Michalski J. W. (1998): Wskaźniki syndromu agresji u przestępców osadzo-

nych w zakładach karnych i poddanych probacji [w:] Szałański J. (red.), Wina–Kara–

Nadzieja–Przemiana, Łódź – Warszawa – Kalisz

Szałański J., Wątła-Bechaj D. M (1998): Wskaźniki syndromu agresji u osadzonych za

przestępstwa przeciwko życiu i zdrowi oraz przeciwko mieniu [w:] Szałański J. (red.),

Wina–Kara–Nadzieja–Przemiana, Łódź – Warszawa – Kalisz

Szaszkiewicz M. (1997): Tajemnice grypserki, Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądo-

wych, Kraków

Tedeschi J. T., Smith R. B., Brown C. R. Jr. (1974): A reinterpretation of research on

aggression, „Psychological Bulletin”, nr 5

Urbańska I. (1995): Diagnoza psychologiczno – penitencjarna [w:] Wprowadzenie do

metodyki pracy penitencjarnej, Wydawnictwo Centralny Ośrodek Szkolenia Służby

Więziennej, Kalisz

Waligóra B. (1974): Funkcjonowanie człowieka w warunkach izolacji więziennej,

Poznań

101

Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej...

Wlazło E. (1991): Osobowościowe i sytuacyjne determinanty celowego zachowania się

człowieka w świetle badań psychologicznych, „Studia i Monografie”, Zeszyt 25,

Wydawnictwo AWF, Wrocław

Wolińska J. M. (1998): Psychologiczne aspekty pracy prewencyjnej z młodzieżą agre-

sywną (przestępczą i nieprzestępczą) [w:] Szałański J. (red.), Wina–Kara–Nadzie-

ja–Przemiana, Łódź – Warszawa – Kalisz

Wolińska J. M. (2003): Agresywność młodzieży. Problem indywidualny i społeczny,

Wydawnictwo Uniwersyteckie UMCS, Lublin

Wójcik D. (1977): Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej

i nieprzestępczej, Wydawnictwo im. Ossolińskich, Wrocław

Wójcik D. (1991): Przestępczość i sprawcy przestępstw z użyciem agresji, „Archi-

wum Kryminologii”, t. XVII, Zakład im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN,

Wrocław – Warszawa – Kraków

Yablonowsky, L. (1962): The Violent Gang, Macmillan Publishing Co., New York

Zagrodzka J., Kowaleczko-Szumowska M. (red.) (2005): Psychospołeczne i neurobiolo-

giczne aspekty agresji, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa

Zakrzewski M. (1990): Co nazywamy agresją, „Przegląd Psychologiczny”, nr 1

Zumkley H. (1993): Stałość różnic indywidualnych w zakresie agresji [w:] Frączek A.,

Zumkley H. (red.), Socjalizacja a agresja, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN

i Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa

Żygulski K. (1997): Agresja [w:] Pomykało W. (red) Encyklopedia Pedagogiczna,

Wydawnictwo Fundacja Innowacja, Warszawa

Żywicka D. (1996): Funkcjonowanie człowieka w warunkach izolacji [w:] Wybrane

zagadnienia psychospołeczne instytucji penitencjarnych, Wydawnictwo Centralny

Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej, Kalisz

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Diagnoza i ekspertyza psychologiczna Stemplewska Żakowicz wykład 3 Diagnoza zaburzeń poznaw
Pomiar i testy wpsychologii, Psychologia UŚ, Semestr VI, Diagnoza psychologiczna
ANKIETY I KWESTIONARIUSZE, Psychologia UŚ, Semestr VI, Diagnoza psychologiczna
Psychologia polityki, Agresja-wojna, Jerzy Jedlicki
Psychospoleczne uwarunkowania agresji dziewczat
Psychologia społeczna Zachowania społeczne Cielecki wykład 3 Normalizacja i konformizm ppt
MECHANIZMY OBRONNE, Psychologia UŚ, Semestr VI, Diagnoza psychologiczna
Wyklad II -psychopatologia i podzial w ICD 10, diagnoza
ocena postepu w rozwoju INWENTARZ H C GUNZBURGA JAKO NARZĘ DZIE DIAGNOSTYCZNE
METODY PROJEKCYJNE, Psychologia UŚ, Semestr VI, Diagnoza psychologiczna
Paluchowski - Skrypt, Psychologia UŚ, Semestr VI, Diagnoza psychologiczna
PSYCHOPATOLOGIA I SYNDROMOLOGIA OGÓLNA, neurologia
PSYCHOPATOLOGIA I SYNDROMOLOGIA OGÓLNA, Psychiatria
psychologiczne teorie agresji, semestr I, Teoria bezpieczeństwa, Psychologia Zagrożeń
PODSTAWOWE TECHNIKI DIAGNOSTYCZNE W PSYCHOLOGII I PEDAGOGICE, pedagogika specjalna, diagnostyka w pe
Diagnoza psychologiczna pYtania do kolokwium, diagnoza psychologiczna
zagadnienia do egzaminu 2011 z diagnozy psychopedagogicznej, wszystko do przedszkola, Diagnoza psych

więcej podobnych podstron