1

Osobowość i temperament

Osobowość

Jest wiele popularnych znaczeń osobowości. Wszystkie jednak można zebrać w dwie grupy. W
pierwszym znaczeniu osobowość to umiejętność czy zręczność w kontaktach społecznych czyli
zdolność wzbudzania pozytywnych reakcji u innych osób w różnych okolicznościach.
Drugie popularne znaczenie terminu osobowość to najbardziej wyraźne i rzucające się w oczy
wrażenie, jakie jednostka wywiera na innych ludziach (np. osobowość agresywna, uległa, ciekawa)
Oba te znaczenia zawierają element oceny - dobra, zła.
Teoretycy osobowości określają ją na 2 sposoby. Są 2 typy definicji osobowości:

-

biospołeczne - osobowość określona jest przez to, jak reagują na nią inni (podobnie do definicji
potocznej);

-

biofizyczne - osobowość jest ściśle osadzona w cechach jednostki a wiec ma aspekt organiczny i
aspekt postrzegany.

-

Istnieje jeszcze 3 definicja tzw. zbiorcza ujmująca osobowość przez wyliczenie. Osobowość jest
tu tym, co najważniejsze w opisie jednostki. Definicje te odnoszą się do niepowtarzalnych,
indywidualnych aspektów zachowania jednostki. Oznacza ona te własności jednostki, które
odróżniają ją od innych osób. Są to własności najbardziej charakterystyczne nie tylko dlatego, że
odróżniają ją od innych ale dlatego, że konstytuują to, czy rzeczywiście jest człowiek.

„Osobowość to jest to, czym naprawdę jest człowiek” - G. Allport
Nie można wymienić jednej uniwersalnej definicji osobowości, gdyż definicja uzależniona jest od
założeń teoretycznych.
Na osobowość składa się zbiór pojęć opisowych, które charakteryzują badaną osobę w
kategoriach zmiennych lub wymiarów zajmujących centralną pozycję w obrębie stosowanej teorii
osobowości.

1.

TEORIA PSYCHOANALIZY ZYGMUNTA FREUDA

Psychika to góra lodowa. Niewielka część wystająca ponad powierzchnię to świadomość, cała
ogromna reszta to sfera nieświadomości. Nieświadomość to:

-

popędy;

-

namiętności;

-

wyparte myśli i uczucia

aby poznać osobowość człowieka należy badać ową nieświadomość (poprzez wolne skojarzenia,
hipnozę oraz analizę snów).

Osobowość składa się z 3 głównych systemów: id, ego i superego.
Id - system pierwotny, pozostaje w związku z procesami fizjologicznymi z których czerpie
energię. Działa na zasadzie redukcji napięcia - zasada przyjemności.
Ego - tworzy się z id po to, by człowiek mógł funkcjonować w rzeczywistym świecie. Id
funkcjonuje tylko w subiektywnym umyśle, ego zaś ocenia i egzystuje w świecie zewnętrznym
(chcę jeść muszę zdobyć pożywienie). Jego działanie oparte jest na zasadzie rzeczywistości.
Superego - wewnętrzna reprezentacja tradycyjnych wartości, ideałów społecznych przekazanych
przez rodziców; „instancja moralna”; rozstrzyga co jest słuszne a co niesłuszne; kształtuje się
pod wpływem kar i nagród stosowanych przez rodziców. Główne funkcje superego:

2

-

hamowanie impulsów id zwłaszcza seksualnych i agresywnych;

-

przekonywanie ego by zastępowało cele realistyczne celami moralnymi;

-

dążenie do doskonałości (ja idealne)

Wszystkie elementy współdziałają i walczą ze sobą. Kieruje nimi ego.
Popęd stanowi napęd osobowości, jest to określona energia psychiczna. Wszystkie popędy razem
dają całość energii psychicznej jaką posiada człowiek. Freud wyróżnił dwa rodzaje popędów -
popędy życia i śmierci.
Popędy życia - służą przetrwaniu i rozmnażaniu jednostki. Energia pozwalająca im spełniać te
funkcje to libido. Popędy śmierci są mniej widoczne ale każdy je posiada (bo każdy umiera).
Jednym z nich jest popęd agresji.

Inne charakterystyczne pojęcia w psychoanalizie:

•

Stadia rozwoju – oralne, analne, falliczne, genitalne – Freud tłumaczy nimi różnice w cechach

osobowości

•

Mechanizmy obronne – wyparcie, projekcja, fiksacja, regresja i in. – pozwalają na zachowanie

pozytywnej samooceny i tożsamości „ja”.

2.

TEORIA CARLA GUSTAWA JUNGA

Jung był uczniem Freuda lecz wkrótce ich drogi się rozeszły i nie zgadzali się w wielu sprawach.

Teoria Junga nosi nazwę psychologii analitycznej. Osobowość człowieka determinowana jest przez
jego życie oraz historię całej ludzkości a także przez to co się zdarzy w przyszłości. Osobowość
według Junga składa się z następujących elementów:

-

ego - świadoma psychika (spostrzeżenia, myśli, uczucia)

-

nieświadomość osobowa - doświadczenia początkowo świadome lecz wyparte do niepamięci.
Można je sobie przypomnieć.

-

nieświadomość zbiorowa - doświadczenia całej ludzkości obejmujące historię jego gatunku
oraz praczłowieka i zwierzęta. Jest taka sama u wszystkich ludzi. Składnikami tej
nieświadomości są archetypy. Są to pojęcia (idee) naładowane emocjami np. archetyp matki
to pojęcie (wyobrażenie) o matce, które dziedziczy dziecko od ludzkości zanim jeszcze pozna
matkę. Inne archetypy to: a.Boga, a. Słońca, a. Ciemności.

W skład osobowości wchodzą jeszcze: persona - maska, którą przybiera człowiek by dostosować
się do obyczajów i tradycji społecznych (osobowość publiczna); anima i animus - pierwiastki
kobiece w mężczyźnie i męskie w kobiecie; cień - zwierzęce popędy pojawiające się w
zachowaniu i myślach, grzech, agresja - odpowiednik freudowskiego id. Przed ujawnieniem się go
chroni persona; jaźń – centrum osobowości, harmonizuje pozostałe składniki osobowości, pojawia
się, gdy pozostałe składniki są dobrze rozwinięte i ukształtowane.

Teorie psychospołeczne, reprezentowane przez Adlera, Fromma i Horney dodają do teorii Freuda
wątki społeczne. Wskazują na wpływ społeczeństwa na ukształtowanie się jednostki i jej osobowości.
Mówią o tym, że natura ludzka jest elastyczna i podatna na kształtowanie przez społeczeństwo.

3.

BEHAWIORYŚCI

3

Warunkowanie klasyczne Iwana Pawłowa - bodziec bezwarunkowy (pokarm) wywołuje reakcję
bezwarunkową (ślinienie się). Po jakimś czasie tę samą reakcję wywołuje bodziec warunkowy (widok
pokarmu, dzwonek). Reakcja ta została nazwana warunkową.

S

b

wywołuje

R

b

S

w

wywołuje

R

w

Organizm uczy się nowej korelacji pomiędzy bodźcem a reakcją, które wcześniej były nie związane ze
sobą.
Warunkowanie instrumentalne Edwarda Thorndike’a - prawo efektu: Każdy akt, który w danej
sytuacji wywołuje zadowolenie, zostaje skojarzony z tą sytuacją, tak, że kiedy sytuacja powtarza się,
jest bardziej prawdopodobne niż kiedykolwiek wcześniej, iż dany akt powtórzy się. I odwrotnie,
każdy akt, który w danej sytuacji wywołuje przykrość, zostaje oddzielony od tej sytuacji - gdy
powtórzy się ona, ponowne wystąpienie tego aktu jest mało prawdopodobne.

Warunkowanie sprawcze Burrhusa Skinnera
S

D

R

S

R

W obecności bodźca dyskryminacyjnego, po reakcji sprawczej następuje bodziec wzmacniający

4.

WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE OSOBOWOŚCI

Raymonda Cattella - osobowość to złożona i zróżnicowana struktura dynamicznych cech; „to, co
pozwala przewidzieć, co dana osoba zrobi w danej sytuacji”. Cattell wyróżnił cechy osobowości
powierzchniowe i źródłowe. Cechy powierzchniowe to cechy zachowania, można je zaobserwować,
cechy źródłowe to ukryte czynniki będące podstawą osobowości. Jeśli się je odkryje i zdefiniuje to
można badać osobowość każdego człowieka a tym samym przewidzieć jego zachowanie.
Abrahama Maslowa - ludzie rozwijają się w zależności od zaspokajania swoich potrzeb. Istnieje 5
podstawowych potrzeb, które są ułożone w porządku hierarchicznym. Zaspokojenie podstawowych
potrzeb umożliwia dalszy rozwój.

















Hansa Eysencka - istnieją 3 wymiary osobowości: ekstrawersja-introwersja, neurotyczność i
psychotyczność. W zależności od nich można obserwować różnice w zachowaniach. Ekstrawertyk -

potrzeba szacunku

uznania i prestiżu

potrzeby społeczne

afiliacji, kontaktów interp.

potrzeby bezpieczeństwa,

pewności, stałości

,

opieki

potrzeby fizjologiczne

głód, pragnienie, seks

samore
alizacja

4

przyjazny, otwarty, słabe dążenie do celu, płytka uczuciowość itd.; Introwertyk - uczuciowy,
wrażliwy, zamknięty itd.; Neurotyk - labilność emocjonalna, wybuchowy, niespokojny, oczekuje i
odnosi porażki, lęk

Teoria Wielkiej Piątki – istnieje 5 cech osobowości

»

Neurotyzm

»

Ekstrawersja-Introwersja

»

Otwartość na doświadczenia

»

Ugodowość

»

Sumienność

Temperament

Strelau - temperament to zespół formalnych, biologicznie uwarunkowanych i względnie stałych
cech zachowania, takich ja siła i czas reagowania.

Siła reagowania

ujawnia się w stosunku siły bodźca do efektu czyli jaka jest siła reakcji jednostki na

działający bodziec w porównaniu z innymi osobami. Można więc mówić o osobach mających dużą
wrażliwość zmysłową (silna reakcja na słaby bodziec) i o osobach odpornych (zdolność adekwatnego
reagowania na silny lub długotrwały bodziec).

Czas reagowania -

to szybkość z jaką jednostka odpowie na bodziec - np. osoby mające szybki lub

wolny refleks.
Cechą temperamentu związaną z czasem reagowania jest

ruchliwość -

czyli umiejętność szybkiego

przestawienia się z jednej reakcji na drugą oraz

trwałość reakcji -

czyli czas występowania reakcji

po zadziałaniu bodźca.

Podstawowe typy temperamentalne to:
Melancholik – typ słaby
Choleryk – typ silny niezrównoważony
Sangwinik – typ silny zrównoważony szybki
Flegmatyk – typ silny zrównoważony powolny

Temperament pojawia się w każdej czynności niezależnie od jej treści i ukierunkowania. Zależy os
struktury organizmu, wpływa na przebieg czynności.