PODSTAWOWE TYPY definicji cywilizacji i kultury
Kultura – całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości przekazywany z pokolenia na
pokolenie; jest to wszystko co się wytworzyło i się wytwarza.
Części składowe kultury:
Kultura materialna - termin określający wszelkie fizycznie istniejące rzeczowe wytwory
pochodzące z przejawów działalności człowieka - zarówno przedmioty sztuki jak i przedmioty
użytkowe. Do kultury materialnej zalicza się również sposoby wytwarzania przedmiotów np.
technologia produkcji stali, sposoby uprawy roślin i hodowli zwierząt itp. Kultura duchowa - termin
określający ogół osiągnięć ludzi w dziedzinie nauki, sztuki, religii, moralności, obyczajów i
tradycji.
Kultura duchowa to także dzieła sztuki, a także przechowywanie wiedzy o przeszłości.
Cywilizacja - poziom rozwoju społeczeństwa w danym okresie historycznym, który charakteryzuje
się określonym poziomem kultury materialnej, stopniem opanowania środowiska naturalnego,
nagromadzeniem instytucji społecznych. Stanowi ona najwyższy poziom organizacji społeczeństw,
z którymi jednostki identyfikują się.
Różnice pomiędzy kulturą i cywilizacją:
- cywilizacja pojawia się na pewnym etapie rozwoju społecznego
- nie każda kultura jest cywilizacją
- różnice wynikają z odmiennych źródeł prawa
- cywilizacja jest metodą struktury życia zbiorowego

POJĘCIE KULTURY

1.Różnorodność pojmowania kultury.
łac. colo, colere - pielęgnować, uprawiać. Pierwotnie termin cultura wiązał się z uprawą roli
(cultura agri - uprawa ziemi) lub hodowlą i oznaczał przekształcanie poprzez ludzką pracę
naturalnego stanu przyrody w stan inny, bardziej pożądany i użyteczny dla człowieka. Światowa
kariera łacińskiego terminu cultura zaczęła się jednak od czasów Cycerona . Cyceron w
Rozprawach tuskulańskich rozszerza zakres pojęcia i używa słowa cultura w wyrażeniu cultura
animi (dosłownie: uprawa umysłu) na określenie filozofii. Od tego momentu terminu kultura
zaczęto używać dla oznaczania wszelkich czynności ludzkich mających na celu pielęgnowanie,
kształcenie, doskonalenie. Starożytni Grecy wyrażali podobną myśl za pomocą słowa pelomai
oznaczającego wewnętrzny wysiłek zmierzający do przekształcenia sfery ludzkiego ducha
(myślenia). W tradycji greckiej odpowiednikiem wyrażenia cultura była paideia, oznaczająca
kształtowanie w człowieku ideału człowieczeństwa.

2. Przegląd sposobów definiowania kultury.
"Nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura" - J. G. Herder. Istnieją setki definicji
kultury. Każda z nich uwzględnia jakiś wycinkowy aspekt kultury. Jak pisał Ralph Linton: Istotą
wszelkiej definicji kultury jest bowiem to, że wybiera pewne aspekty całego pojęcia oznaczanego
owym terminem i kładzie nacisk na nie kosztem innych aspektów. Nacisk ten, a w konsekwencji
także wartość definicji będą zależały od tego, jaki szczególny cel definiujący miał na uwadze.
Istnieje wiele możliwości definiowania kultury, a każda jest użyteczna w powiązaniu z
dociekaniami określonego rodzaju.
A.L. Kroeber i C. Kluckhohn w rozprawie Culture. A Critical Review of Concepts and
Definitions przeprowadzili wyczerpującą analizę pojęcia kultury i zebrali 168 jej określeń.

Sześć grup definicji kultury by Kroeber & Kluckhohn (akcentują one różne aspekty kultury).
A) Definicje opisowo-wyliczające (nominalistyczne).
Definiowanie kultury sprowadza się tutaj do wyliczania jej części składowych. Np. definicja
Edwarda Taylora: Kultura czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę,
wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako
członków społeczeństwa. Słabość definicji: dlaczego takie a nie inne dziedziny kultury zostały
wyliczone?
B) Definicje historyczne.
Kładą one nacisk na czynnik tradycji jako mechanizm przekazywania dziedzictwa kulturowego,
które konstytuuje kulturę i człowieczeństwo. Dla określenia kultury używa się tutaj takich określeń
jak: dziedziczenie, dorobek, tradycja.
C) Definicje normatywne.
Akcentują podporządkowanie zachowań człowieka normom, wzorom, wartościom i modelom.
Wzory, modele i zasady wartościowania są traktowane jako elementy konstytutywne kultury, a
podporządkowanie się tymże normom jako właściwość zachowań kulturowych. Kultura jest tu
pojmowana jako zespół norm obowiązujących członków danej zbiorowości ludzkiej i
warunkujących jej trwanie. Np. def. A. L. Kroebera i T. Parsonsa: Kultura to przekazane i
wytworzone treści i wzory wartości, idei i innych symbolicznie znaczących systemów, będące
czynnikami kształtującymi ludzkie zachowania oraz wytwory (artifacts) stanowiące produkt
zachowania.
D) Definicje psychologiczne.
Skupiają uwagę na psychicznych mechanizmach kształtowania się kultury; analizują zatem
mechanizmy uczenia się, formowania nawyków kulturowych, internalizacji norm obowiązujących
w danej zbiorowości i wartości przez tę zbiorowość uznawanych oraz wpływ kultury na
kształtowanie osobowości jednostek. Szczególny nacisk jest tu położony na uczenie się i
naśladownictwo jako procesy przyswajania kultury. Np. def. St. Ossowskiego: "kultura jest ...
pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie danej zbiorowości przez
kontakt społeczny i uzależniony od całego systemu stosunków międzyludzkich". Rozpatrywanie
kultury jako rezultatu psychologicznych mechanizmów (kojarzenia idei, naśladownictwa, tworzenia
się motywów działania, kryteriów wartościowania itd.) poszerza zakres pojęcia kultury o
problematykę badawczą z obszaru filozofii społecznej i psychologii.
E) Definicje strukturalne. [ strukturalistyczne]
Starają się uwypuklić strukturę konkretnej kultury i ukazać wzajemne powiązania jej elementów.
Definicje tego typu badają specyficzną strukturę konkretnych kultur - nie dotyczą kultury w ogóle.
F) Definicje genetyczne.
W tych definicjach kładzie się nacisk na wyjaśnienie pochodzenia kultury. Można tu wyróżnić dwie
grupy definicji. Pierwsza dotyczy wewnętrznego rozwoju kultury, wyłaniania się jednych
(wyższych) jej form z form innych (niższych, wcześniejszych). Druga grupa dotyczy problemu
wyłaniania się kultury z natury Kładzie nacisk na wyjaśnienie pochodzenia kultury: Jak w ogóle
kultura powstała, jak wyłoniła się z natury.

3.Podstawowe pojęcia związane z kulturą.
W słowniku Johanna Adelunga (wyd. w 1774 i 1793r) kultura to "uszlachetnienie lub
wysubtelnienie wszystkich duchowych i fizycznych sił człowieka albo całego ludu (...) [Oznacza]
oświecenie i uszlachetnienie rozumu przez wyzwolenie z przesądów, jak też ogładę, uszlachetnienie
i wysubtelnienie obyczajów". Jest to jeszcze definicja wartościująca, traktująca kulturę jako
przeciwieństwo barbarzyństwa.
Termin kultura był do XVIII w. terminem pozytywnie wartościującym i selektywnym (np.
kultura umysłu). Podróżnicy, konkwistadorzy, misjonarze i kupcy stykający się w ciągu wieków z
tzw. ludami pierwotnymi odmawiali im posiadania jakichkolwiek obyczajów, wierzeń, moralności i
wiedzy - odmawiali im kultury.
Wartościujące rozumienie kultury spotykamy w życiu potocznym - popularnie mówi się kulturalny

o człowieku spokojnym, dobrze wychowanym, o szerokich zainteresowaniach, etc.
W XVIII w. pojawia się za sprawą J. G. Herdera uniwersalistyczne pojęcie kultury, zrywające z
wartościującym rozumieniem kultury, bliskie współczesnym pojęciom antropologii kulturowej.

Johann Gottfried von Herder
[* Johann Gottfried von Herder (1744 w Morągu, zm.1803 w Weimarze) – niemiecki filozof, pastor
i pisarz, którego poglądy wpłynęły znacząco na późniejszy rozwój idei narodu (koncepcja Volk)
oraz filozofii i historii kultury. Był jednym z klasyków weimarskich. Studiował na Uniwersytecie
Albertyna w Królewcu.
Johann Gottfried Herder wprowadził do filozofii romantycznej pojęcie ludowości. Herder rozumiał
historię jako ciągłość realizującą boski plan. Świat opiera się na ładzie, przyroda jest wzniosła,
piękna i bogata w sens. Człowiek posiada rozum i wolność. Współuczestniczy w dziejach, poprzez
swe działania tworzy tradycję, którą Herder nazwał łańcuchem kultury. Celem człowieka jest
stopniowa humanizacja. Ludzkość to dopiero "pąk kwiatu". Polscy romantycy przejęli część tej
koncepcji – obraz świata wyjaśniający przeznaczenie narodu i jednostki. W Morągu znajduje się
muzeum jego imienia.]
-ujmuje kulturę przede wszystkim jako narzędzie przystosowania rekompensujące niedostatki
fizycznego wyposażenia człowieka w walce o byt (przykładowo: kobieta nie może zajść w ciążę i
nie istnieje zapłodnienie in vitro, jak wtedy, ostatecznie stara się sobie wytłumaczyć swą
bezpłodność? karą za grzechy, karmą?, jaki sens nadaje swemu cierpieniu? ? czy problemy te
znikają gdy pojawią się techniczne możliwości zapłodnienia?) Główny mechanizm kultury widział
w przekazywaniu i przejmowaniu tradycji, dzięki której ustalają się wzory zachowań. Tradycja i
określone cechy organiczne składają się na zasadę człowieczeństwa. Kultura zostaje uznana za
powszechny atrybut społecznego współżycia; nie ma ludów niekulturalnych i kulturalnych.
Wszystkie społeczeństwa mają kulturę - nawet "dzicy". W oświeceniu mówiono o tym, że istnieje
linearny postęp społeczny (doskonalenie intelektualnych i moralnych władz ludzkości),
przekraczający to, co było wcześniej. Stąd ludy dzikie były traktowane jako mniej rozwinięte, a nie
jako w ogóle pozbawione kultury. Od epoki oświecenia, obok dominujących w niej
oświeceniowych i ewolucjonistycznych tez o jednolitym i postępowym rozwoju dziejów zaczyna
torować sobie drogę koncepcja różnorodnych i równorzędnych kultur ? kultury są różne, ale żadna
z nich nie jest ani lepsza, ani gorsza.

Współcześnie w antropologii i socjologii kultury, kulturę ujmuje się w rozumieniu:
a)wartościującym. Wartościujące rozumienie kultury zawiera ocenę kultur poszczególnych
zbiorowości ludzkich. W rezultacie takiej oceny kultury klasyfikuje się jako lepsze lub gorsze,
wyższe lub niższe, bardziej lub mniej "cywilizowane". Z wartościującym rozumieniem kultury
związany jest termin "kulturalny", który jest odbiciem myślenia wartościującego. Określa on np.
człowieka ocenianego pozytywnie jako oczytanego, obytego w towarzystwie, liczącego się z
potrzebami i uczuciami innych.
b) opisowym (neutralnym). To pojęcie kultury rozumie ją jako zespół wielu zróżnicowanych
zjawisk, których wzajemne powiązanie i uwarunkowania mogą być przedmiotem opisu i analizy,
ale nie wartościowania. Z opisowym rozumieniem kultury związany jest termin "kulturowy"
Płaszczyzny zjawisk kulturowych (szerzej w: E.Nowicka, Świat człowieka, świat kultury, str. 43)

Każdą kulturę możemy analizować na czterech płaszczyznach.
1.Płaszczyzna materialna. To materialny aspekt zjawisk kulturalnych.
Wszystkie zjawiska kulturalne mają jakiś

wymiar

materialny (płótno, farby, instrument muzyczny,

papier z partyturą, czy nawet własne ciało - taniec)
2.Płaszczyzna behawioralna. Zjawiska kulturowe są nierozerwalnie związane z zachowaniami
motorycznymi. Są nimi wszystkie czynności związane z tworzeniem i odbiorem dzieła
kulturowego. Czy uczę się tańczyć, czy też maluję, śpiewam, recytuję wiersz, to zawsze się jakoś
poruszam.

3.Płaszczyzna psychologiczna to wartościowanie, ocenianie, postawy wobec różnych obiektów
kultury, to nadawanie przez człowieka przedmiotom materialnym i zachowaniom znaczenia.
(Poruszyć w tym miejscu problem dziedzictwa kulturowego i jego korelatów wg. St. Ossowskiego).
4.Płaszczyzna aksjonormatywna. To normy i wartości. Niektórzy autorzy normy i wartości
interpretują w kategoriach indywidualnych przeżyć, emocji i przekonań, innymi słowy, sprowadzają
je do płaszczyzny psychologicznej. Inni utrzymują, że wartości i norm nie można określać tylko w
kategoriach psychologicznych. Dlatego wyodrębniają nadto w kulturze płaszczyznę
aksjonormatywną.

Definicja kultury R. Lintona i A. Kłoskowskiej - kultura jest to względnie zintegrowana całość
obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów
wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań.
Kultura więc to:
1. zachowania (działania);
2. wytwory tych zachowań;
3. Ludzkie postawy, nawyki, wartości.-------1,2,3 - stanowi względnie zintegrowaną całość

Do kultury wchodzą tylko te zachowania, które stały się społecznym nawykiem, które odznaczają
się regularnością właściwą dla licznych członków określonej grupy czy kategorii społecznej.
Głównym źródłem tej regularności jest proces uczenia się. Zachowania kulturowe są zatem
wyuczone a nie instynktowne.
Instynkt - pewna tendencja do całych ciągów doświadczeń i zachowań oparta na podstawach
neurofizjologicznych. (Są funkcjonalne, przydatne, dobrze dostosowane do warunków, są ślepe i
niedostosowane do warunków nadzwyczajnych.) Instynkty są wspólne wszystkim członkom
danego gatunku aczkolwiek ich manifestacje mogą być różne i pojawiają się na początku bądź w
procesie wzrostu. Nie są one wyuczone. Są wyuczone, ale tylko w sensie filogenetycznym - w
procesie powstawania gatunku.
Kultura w sensie filogenetycznym (gatunkowym) wyłania się z natury, a w sensie
ontogenetycznym (jednostkowym) przeciwstawia się naturze poprzez wywieranie nacisku na
jednostkę ludzką.
Antropolog powinien zastanawiać się nad kulturowymi manifestacjami instynktów, a nie "nagimi"
instynktami, np. instynkt płciowy wyjaśnia miłość erotyczną, prostytucję, domy publiczne, a np.
potrzeba jedzenia wyjaśnia istnienie restauracji, etc.
Kulturę dzieli się czasem także na:
k. jawną: wartości i normy , na podstawie których ludzie działają i których są świadomi
k. ukrytą: wartości i normy, które są podstawą działania, ale nie są przez działających
uświadamiane
Na podstawie:
Marian Filipiak (1996), Socjologia kultury. Wyd. UMCS w Lublinie.
Antonina Kłoskowska (1983), Kultura masowa. PWN, s. 9-42
A.Kłoskowska (1981), Socjologia kultury. PWN, s. 19 ost. akapit ? 37
Ewa Nowica (1991), Świat człowieka, świat kultury, s. 43