0ROGRAM
0OLSKO!MERYKAÎSKIEJ
&UNDACJI7OLNOyCI
WWWPAFWPL

2EALIZATORPROGRAMU
&UNDACJA)NICJATYW
3POECZNO%KONOMICZNYCH
WWWFISEORGPL

Piotr Olech

Aktywizacja zawodowa osób
bezdomnych

Piotr Olech

Aktywizacja zawodowa osób bezdomnych

Warszawa 2006

Bezdomność w ujęciach definicyjnych

Odpowiedźnapytanieoskalęproblematykibezdomno-
ściorazjejcharakterwPolsce–inietylko–jestwistocie

rzeczy skorelowana z definiowaniem samego pojęcia

„bezdomność”.Wzależnościodindywidualnegorozu-

mieniategoterminumożnaudzielićwieluodpowiedzi.
Postarajmy się na początku wyjaśnić, z jakim proble-
memmamydoczynienia.Czymjestbezdomność?Czy
jestniezaprzeczalnym,obiektywnymzjawiskiemkulturo-

wym,czyteżjedyniesztucznymkonstruktemmyślowym,
ułatwiającymklasyfikacjępojęciowąiwkonsekwencji
upraszczającym rzeczywistość? Zasadnym pytaniem
jestto,czybezdomnośćistniejewogóle,wkońcutrud-

noabsolutnieorzec,cojestnormąaconie?Jeślitak,
to czy jest zjawiskiem społecznym, czy też jednostko-

wym?Wjakisposóbsięmanifestuje?Jakiemaskutki,

czyjesttożsamazpatologiąspołeczną?Wkońcu,kim
jest „człowiek bezdomny”, a kim jest „człowiek dom-
ny”? Jakie kryteria należy przyjąć próbując określić
bezdomność?

Tepytania,pozostającebezjednoznacznychodpowie-

dzi,unaoczniająproblemy,któredotycządefiniowania

zjawiska,obiektywniefunkcjonującegowrzeczywistości
nietylkoPolski,aleicałejEuropyorazświata.Bojakże
inaczejmożnaokreślićsytuacjęrealnegobrakudomu?
Unikającpoprawnościpolitycznejiskrajnejrelatywizacji,

należyzcałąkonsekwencjąpowiedzieć,żebezdomność
istnieje,cowięcejwieleosóbjejdoświadcza.Mówiąc
tozaś,należypamiętać,żedoświadczeniebezdomno-
ścijestprzejawemnajbardziejjaskrawegoiwyraźnego

wykluczenia społecznego. Bezdomność jest w istocie
jednymznajbardziejbrutalnychprzykładówwyłączenia
zżyciaspołecznego,choćoczywiścieniezawszesytua-

cjanieposiadaniadomuwiążesiębezpośredniozwy-
łączeniem.Tutajzaśdosięgamykwestiiwspółwystępo-

waniawrazzbezdomnościąróżnorodnychproblemów

społecznych,takichjak:uzależnienia,chorobyczyteż
bezrobocie.Rodzisiętakżepytanieopochodzenietych
problemów,czymająonecharakterpierwotny,czyteż

wtórny?Czysąonepowodembezdomności,czyraczej
jejskutkiemiefektem?

Istnieje wiele teorii naukowych i różnorakich definicji
bezdomności–szczególniewEuropie–powodujących
wypaczenieistotytegozagadnienia,poprzezczęściowe
ujmowanie pewnych jego kwestii. Mamy definicje od-
noszącesiędosytuacjiprawnejiadministracyjnej(brak
meldunku),definicjezdroworozsądkoweodnoszącesię

dofizycznegonieposiadaniadomu,mamyszeregdefi-
nicji,traktującychbezdomnośćwkategoriachjednost-

kowychipsychologicznych.Jakkażdeujęciadefinicyjne,
mniejlubbardziejrozmijająsięonezrzeczywistością,
niedoścignionąwswojejzłożoności.Definicjejakoabs-
traktmajątęwłaściwość,żeukazująnamrefleks,od-
bicie lustrzane opisywanych przezeń zjawisk. Sytuację
takąznamyzfizyki,gdzieobiektprzeznasbadanynie
jestjużtymsamymobiektem,poprzezfaktsamegodo-
konywania badań. Pewnym rozwiązaniem, jakkolwiek
połowicznymjestdokonaniesyntezy.Otóżbezdomność
manifestujesięwkilkupłaszczyznach.Wpłaszczyźnie
administracyjnej i prawnej brakiem prawa do lokalu
mieszkalnego,wpłaszczyźniefizycznejbrakiemdomu,
natomiast w społecznej niemożnością nawiązywania
prawidłowych relacji, np. rodzinnych czy sąsiedzkich,
zaś w płaszczyźnie psychologicznej objawia się specy-
ficznympoczuciemwyizolowaniaikompilacjąróżnora-
kichproblemówjednostkowych(chorobaalkoholowa,
syndrom bezdomności, wyuczona bezradność, itd.).
Można śmiało zaryzykować twierdzenie, że bezdom-
nośćwłaśniewzwiązkuzoddziaływaniemnaróżnesfe-
ry–fizyczną,psychiczną,społecznąiadministracyjną,
jest jednym z najtrudniejszych do rozwiązania proble-
mówspołecznych.

Nowatorską formą ujmowania problematyki bezdom-
ności jest konceptualna definicja bezdomności przy-

gotowana w ramach FEANTSA (Federacji Europej-
skichOrganizacjiPracującychzLudźmiBezdomnymi),
nazwanaETHOS(EuropejskaTypologiaBezdomności

iWyłączeniaMieszkaniowego).Definicjatastworzona
napotrzebybadawcze,zawierakategoriekonceptual-
nebezdomności,aodnośniekażdejkategoriioperacyj-
nepodkategorieiichopis.Owepodejściezpewnością
niewyczerpujetematu–choćbywłaśniepoprzezjedynie
strukturalneujęcie–jakkolwiekwbardzointeresujący
sposóbporządkujeisystematyzujewiedzęokategoriach
bezdomnościi„deprawacjimieszkaniowej”.Wzwiązku
zkompilacjąróżnorodnychproblemówskorelowanych
zbezdomnością,zewszechmiarsłusznewydajesięuj-
mowaniewłaśniewtakszerokimkontekścietegoprob-
lemu.Twórcomtypologiichodziomożliwieelastyczne
ujmowanieproblematykibezdomnościwobliczuzmie-
niającychsięwarunkówzamieszkiwania.Bezdomność
jest tutaj procesem społecznym, który ma swoje przy-
czyny i skutki. Typologia ta podzielona jest na cztery
kategorie.PierwsząznichjestROOFLESS(bezdachu
nadgłową).Bezdomnośćtadotyczyprzebywaniaosób

„pod chmurką” w tzw. miejscach niemieszkalnych, ta-

kichjak:dworce,kanały,zsypy,klatkischodowe,piw-
nice,altanki,parki,itp.,czylizamieszkiwaniaszeroko

rozumianejprzestrzeniżyciapublicznego.Kolejnąkate-
goriąjestHOUSELESS(bezdomu).Sytuacjęosóbwra-
machtejkategoriikonstytuujefaktbrakudomu,prze-
bywaniawwyspecjalizowanychplacówkach,takichjak:
schroniska, mieszkania treningowe czy szpitale. Dwie
ostatnie kategorie INSECURE HOUSING (niezabez-
pieczone mieszkanie) oraz INADEQUATE HOUSING

(nieodpowiednie mieszkanie) odnoszą się do sytuacji

„deprawacjimieszkaniowej”.Rzecząniejakooczywistą

wydajesięto,iżdwiepierwszekategorieodnosząsię

dosytuacjiBEZDOMNOŚCI,natomiastdwieostatnie
odnosząsiędosytuacjiZAGROŻENIABEZDOMNOŚ-

CIĄ.Osobyzajmującesięprofesjonalniebezdomnoś-

ciąwiedządoskonale,żesytuacji„mieszkaniowa”osób
bezdomnych nieustannie się zmienia. Jednego dnia
ludziecimogą„spaćpodgołymniebem”,zaśnastęp-
negodniaprzebywaćnadziałkachzajmującnielegal-
niebudynek,innegodniamogątrafićdoszpitalalub

zakładupenitencjarnego.Stądteżujęciebezdomności
w tak szerokim kontekście, wydaje się ze wszechmiar
słuszneipożyteczne,aponadtomożeprzyczyniaćsię

do przełamywania stereotypów związanych z postrze-
ganiem bezdomności w kategoriach żebractwa, ubó-
stwaiprzebywaniawmiejscachniemieszkalnych.

JedenztwórcówtypologiiETHOS,BillEdgar

wodnie-

sieniudokategoriizawartychwtypologiistworzyłdia-
gramtrzechpłaszczyznwykluczeniawzwiązkuzsytuacją
bezdomności i „deprawacji mieszkaniowej”. Pierwszą
sferą jest obszar prawny (administracyjny) związany
z brakiem prawa do lokalu mieszkalnego, drugą sfe-
rą jest obszar fizycznego braku „dachu nad głową”,
natomiasttrzeciąsferąjestobszarspołecznyzwiązany
zbrakiemprywatnościibezpieczeństwawnawiązywa-
niuspołecznychrelacji.Osobywsytuacji„brakudachu
nadgłową”zgodniezETHOSsąwykluczonezewszyst-
kichtychsfer,natomiastosobywsytuacji„brakudomu”
zdwóchostatnichsfer(prawnejispołecznej).

BillEdgar,Third Review of Statistics on Homelessness in Europe,FEANTSA,

Brussels2004.

Tabela nr 1.

ETHOS–EuropejskaTypologiaBezdomnościiWyłączeniaMieszkaniowego.

kategoria poję-

ciowa

kategoria operacyjna

sub-kategoria

opis

BEZ DACHU NAD

GŁOWĄ

Zamieszkiwaniewmiejscupub-

licznym(brakstałegomiejsca

zamieszkania)

Mieszkaniepod„gołymniebem”

Kontaktzesłużbaminiosącymipomoc

Pobytwnoclegowniachi/lub

byciezmuszonymdospędza-

niakilkugodzinwciągudnia

wmiejscupublicznym

Schroniskobezpośredniegodostępu

2.2

Schroniskozorganizowane(np.tanihotel)

2.3

Schroniskokrótkiegopobytu

BEZ DOMU

Schroniskodlabezdomnych/

Zakwaterowanietymczasowe

Schroniskokrótkiegopobytudlabezdomnych

3.2

Zakwaterowanietymczasowe(bezokreślonego

czasu)

3.3

Zakwaterowanietymczasowe(określonyokres

przejściowy)

3.4

Zakwaterowanietymczasowe(dłuższypobyt)

Schronisko/schronieniedla

kobiet

Zakwaterowaniewschronisku

4.2

Wspieranezakwaterowanie

Zakwaterowaniedlaazylantów

iimigrantów

Centrumprzyjęć(azyl)

5.2

Zakwaterowanierepatrianckie

5.3

Hoteledlarobotnikówmigrujących

Zwolnieniazplacówek

Placówkikarne(okresokreślonyprzezdane

państwo)

6.2

Placówki(opiekuńczeiszpitalne)

Wspierane(dotowane)zakwa-

terowaniespecjalistyczne(dla

bezdomnych)

Zakwaterowanie(dotowane)wspierane(gru-

powe)

7.2

Zakwaterowanie(dotowane)wspierane(indywi-

dualne)

7.3

Foyer–mieszkaniatreningowedlamłodych

osóbbezdomnych

7.4

Zakwaterowanienastoletnichmatek

NiEZABEZPiECZO-

NE ZAMiESZKANiE

Braknajmu

Tymczasowezamieszkanieurodzinylubprzyja-

ciół(niezwyboru)(ewidencjaSłużbMieszkanio-

wych/Socjalnych)

8.2

Zamieszkaniewlokalubezlegalnegotytułu

dodzierżawy/podnajmu(zwyłączeniemzajęcia

lokalu„nadziko”)

Nakazeksmisji

Egzekwowanynakazprawny(wynajmowane

mieszkanie)

9.2

Nakazprzejęcialokalu(własnylokal)

Przemoc

Mieszkaniepodgroźbąprzemocyzestrony

partneralubrodziny(incydentyodnotowane

przezpolicję)

NiEODPOWiEDNiE

MiESZKANiE

Tymczasowakonstrukcja

Domprzenośny/przyczepa(wprzypadku,kiedy

niejesttolokumwakacyjne)

Niezgodnezprawemzamieszkiwaniedanego

miejsca(np.Romowie,narodykoczownicze/

Cyganie)

Nielegalnezajęcielokalu(zamieszkanie„na

dziko”)

Mieszkanieponiżejstandardu

Lokalenienadającesiędozamieszkaniawedług

normprawnychdanegokraju(zajmowane)

Ponadnormatywnezagęsz-

czenie

Przekroczonywskaźniknajwiększegodopusz-

czalnegozagęszczeniawedługnormkrajowych

Skala i charakter bezdomności

Oprócz wspomnianych powyżej problemów definicyj-
nychwokreśleniuistotyzjawiskabezdomności,pojawia
siękolejnyproblemzwiązanyzmetodologiąbadawczą
pozwalającąwiarygodnieirzetelnieokreślićliczebność
populacjiludzibezdomnych.

TaktekwestieopisujeKrzysztofFrysztacki:

„Pisząc najprościej, właściwie nigdzie nie udaje się

w sposób przekonywujący ustalić, ilu jest bezdom-

nych. Nie mówimy przy tym o marginalnych różnicach,
ale o wielkich rozbieżnościach; w skrajnych przypad-
kach, takich jak rozmaite źródła pochodzące ze Stanów

Zjednoczonych, zasięg tych rozbieżności zawiera się

w skali 1:10. Być może trudno to w pierwszej chwili pojąć

i zaakceptować, ale liczni doświadczeni badacze oraz
ich wyspecjalizowane zespoły mają poważne kłopoty

z ustaleniem podstawowych wskaźników ilościowych.
Metodologie postępowania przyjmują w każdym razie

przede wszystkim postać „uczestniczącą”. Na przykład

znana procedura tak zwanych S-nights (street and shel-

ter, czyli ulica i schronisko) zmierzająca do policzenia
bezdomnych w danym momencie w najbardziej cha-
rakterystycznych miejscach ich pobytu jest obiecująca
i w sumie sprawdziła się, ale też nasuwa wątpliwości.
Bezdomni tworzą empiryczną rzeczywistość wymykającą
się ścisłemu empirycznemu ujęciu”

Rzeczywiście,jeślichodzioskalęproblematykibezdom-
ności w tzw. miejscach niemieszkalnych (ROOFLESS),
tometodologia„headcount”jestwykorzystywanazpo-
wodzeniem w wielu krajach, także europejskich. Wy-

dajesięonanarzędziemadekwatnymisprawdzonym,
przyczymnależypodkreślić,żeniepozbawionymwad

(np.nigdynieudasiędosięgnąćbadaniemwszystkich

osóbbezdomnychnaulicach).Natomiast,jeślichodzi
ookreślanieskalizjawiskawplacówkachdlabezdom-
nych(HOUSELESS),towydajesię,żewspółczesnebazy
danychużywane,np.wIrlandii,HolandiiczyNiemczech
sąnarzędziemzdecydowaniebardziejdokładnymiwia-
rygodnymaniżelitradycyjnywywiadprowadzonyprzez
rachmistrzaczyankietera.

WPolsce–wzwiązkuzbrakiembadań–szacujesię,

żeliczebnośćosóbbezdomnychwynosiwgranicach30

–80tysięcyosób.Jednakwzwiązkuzproblemamide-

KrzysztofFrysztacki,Społeczny problem bezdomności,A.Duracz-Walczak

(red.),W kręgu problematyki bezdomności polskiej,Warszawa,Gdańsk

2001/2002.

finicyjnymizjawiskabezdomnościliczbatajestniepew-
na.Choćwkrótkiejhistoriipolskiejpomocyspołecznej
pojawiałysiętakżeszacunkimówiąceo500tysiącach
ludzibezdomnych.

Obecneszacunkiuwzględniajązarównoosobyżyjące
wmiejscachniemieszkalnych,jakiwplacówkachdla
ludzi bezdomnych. Jakkolwiek w Polsce jedynie woje-
wództwo pomorskie posiada względnie wiarygodne
informacjeoliczbieosóbprzebywającychwmiejscach
niemieszkalnych, uzyskane podczas dwóch sondaży
socjodemograficznych

. W szacunkach dotyczących

ogólnejlicznyosóbprzyjmujesię,żerelacjapomiędzy
ludźmi bezdomnymi przebywającymi w placówkach,
a tymi spoza placówek wynosi do . Ministerstwo
Pracy i Polityki Społecznej, instytucje sektora publicz-
nego, organizacje pozarządowe oraz GUS poprzez
Narodowy Spis Powszechny określały z mniejszą lub

większądokładnościąliczbęosóbbezdomnychprzeby-
wających w placówkach. Z dostępnych danych moż-

nastwierdzić,żestatystycznymbezdomnymjestprzede

wszystkimdorosłysamotnymężczyznawśrednimwieku
(4-50lat),bezpracy,zwykształceniemzawodowym

oraz korzystający z pomocy społecznej. Biorąc pod

uwagę obszar występowania osób bezdomnych wnio-
skujemy,iżzjawiskobezdomnościjestprzedewszystkim
problemem wielkomiejskim. W placówkach dla osób
bezdomnych(noclegownieischroniska)przebywaoko-
ło50%populacjiosóbbezdomnych.Resztaosóbznaj-

dujesięwmiejscachniemieszkalnych(dworce,kanały,

zsypy, itp.), zamieszkuje tymczasowo, bez meldunku i
niezwłasnejwoliuznajomychlubrodziny,dużaczęść

osóbprzebywanadziałkachiwaltankach.

BadaniasocjodemograficznezgodniezpomysłemdrAnnyDuracz-Walczak

zrealizowaneprzezPomorskieForumnarzeczWychodzeniazBezdomności

wlatach2001i2003.RaportyopublikowanewPomost – Obezdomności bez

lękuz2002r.(drAnnaDuracz-Walczak)i2003r.(MaciejDębski).Wroku

2001dotartodo2144osób,natomiastw2003r.do2384osóbbezdomnych.

Problem bezrobocia wśród ludzi bezdomnych

Wzwiązkuzogólnymdeficytembadańwzakresieprob-

lematykibezdomności,trudnojesttakżeokreślićskalę
bezrobociawśródosóbbezdomnych.Organizacjepo-
zarządoweświadczącewPolsceokoło80%usługwtej
sferzepomocyspołecznejszacują,żeokoło70%-90%
ludzibezdomnychpozostajebezpracy.Przyczymnale-
żypodkreślić,żetermin„pozostawaniabezpracy”nie
jesttożsamyzterminem„bezrobocie”.Wistociejeston
szerszy, obejmujący całą populację, uwzględniający,
np.osobywwiekupoprodukcyjnym,tudzieżosobynie-
pełnosprawne.

Z badań zrealizowanych w woj. pomorskim w latach

200 i 2003 wynika, że średni wiek dorosłych osób

bezdomnychto47lat.Populacjatrójmiejskichbezdom-
nych to 2,8% kobiet i 78,2% mężczyzn. „Aktywność
zawodowa”toprzedewszystkimpodejmowanapraca.
Okazujesięjednak,żeniespełnacodziesiątybadany
mieszkaniec trójmiejskich schronisk zadeklarował pra-
cę o charakterze zarobkowym (9,6%). Zdecydowana

większość(90,2%)niemapracy.Wporównaniudoba-

dańsprzeddwóchlatokazujesię,żenieznaczniewzrósł
odsetekosóbniepodejmującychpracyzarobkowej(w
roku 200 odsetek tych osób wyniósł 88,2%). Pracę

zarobkowączęściejwykonująkobiety(8,%)niżmęż-

czyźni (7,%). Praca zarobkowa jest również domeną
osóbmłodych,pomiędzy8a40rokiemżycia(pracę

zarobkową w kategorii 8 - 25 lat deklaruje 6,2%

osób,wkategorii26-40–6,0%).Możnarównież
powiedzieć,żeimwykształcenierespondentajestwyż-
sze,tympodejmowaniepracyzarobkowejjestczęstsze.

Wprzypadkuosóbzwykształceniemniepełnympodsta-

wowymodsetekpracującychzarobkowowynosi7,7%,
zwykształceniempodstawowym9,9%,zwykształceniem
zawodowym 7,%, z wykształceniem średnim2,7%,
zaśzwykształceniemwyższym2,4%.Ogólniejednak

możnapowiedzieć,iżpodejmowaniepracyzarobkowej
otrzymujesięnaniskimpoziomie.

Podczas prowadzonych badań postanowiono zapy-
tać tych respondentów, którzy nie pracują zawodowo
oprzyczynytakiegostanurzeczy.Zprzeprowadzonych
badańwynika,żezłystanzdrowiajestgłównąprzyczy-
ną, dla której osoby bezdomne nie podejmują pracy
(4,%).Drugąwkolejnościprzyczynąokazałosiębrak
ofertypracy(38,%),oraznieodpowiedniwiek(czytaj:
zawysoki)–2,7%).Jedynie0,5%respondentówjaw-
niezadeklarowało,żeniechcepodejmowaćpracyza-
robkowej, zaś 7,4% pracy podjąć nie może. Niestety

dokońcaniewiadomodlaczego.

Odsetekosóbpodejmującychpracęzarobkową(9,6%)
pokrywasięzodpowiedziaminakolejnepytanie,amia-
nowicieczyrespondentmaumowęopracę.Okazuje
się, że dokładnie co dziesiąty ankietowany (0,0%)

deklaruje,iżtakowąumowęposiada,pozostałaczęść

(90,0%) umowy o pracę nie ma. Posiadanie umowy

częściejdeklarująmężczyźni(2,2%)niżkobiety(6,0%),
osobypowyżej70rokużycia(33,3%)orazosobynaj-
młodszedo25rokużycia(20,8%).Najczęściejposia-
danie umowy o pracę deklarują osoby z wykształce-
niemwyższym(22,2%).

Listę pytań o aktywność zawodową otwiera pytanie
o posiadane kwalifikacje zawodowe. Jak się okazuje,
osiemnadziesięciubadanychdeklarujeposiadanieta-
kichkwalifikacji(79,4%).Jesttotymbardziejoczywiste,

gdyżnajczęściejzaznaczanymwykształceniemokazało
się wykształcenie zawodowe. Co piąty badany stwier-
dza, iż żadnych kwalifikacji zawodowych nie posiada.

Zgodnie z naszymi przewidywaniami na kwalifikacje

zawodowe częściej wskazują mężczyźni niż kobiety, a
todlatego,żetomężczyźniczęściejcharakteryzująsię
wykształceniem zasadniczym niż kobiety. Posiadanie
kwalifikacji zawodowych związane jest również z wie-
kiem.Wrezultacie,analizującotrzymanewynikimożna
przyjąćzałożenie,żeimstarszyrespondent,tymposia-

danieprzezniegokwalifikacjizawodowychjestczęściej
spotykane.

Z przeprowadzonych badań można wysnuć wniosek,

że skrajne typy wykształceń (wykształcenie niepełne
podstawoweorazwyższe)należądorzadkościisąre-
prezentowaneodpowiednioprzez2,6%oraz2,8%re-
spondentów. Wykształcenie podstawowe deklaruje

27,%osóbbadanych,zaśzawodoweaż44,6%.Kolej-

ne22,9%ankietowanychzadeklarowałośrednipoziom

wykształcenia.Wpodzialewykształceniarespondentów
zewzględunapłećmożnastwierdzić,żekobietyczęś-

ciejniżmężczyźnideklarująwykształceniepodstawowe,

zaśmężczyźniczęściejniżkobietywskazująnawykształ-

cenie zawodowe. W przypadku średniego poziomu

wykształceniaporazkolejnyuwidaczniasięprzewaga

procentowakobiet”

Wracającdodanychsocjologicznychz200r.,5,3%

uczestników sondażu wyraziło chęć uczestnictwa

MaciejDębski, Portret zbiorowości osób bezdomnych w województwie pomor-

skim,raportsocjologiczny,POMOST – O bezdomności bez lęku,Gdańsk2003.

w szkoleniach przygotowujących do pracy, na którą

jestzapotrzebowanie,24,3%osóbniewyraziłotakiego
zainteresowaniazpowodustarościiniepełnosprawno-
ści, 6,6% podkreśliło odpowiedź: „nie, bo nie wierzę

w skuteczność tego typu działań”, a 3,5% zakreśliło

odpowiedź:„nie,bodobrzejestjakjest”.Brakdanych
to2%,azakreśleniesłów:„trudnopowiedzieć”doko-
nało2,3%osóbbezdomnych

W przypadku bezrobocia osób bezdomnych – jak

już wcześniej pisałem – trudno orzec, co jest proble-
memwtórnymacopierwotnym,takjakwprzypadku
innych problemów towarzyszących bezdomności. Nie-
stety sytuacja osoby bezdomnej zazwyczaj jest kom-
pilacją problemów właśnie w czterech płaszczyznach

–fizycznej,prawnej(administracyjnej),społecznejipsy-

chicznej. Faktem niezaprzeczalnym jest towarzyszenie
bezdomności wielu problemów, tj. choroba alkoho-
lowa, niepełnosprawność, rozpad relacji społecznych
czy też bezrobocie. Bywa natomiast, że brak pracy
możepowodowaćbezdomność,abezdomnośćmoże
prowadzićdotakichsytuacjijakbezrobocie.

AnnaDuracz-Walczak,Portret zbiorowościludzi bezdomnych województwa

pomorskiego,rapotrzbadania,POMOST – O bezdomności bez lęku,Gdańsk

2002.

Źródła bezrobocia i pozostawania bez pracy osób bezdomnych

Znacząca część tego artykułu poświęcona zostanie

diagnozieźródełbezrobociaorazprzyczynompozosta-

wianiabezpracyosóbbezdomnych.Dlaczego?Otóż
wydajesię,żeoilenaukimedycznezazwyczajniewiele

mająwspólnegozpomocąspołeczną,tojednakana-
logia pracy lekarza jest tutaj skądinąd słuszna. Właś-
nielekarz,abymócrozpocząćpracęzpacjentemmusi
godokładniezbadać,postawićdiagnozę,codopiero

w konsekwencji może prowadzić do rozpoczęcia pro-

cesuleczenia.Analogiata–podkreślamjakowyjątek

– pasuje do problemów społecznych. Rozpocznijmy

zatemodocenyproblemówzaktywnościązawodową
samychludzibezdomnych.

„Zdaniem osób bezdomnych ich główny i życiowy prob-

lem: znalezienie zatrudnienia wiążą się z:

funkcjonowaniem społecznego stereotypu osoby
bezdomnej – w społeczeństwie nagminne jest pojmo-
wanie osoby bezdomnej jako „mieszkańca kanału
lub dworca, zbieracza puszek, alkoholika i degene-
rata, w pełni winnego swojej społecznej degrada-

cji”; takie pojmowanie – zbyt generalizujące stawia

w niekorzystnym świetle wszystkie osoby mieszkają-

ce w schroniskach i noclegowniach, szczególnie te,
które z takim stereotypem nie mają nic wspólnego;
napiętnowaniem wypływającym z faktu korzystania

z pomocy społecznej w formie schroniska czy noc-

legowni;

wykorzystywaniem osób bezdomnych głównie

do pracy „na czarno” – co wiąże się z traktowaniem
osób bezdomnych jako „taniej siły roboczej”, oszu-
kiwaniem, nie wypłacaniem pełnych świadczeń;
brakiem meldunku – co implikuje obawę pracodaw-
ców przed powierzaniem osobom bezdomnym na-
rzędzi do pracy (szczególnie w działalności remon-
towo-budowlanej), a także stanowisk, które wiążą
się ze stycznością z pieniędzmi (np. kasjerki); brak
meldunku uniemożliwia również założenie konta
bankowego;

AleksandraDębska,Diagnoza i ocena problemów osób bezdomnych w kon-

tekście wyjścia z bezdomności na potrzeby projektu „Agenda Bezdomności”

w ramach IW EQUAL,przełommarcaimaja2005r.Badaniemjakościowym

zostałyobjęteosobybezdomne,zamieszkującetrójmiejskieschroniska.

Badaniamiałynaceluzapoznaniesięzopiniamiosóbbezdomnych,dotarcie

doichpotrzeb,spojrzenienazagadnieniewychodzeniazbezdomnościprzez

pryzmatsamychbeneficjentów.

Badaniezostałoprzeprowadzonemetodąwywiaduustruktualizowanego.

Diagnozadotyczyłatrzechobszarów:

1. funkcjonowanieplacówek(zeszczególnymnaciskiempołożonymnaro-

dzajzaspakajanychwnichpotrzebiwzorzecidealnegopracownika);

2. pojęcieprocesuwychodzeniazbezdomnościiaktywizacjizawodowej

(comożnabyzrobić,żebytenproceswspomóc?);

3. stereotypuosobybezdomnej.



brakiem odpowiedniego wykształcenia – co zamyka
drogę do wykonywania zawodów, na które jest za-
potrzebowanie na rynku pracy;
przerwą w zatrudnieniu – dezaktualizacja posiada-
nych umiejętności, utrata nawyku pracy;

wiekiem – powyżej pięćdziesiątego roku życia;

brakiem funduszy na podwyższenie własnych umie-
jętności;
problemami zdrowotnymi – niepełnosprawnością,
ograniczonymi możliwościami fizycznymi;
podłożem psychologicznym – utratą wiary we włas-
ne możliwości, brakiem świadomości swoich silnych
stron, nie uświadamianiem sobie własnego poten-
cjału;
alkoholizmem i jego konsekwencjami;
stygmatem osoby naznaczonej karą pozbawienia

wolności;
w przypadku samotnych matek brakiem możliwości
zapewnienia opieki własnym dzieciom;

obciążeniami finansowymi, głównie długami ali-
mentacyjnymi – sprawiającymi, że w razie podjęcia
jakiejkolwiek pracy ponad połowa pensji zostaje za-
jęta”.

Wydajesię,żepatrzącnawymienionepowyżejkryteria

zszerszejperspektywy,możnawyodrębnićkilkakatego-
rii zarówno źródeł, jak i powodów pozostawania bez
pracyosóbbezdomnych.Kryteriatemogąwystępować
jakoprzyczyny,jakiskutkiorazsąwstaniewystępować
jednocześnie. Pozornie część problemów na pierwszy
rzut oka może wydawać się mało związana z sytuacją

narynkupracy.Wychodzęzzałożenia,żedobezdom-
nościnależypodchodzićwsposóbmożliwieholistyczny
ikompleksowy,uwzględniającywieleczynników.Jedno-
cześnie celowo w tej analizie pominąłem wiele czynni-
kówzwiązanychzistotązagadnieniabezrobocia,takich
jak,np.strukturarynkupracyczyglobalizacja,uważając,
żewiększośćznichjestoczywistychipowszechniezna-
nych,ajednostkoweorganizacjepozarządowewspiera-
jąceludzibezdomnychmająmaływpływnateczynniki.

Źródłaipowodybezrobociaproponowałbym,wzwiąz-

ku z multiplikacją charakteryzującą problem bezdom-
ności,podzielićnakilkadziałówproblemowych(należy
jednakpamiętać,żejesttopodziałumownyijakotaki
zawszepozostajeabstraktem):

Problemypsychologiczne;
Problemyspołeczne;
Problemyprawne(administracyjne);
Problemysystemowe(instytucjonalne).








1.
2.
3.
4.

Ad.1.
Problemy psychologiczne

Wtympunkciepostaramsięnakreślićgeneralnąkon-

dycjępsychicznąosóbbezdomnychwkontekściebez-
robociaiaktywizacjizawodowej.Większośćtutajprzy-

wołanychproblemówodnosisięraczejdozawodowych

doświadczeń ludzi zajmujących się tą problematyką
orazdoobserwacjipoczynionychnaprzestrzeniwielu
lat pracy, aniżeli do profesjonalnych badań psycholo-
gicznych, których niestety brak i deficyt jest niezwykle
odczuwalny.Zaprezentowaneponiżejproblemysąza-

temsynteząnajważniejszych,wspólnychpunktówwielu
z dotychczasowych opracowań o sytuacji psychicznej
ludzi„bezdachunadgłową”.

Sytuacja „tu i teraz” konstytuuje sytuację psycholo-

gicznąosóbbezdomnych,jeststanempermanentnym.

Osoby bezdomne żyją z dnia na dzień w poczuciu

głębokiej deprywacji. Nie planują swego życia, gdyż

utraciłypoczuciewpływunanie(sprawstwa).Uważają,
żecokolwiekzrobiąitakztegonicdobregodlanich
nie wyniknie. Poczucie braku wpływu na swoje życie
wiążesięniewątpliwiezwyuczonąbezradnością,której
efektemjesttakżeusytuowanieproblemówniejako„na
zewnątrz”, co z kolei sprzyja percepcji braku wpływu
naotaczającąrzeczywistość.Problemyżyciowe,odktó-
rych„uciekli”sątaktrudne,żeniemogąichrozwiązać,

a ponieważ nie mają również uregulowanych podsta-

wowych spraw związanych z życiem bieżącym (doku-

menty, badania lekarskie, zaświadczenia o kwalifika-
cjach,przeszkolenia),więcniemyśląperspektywiczniei
nieplanująswegożycia.Jaksłusznieskądinądzauważa
AleksandraDębska:„trudnomówićoreaktywacjispo-
łecznejizawodowejosóbbezdomnychbezzwrócenia
równieżuwagi,naperspektywęczasową,któraorgani-
zujeżycietychosób.Bezdomnośćjeststanem,wktórym
dominująca część działań nakierowana jest na teraź-
niejszość.Brakdomu,rodziny,pracysprawia,żeoso-
bybezdomnemająskłonnośćdokoncentrowaniasię
natymcodziejesię<<tuiteraz>>,naprzeżyciujed-
nego,konkretnegodnia.Takisposóbfunkcjonowania
znaczącohamujemożliwośćaktywnegopowrotunary-
nekpracy,którywymagadziałańnastawionychnadłuż-
sząperspektywęczasową.Wdziałaniachnastawionych
na<<tuiteraz>>,związanychzezdobyciemnatych-
miastowejgratyfikacji,brakjestprzedsięwzięćdługofa-
lowych,takichjakrozpoczęcieedukacji,zapisaniesię
nakilkutygodniowykurs,podjęciesię,dającegomożli-

wośćpóźniejszegozatrudnienia,wolontariatu.Tozafik-

sowaniesięnateraźniejszościsprawia,żewieleosób,
pomimo dysponowania dużą ilością wolnego czasu,

niepodejmujeżadnychdziałań,którewrealnysposób
sąwstaniezmienićnadchodzącąprzyszłość”.

Zaspokajanie jedynie podstawowych potrzeb (niższe-

go rzędu) jest kolejnym elementem funkcjonowania

w sferze psychicznej, specyficznym dla osób w sytua-

cjibezdomności.Otóż,zgodniezpowszechnieznaną
teoriąMaslowa,zaspokajaniepotrzebwyższegorzędu,
tj.prestiżuiuznaniaczysamorealizacjijestuwarunko-

wane zaspokojeniem potrzeb niższego rzędu, tj. fizjo-

logicznychczybezpieczeństwa.Wrzeczywistościmoże
tooznaczać,żegłodnaosobabezdomna,będzieraczej
poszukiwaćłatwegoiprostegodostępudopożywienia,
np.wjadłodajniachniżnaprzykładzatrudnienia,któ-
rewefekcieodroczonymmożeprzynieśćzaspokojenie
tego głodu. Percepcja „tu i teraz”, wyklucza, tudzież
wznacznymstopniuograniczaabstrakcyjneiperspek-
tywicznemyślenie.Uważam,żewielutzw.„pomagaczy”
doświadczyło sytuacji bezowocnych i beznadziejnych
prób aktywizacji czy to społecznej, czy to zawodowej
osób, które nie mają zaspokojonych podstawowych
potrzeb egzystencjalnych. Przyglądając się rytmowi ży-
ciawwieluplacówkachdlaosóbbezdomnychmożna
odnieść wrażenie, że wyznaczają go niekiedy „kamie-
niemilowe”wpostaciczasuwydawaniaposiłków,na-
tomiastokrespomiędzy,jestczasemcharakterystyczne-
goichronicznego„wyczekiwania”,„tułaniasię”i„nic
nie robienia”. Aktywność zawodowa w tej konstelacji
czasoprzestrzennejwykraczapozautartyschematbez-
pieczeństwa, co więcej może spowodować utratę ła-
twejidostępnejmetodyzaspokajaniagłodu.Kalkula-
cja,analitycznemyślenieirozpatrywanierzeczywistości

wkontekściekorzyściikonsekwencjidotyczywszystkich

ludzi, nie należy zatem się dziwić, że niekiedy osoby
bezdomnewybierająwsposóbmniejlubbardziejświa-
domywzględnebezpieczeństwozagwarantowaneprzez
placówkę, nawet kosztem podporządkowania i utraty
pewnej niezależności. Proces opisany powyżej może
w konsekwencji prowadzić do uzależnienia od pomo-
cy. Parafrazując słowa Fiodora Dostojewskiego

mo-

żemy powiedzieć, że człowiek posiada tę właściwość,
żedowszystkiegomożeprzywyknąć.Rozumienietych
prostych mechanizmów wydaje się niezbędne, nie tyl-
kodorealizacjiskutecznejaktywizacjizawodowej,alei

wszerszymznaczeniudoprocesuintegracjispołecznej

ludzibezdomnych.

AleksandraDębska,Rola pomocy psychologicznej w reintegracji zawodowej

i społecznej osób bezdomnych,w:POMOST – 12 odważnych ludzi…,Gdańsk

2005.

FiodorDostojewski–Idiota, Kraków 2005

Nierozliczona przeszłość i powiązane z tym faktem
poczucie winy to kolejne elementy specyficznej sytua-
cji psychicznej wielu osób bezdomnych. Subiektywne
poczucieodpowiedzialnościzawłasnylosorazzaroz-
pad związku partnerskiego to uczucia towarzyszące
znacznej części mężczyzn przebywających w placów-
kach.Uczucieto,niejesttakżeobcekobietomucieka-
jącym przed przemocą domową. Aleksandra Dębska
tak pisze o tej sytuacji: „dodatkową trudnością w re-

aktywacji zawodowej i społecznej osób bezdomnych

jestbolesna,częstonierozliczonaprzeszłość,któracią-
żyirzutujenaobecnefunkcjonowaniejednostki(głów-
niena<<obrazsiebie>>iwłasnąsamoocenę).Duża
częśćosóbbezdomnychczęstożyjeswojąprzeszłością

<<tuiteraz>>,przebywająctymsamymwwyimagi-

nowanejrzeczywistości,wktórejgłównąrolęodgrywają
zatrzymane cienie przeszłości – byłe żony, które teraz
sążonamiinnychmężczyzn,maleńkiedzieci,którete-
razmająpo9lat,matki,którewpełnymtegosłowa
znaczeniu,nigdyniminiebyły.Taprzeszłość,zamknię-
tawumysłachposzczególnychosób,uzyskującastatus
tematutabu,rzadkomożezostaćrzeczywiścieopowie-
dziana(główniedlatego,żeniemazkimoniejporoz-
mawiać!)”

. Doświadczenia pracy wielu psychologów

pokazują,żeomawianetutajpoczuciewinymożepro-

wadzićdosytuacji„zaklętegokręgu”,gdzierzutująca

na samoocenę negatywna ocena własnych dokonań
z przeszłości, determinuje w znacznym stopniu nie-
chęć do podejmowania pozytywnych działań związa-
nychzprzyszłością(„jestembeznadziejny”),natomiast
stan permanentnego braku zmian, prowadzić może
doutrwaleniapoczuciawiny.

Rozpadsystemuwartościtokolejnezagadnieniediagno-
zowaneprzezterapeutówipsychologówjakozjawisko
towarzyszące bezdomności. „Ustawiczne doświadcza-
nieuczucialęku,samotności,izolacji,beznadziejności,
bezsilności,zagrożenia,wrogości,niezrozumienia,nie-
chęci. Permanentne pozostawanie w klimacie bezwar-
tościowości, bezpodmiotowości, całkowitej anonimo-

wości,niemożepozostawaćbezwpływunadegradację
własnegosystemuwartości,acozatymidziepoczucia
własnejwartości.Stałeoscylowaniemiędzypoczuciem
winyapoczuciemkrzywdypowoduje,żebrakjestmo-
tywacjidopodejmowaniajakichkolwiekzmianwswoim

życiu.Każdaperspektywamyśleniaosobieczyswojej
sytuacji poza dzień dzisiejszy poraża bólem, którego
nie można udźwignąć. Ciągłe analizowanie swojego
życia według stale tych samych schematów psychicz-

Tamże.

nychiniemożnośćuwolnieniasięodnichdajepoczu-
ciematni,beznadziejnościibezsilności”

Uzależnienie krzyżowe, czyli nałożenie na siebie syn-

dromu bezdomności oraz uzależnienia od alkoholu
jako kluczowego elementu bezdomności, w sposób
szczególnyjestakcentowaneianalizowaneprzezMar-
ka Jaździkowskiego, psychoterapeutę prowadzącego

terapięuzależnionychodalkoholuosóbbezdomnych.
Syndrom bezdomności rozumiany jest tutaj jako swo-
iste uzależnienie od bezdomności, w ramach, które-

gomożnawyodrębnićposzczególnefazyuzależnienia
oraz wyszczególnić podobnie jak w innych uzależnie-
niach system iluzji i zaprzeczeń

. Na pytanie dzien-

nikarki: „Dlaczego bezdomność jest uzależnieniem?”,
Marek Jaździkowski odpowiada: „Potwierdza to wiele
obserwacji.Znałemniejednegoczłowieka,któryprze-
szedłterapię,wyszedłzbezdomności,ułożyłsobieżycie
i nagle okazywało się, że w niezrozumiały dla siebie
sposóbznalazłsięnadworcu,rozmawiajączbezdom-
nymi,zktórymikiedyśmieszkał–zupełniejakalkoholik,
którynieoczekiwanieznajdujesięwmiejscu,gdziesię
pije. Ja wiem, że ich tam ciągnie, sami mi to mówi-
li.Zprzebieguterapiiwiadomo,żewystępująnawroty
chorobyipojawiająsięrównieżwtedy,kiedyczłowiek
jużmapracęimieszkanie,jużmusięukłada.Alekie-
dyspotkagonaprzykładjakieśniepowodzenie,oszu-
kają go przy wypłacie, poczuje, że czegoś nie może
osiągnąć,wtedypojawiasięmyśl:<<Nietonie,skoro
nie może być tak, jak i ja chcę, to do widzenia>>.

Znam dawnych bezdomnych, którzy już ładnych parę

latmająmieszkaniairodziny,aleciągnieichdotam-
tychludziitamtychmiejsc.Czasaminaszympacjentom
zdarzałosię,żewychodzązośrodkamielipotrzebępo-
kazania się bezdomnym kolegom, nawet nakłonienia
ichdoterapii.Tobardzoniebezpiecznarzecz.Ktośtaki
nadrugidzieńprzynosiłimwinko–chociaż,jaktwier-
dził, sam nie będzie pił – a później jak u alkoholika,
następowaławpadka.Towciąga:taswoboda,teogni-
skanaperyferiach,spanienadziałkach–takieklimaty
są bardzo żywe dla ludzi, którzy mieli doświadczenia
bezdomności. Na wiosnę będą zawsze przeżywali ja-
kąśtęsknotęzatakimżyciem.Obserwowałempacjen-
tów,kiedyprzychodziławiosna:pojawiałsięniepokój,
chcielibygdzieśpowędrować,trudnoimbyłowytrwać
do końca terapii. Z naborem do schronisk jest tak:
zjednejstronyjestchęćprzezimowania,przechowania
się, z drugiej – nie stracenia bezdomności. W moim

10 MarekJaździkowski,Duchowość w pracy z bezdomnymi alkoholikami,w:

POMOST – O bezdomności bez lęku,Gdańsk2002.

11 MarekJaździkowski,Syndrom Bezdomności,„ŚwiatProblemów”,nr6/89;

Warszawa2000.

odczuciubezdomnośćtkwigłębokownich,jakzresztą
chyba w każdym z nas. Pracowałem psychologicznie

z ludźmi, którzy mają tzw. normalną karierę życiową,

alemówią,że–chociażsobieradzą–mająpoczucie,
żesąbezdomni.Takiegostanukażdyznasdoświadcza

wprocesiesocjalizacji,majągoniekiedynaprzykład

dzieciwprzedszkolu.Niektóredramatycznieprzeżywa-

jądzieńbezrodziców,bezwłasnegodomu.Podobnym
doświadczeniem jest wyjazd na kolonie, ten moment
emocjizwiązanyzopuszczeniemdomu.Wejściewbez-

domnośćjestteżwejściemwanonimowość,którama
swojedobre,aleizłestrony:brakciągłości,zagroże-
nie,poczucie,żejestemtylkodzisiajinieistniejewczo-
rajanijutro.Zdrugiejstronyjestpoczucie,żeistnieję

tylkodlasiebie,niemuszęsięznikimścigać,nikomu
nieprzynoszęwstydu,zanicniemuszębyćwdzięczny.
Ci,którzypomagająbezdomnym,powinnimidzięko-
wać,bodziękimniemogączućsięlepsi.Bezdomność
to przeżywanie określonych emocji i budowanie okre-
ślonychsystemówiluzjiizaprzeczania”

Chorobaalkoholowajestjednymznajbardziejdotkli-
wychproblemówtowarzyszącychbezdomności,niektóre

organizacjepozarządoweszacują,żeokoło60%-80%
bezdomnych mężczyzn to alkoholicy. Terapia alkoho-
lowa w związku z charakterem i specyfiką problemu
powinnawtakichsytuacjachbyćimmanentnączęścią
procesu integracyjnego zarówno w sferze społecznej,
jak i zawodowej. Niezależnie także od dywagacji, co
jest tutaj skutkiem a co przyczyną uzależnienia od al-
koholu,sameosobybezdomnestanswojejbezdomno-

ścipostrzegająwsposóbbardziejnegatywnyniżsamo
uzależnienieodalkoholu.„Słyszymyczęstoodnaszych
pacjentów,żebezdomnośćjestdlanichczymśzdecydo-
waniegorszymniżalkoholizm,arozpoznawanieina-
zwaniejejjestniezwyklezagrażające.Tumechanizmy

obronnedziałająsilniejniżwuzależnieniuodalkoho-
lu,bobezdomnośćobciążonajestznaczniewiększym

wstydem. Stosunek do własnej bezdomności zmienia

się w trakcie leczenia i ma wyraźne fazy – podobne
dotych,jakietowarzysząradzeniusobiezeświadomoś-
ciąuzależnienia”

Inne problemy psychologiczne: choroby i zaburzenia
psychiczne, wyalienowanie, wyuczona bezradność,
czybrakwiarywsiebieiwieleinnych,wielokrotnieto-
warzysząstanowibezdomności.Jakkolwiekbrakujetutaj

1 MarekJaździkowski,Trzeba zrozumieć, kim są. Najważniejsza jest zmiana

świadomości – rozmowa z Markiem Jaździkowskim,„ ŚwiatProblemów”,

nr03/03,Warszawa2003,

1 SławaMajewicz,Bezdomność trudniejsza niż alkoholizm,„TerapiaUzależnie-

niaiWspółuzależnienia”,nr5,Warszawa,2001,

miejscanaopisaniecałegospektrumsytuacjipsycholo-
gicznej,ograniczyłemsięzatemdokluczowych–moim
zdaniem – problemów dla aktywizacji zawodowej lu-
dzi„bezdomu”i„bezdachunadgłową”.Konkludując
przypomnęteorięprofesoraZbigniewaWoźniaka,który
mówił,żezjawiskamiwznacznymstopniuutrudniający-
miresocjalizacjęsą:fatalizm(czyliprzekonanie,żezda-
rzeń życiowych nie da się przewidzieć, ani uniknąć,
aprzeztoniemożliwejestprzezwyciężenieswychtrud-
nościżyciowych),orientacjanateraźniejszość(skupie-
niesięjedynienanajważniejszychpotrzebach,tj.fizjo-
logicznych,bezpieczeństwa),konkretność(wdziałaniu
należy kierować się wyłącznie na zadaniach przyno-
szącychaprobatęlubnagrodę),nieufnośćwobecludzi
iinstytucji(cechawynikającazdotychczasowychzłych
doświadczeń), autorytaryzm (wiara w siłę jako źródło
autorytetu,określanieinnychjakosilnychlubsłabych).
Przedstawione powyżej problemy uzupełniają katalog
zagadnieńnaturypsychologicznejutrudniającychinte-
gracjęspołecznąizawodowąosóbbezdomnych.

Reasumując ten punkt możemy stwierdzić: „W sensie
psychologicznym być osobą bezdomną to tkwić w sy-
tuacji utraty, zmagając się z kolejnym dniem z baga-
żem przeszłości, która ciąży i zachwianą wiarą w to,
żewobecnejsytuacjimożnazmienićcośwswoimżyciu.
Bezdomność to życie „bez”: bez możliwości powrotu,
bez domu – często już od dzieciństwa, bez wsparcia
zestronyrodziny–któraczęstowyrządziławięcejkrzyw-

dy,niżdobra.Byćosobąbezdomnątoczęstobyćzbyt
dumnym,abyprosićopomocnajbliższych,którzytymi
najbliższymi już dawno przestali być albo nigdy nimi

niebyli.Byćbezdomnymtowiedzieć,żemożnawszyst-
kostracić,jednocześnienieprzestającbyćtym,kimsię
jest”

Ad.2.
Problemy społeczne

Kolejną grupą problemów związanych z bezrobociem
osóbbezdomnychsąproblemyspołeczne.Oczywiście,
mocno są one skorelowane z problemami psycholo-
gicznymiczyteżsystemowymi,jakkolwiekpamiętajmy,
że kategorie problemów wyodrębnione zostały nieja-
ko–jakzaznaczyłemtowcześniej–wsposóbsztuczny
iumownydlaułatwieniaorazuporządkowaniamnogo-
ścizagadnień.

1 AleksandraDębska,Rola pomocy psychologicznej w reintegracji zawodowej

i społecznej osób bezdomnych,w:POMOST – 12 odważnych ludzi…,Gdańsk

2005.

Demograficzniepopulacjaludzibezdomnych,jeślicho-

dzioprocesstarzeniasię,jestwjakimśstopniuodzwier-
ciedleniemogólnejsytuacjipopulacjicałegonaszego
kraju. Otóż badania realizowane w woj. pomorskim
pokazały, że w 200 roku dominującym przedziałem

wiekowym mieszkańców trójmiejskich schronisk był

przedział pomiędzy 4 a 50 rokiem życia, natomiast

wroku2003dominującymprzedziałemwiekowymbył

przedziałpomiędzy5a60rokiemżycia.Wynikiba-
daniapotwierdzająobserwacjęsłużbniosącychpomoc
ludziombezdomnym,związanązfaktemstarzeniasię
populacjiludzibezdomnych,choćwymagatojeszcze
potwierdzenia w następnych badaniach. Wiele pla-
cówek przeznaczonych docelowo dla osób młodych
i w średnim wieku, schronisk przeznaczonych do rea-
lizacji programów wychodzenia z bezdomności, m.in.
poprzezaktywizacjęzawodowąmusiobecniezmieniać
profilwzwiązkuzdużąiciąglezwiększającąsięliczbą
osóbstarszychiniepełnosprawnych.Nieulegawątpli-

wości kwestia utrudnionego dostępu do rynku pracy

przezosobywstarszymwieku,dodającdotegoróżne-
gorodzajuschorzeniapowstałepodczasokresupozo-
stawaniawbezdomności(średnio5-6lat),alkoholizm

(bardzo często) oraz inne problemy. Wówczas mamy

naprawdęutrudnione–niejakoobiektywnie–zadanie

w realizacji skutecznego procesu aktywizacji zawodo-
wej.Okrespozostawaniawbezdomności,powodujący
zbiegiemczasuwyższypoziomsyndromubezdomności

orazprocesstarzeniasiępopulacjiosóbbezdomnych

wpływanarozwójproblemuniepełnosprawnościwśród

osóbbezdomnych.Zbadańzrealizowanychwwoj.po-
morskimw2003rokuwynikało,żeniecoponad38%
osób bezdomnych ma orzeczony stopień niepełno-
sprawności

.Zagadnieniesytuacjizdrowotnejjestnie-

zwykleistotnedlaprofilupracyzludźmibezdomnymi
w kontekście aktywności zawodowej oraz dla określe-
niarealnejliczbyosóbbezdomnych–zobiektywnych
przesłanek–rokującychszansępowrotunapierwotny
rynekpracy.WbadaniachrealizowanychwPolsce

w Europie

, aspekt sytuacji zdrowotnej w kontekście

utratypracyorazniemożliwościpodjęciazatrudnienia
przezosobybezdomnejestniezwykleistotny,oboksy-
tuacjimieszkaniowej(samejbezdomności)wymieniany
jestjakogłównypowódbezrobocia.

1 MaciejDębski,Portret zbiorowości osób bezdomnych w województwie pomor-

skim,raportsocjologiczny,w:POMOST – O bezdomności bez lęku,Gdańsk

2003.

1 np.Postawy osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością wobec aktywizacji

zawodowej,badaniazrealizowaneprzezPartnerstwowramachIWEqual

Wyprowadzić na prostą,czerwiec2005r.lubBadanie socjodemograficzne …

zrealizowanewlatach2001i2003przezPomorskieForumnarzeczWycho-

dzeniazBezdomności.

1 np.badaniarealizowaneprzezorganizacjęOSW(OfftheStreetsintoWork)

zAnglii.

Bezdomuniemapracy(NoHome,NoJob

Stwier-

dzenie, że fakt nieposiadania domu lub posiadanie
domu niedostosowanego do potrzeb, w znacznym
stopniuutrudniaznalezienieiutrzymaniezatrudnienia,

wydajesiętakąoczywistością,żeniewymagaszersze-

go omawiania

w kontekście problematyki bezdomno-

ści.Takjakpisaliśmypowyżej,wbadaniachrealizowa-
nych na całym świecie fakt deprywacji mieszkaniowej
wymienianyjestjakonajważniejszypowódbezrobocia
wśródosóbbezdomnych.Wzasadziecałyniniejszyra-
portwdzialediagnozyprezentujeproblemypochodne

głównegoproblemu,czylibrakudomu–bezdomności.

Niemniej sytuacja mieszkaniowa w kontekście samo-
istnego problemu bezrobocia rzadko podejmowana
jest w debatach publicznych. Nie ulega zaś dyskusji
zjawisko korelacji pomiędzy poziomem zaspokajania
potrzeb mieszkaniowych obywateli danego państwa

a poziomem bezrobocia. Dostęp do adekwatnego
mieszkalnictwa jest kluczowy dla poszukiwania pracy,

jejrealizacjiiutrzymania.Jestniejakogwarantemza-
bezpieczającymrzetelnewykonywaniepracy.Pracazaś
wopiniiwieluobywateli,wtymtakżebezdomnychmusi

gwarantowaćutrzymaniemieszkania,cozkoleiumoż-
liwiarealizacjęfundamentalnychpotrzebegzystencjal-
nych.

Stygmat bezdomności ciągle funkcjonujący w po-
wszechnejopiniijestkolejnymproblememwznacznym

stopniu utrudniającym aktywizację zawodową osób
bezdomnych. W oczach opinii publicznej najczęś-
ciej osoba „bez dachu na głową” jest winna swojej
sytuacji życiowej. Pogląd ten utrwalają mass media,
które zazwyczaj odkrywają kulisy życia na ulicy, eg-
zystencji w miejscach niemieszkalnych, uogólniając
tę rzeczywistość na całe zjawisko bezdomności. Przy
jednoczesnym zatarciu różnic pomiędzy bezdomnoś-
cią a np. żebractwem czy zbieractwem. Pamiętajmy,
żewiększaczęśćpopulacjiosóbbezdomnychfizycznie
przebywa w schroniskach i domach dla bezdomnych.

Jest to ta część bezdomności nierozpoznawalna dla

ogółuspołeczeństwa.Osób,któresąwmiaręschlud-
nieubraneiczystenieidentyfikujemyzbezdomnością,
a takie właśnie osoby żyją najczęściej w placówkach
stacjonarnych i całodobowych. W ramach anegdoty

w środowisku pomocy społecznej krąży historia zwią-
zanazdziennikarką,którakręcącmateriałtelewizyjny

stwierdziładefinitywnie,żeschronisko,doktóregoprzy-
jechałajest„załadne”inienadajesiędozaprezento-

1 NoHome,NoJob–raportstworzonyprzezOSW(OfftheStreetsintoWork)

działającąwLondynie,zawierającywynikibadańnadzbiorowościąludzibez-

domnychwLondyniewkontekściepodejmowaniazatrudnieniaiaktywizacji

zawodowej.

wania publiczności telewizyjnej. Wizja schroniska czy-

stego,wymalowanegoischludnego,jestwizjąkłócącą
sięzespołecznymodbiorembezdomności,niepasującą
dostereotypowegoschematu.Narynkupracystygmat
tenowocujedyskryminacjąosóbbezdomnychzarówno
przezpracodawców,jakiniestetyinstytucjerynkupracy.
Dotychczasnieposiadamyrzetelnychdanych,jakipro-
centosóbbezrobotnychzarejestrowanychwUrzędach
Pracytojednocześnieosobybezdomne.Instytucjeryn-
kupracyklasyfikująosobybezdomneczęstokroćjako
osobynienadającesiędointegracjiiaktywizacjizawo-
dowej.Zkolei„pracodawcyczęstobojąsięzatrudniać
osoby bezdomne – utożsamiając je z nieuczciwością,
nierzetelnością czy nieodpowiedzialnością. Istnieje
równieżgrupapracodawców,którzywręcznazasadzie
mobbingu, wykorzystują trudną sytuację i zdetermino-

wanieosóbbezdomnych.Zatrudniająosobybezdomne

dopracyjedynie„naczarno”,wypłacającimnajniższe
stawkialboczęstowynagrodzeniazapracęniewypła-
cającwogóle.”

Ponadto–reasumującjuż–należy

nadmienić, że stygmatyzacja bezdomności to swego
rodzaju„brońobusieczna”,działającanazasadziesa-
mospełniającegosięproroctwa.Zjednejstrony,społe-
czeństwowysyłatakie,anieinnesygnałyludziombez-
domnympoprzezróżnekanałykomunikacyjne,zdrugiej
zaś ta sytuacja powoduje zmianę percepcji osób bez-
domnych.Obniżasięznacząco–cobyniepowiedzieć
drastycznie – samoocena, pojawiają się różnego ro-
dzaju problemy natury psychologicznej, to zaś w isto-
ciewpływabezpośredniona„obniżeniewartości”ludzi
bezdomnychnarynkupracy.Wobliczuwyświetlonych
problemów, Europejska Typologia Bezdomności i Wy-
kluczeniaMieszkaniowegoETHOS,pokazującabardzo
szerokiespektrumbezdomnościizagrożeniabezdom-
nością,tymbardziejwymagaupowszechniania.Uświa-
damiaonanamto,jakpłynnajestsytuacjaegzysten-
cjalna wielu osób. Szerokie potraktowanie problemu
możezapobiegaćstygmatyzowaniuosóbbezdomnych
orazsprzyjaćprzełamywaniunegatywnychstereotypów.

Niska socjalizacja, czy przede wszystkim socjalizacja
w węższym rozumieniu, brak umiejętności zachowań
społecznych (wtórny analfabetyzm) dotyczący nawią-
zywania relacji oraz poruszania się po instytucjach
społecznych, w tym brak umiejętności interpersonal-
nych przyczynia się do dużej skali bezrobocia wśród
populacjiosóbbezdomnych.Niskistopieńsocjalizacji
przekładasię–choćniezawsze–naniewielkistopień
integracji społecznej osób bezdomnych. Paradoksem

1 AleksandraDębska,Rola pomocy psychologicznej w reintegracji zawodowej

i społecznej osób bezdomnych,w:POMOST – 12 odważnych ludzi…,Gdańsk

2005,s.22.

zatem jest mówienie o reintegracji społecznej i zawo-

dowej osób bezdomnych, w sytuacji, gdy duża część
osób bezdomnych nigdy nie była zintegrowana spo-

łecznie.Osobiścieznaczniebardziejodpowiadamiter-
min„inkluzja”lubpoprostu„integracja”.Abstrahując
jednakodustaleńterminologicznych,należyzauważyć,
żeistotniedeficytumiejętnościspołecznychzwiązanych
choćbyzezdolnościaminawiązywaniaipodtrzymywa-
nia kontaktów, wpływa bezpośrednio na niską atrak-
cyjność osób bezdomnych na rynku pracy. Dochodzi

dotegotrudnośćwpodejmowaniuipełnieniurólspo-

łecznych oraz przystosowaniu się do funkcjonujących
wspołeczeństwieregułizasad.Wrzeczywistościwyko-
nanietelefonudopracodawcy,zaprezentowanieswoich

dobrychstronczyzarejestrowaniesięw„pośredniaku”
dlawieluosóbbezdomnychstanowiproblem,niedla-

tego,żeniemawnichwoli,abytouczynić,alewłaśnie

dlatego,iżbrakujeimelementarnychumiejętnościspo-

łecznych.Nawiązanieiutrzymywaniekontaktówwpra-
cyprzychodziludziombezdomnymzolbrzymimtrudem.
Niekiedy także niski stopień rozwoju umiejętności ko-
munikacyjnych konsekwentnie uniemożliwia prezenta-
cjęwłasnychpoglądów,myśliczyteżuczuć.Doniemal

abecadłaprojektówwzakresieintegracjiskierowanych
doosóbbezdomnychnależyzatemnaukaczęstonaj-
prostszychzachowańspołecznych,np.wprojekcie1
odważnych ludzi…

częśćrozmówzuczestnikamipro-

jektuprowadzonychbyłowkawiarniach,takabyspot-
kaniezpracownikamiprojektupołączyćz,np.nauką
korzystaniazbufetu(ilubezdomnychwostatnichlatach
było w kawiarni?). Świadomość braku umiejętności
społecznychiinterpersonalnychpowodujewielokrotnie
postawęwycofaniaiizolacji.

Z niskim stopniem socjalizacji wiąże się także brak

umiejętnościracjonalnegowydatkowaniaposiadanych
środków finansowych. Nieumiejętność gospodarowa-
niawłasnymiśrodkamiprzyczyniasięprzedewszystkim

dowydatkowania,np.zarobionychpieniędzynarzeczy

zbędnelubbezużyteczne.Znanesąhistorie,gdziebez-

domni mężczyźni dziedzicząc tudzież otrzymując dużą
ilośćśrodkówmaterialnychifinansowychprzepuszczali

wciągumiesiącawszystko,nadalpozostającbezdom-

nymi.Podjęciezatrudnieniaprzezosoby,któreniepo-
trafią w sposób racjonalny dysponować pieniędzmi,
może powodować także subiektywne poczucie niskiej

0 Projekt12 odważnych ludzi...byłrealizowanywTrójmieściewokresie04.

2004do04.2005imiałcharakterintegracyjnywpłaszczyźniespołecznej

izawodowejpoprzezpomocpsychologiczną,edukacjęiaktywizacjęzawo-

dową.WdrażanybyłprzezTowarzystwoPomocyim.św.BrataAlberta,Koło

GdańskieiFundacjęRCIiWOP.Projektbyłwspółfinansowanyześrodków

programuUniiEuropejskiejPhareirealizowanypodnadzoremPolskiej

AgencjiRozwojuPrzedsiębiorczości.

wartościpracyjakotakiej(bonieprzynosiwymiernych

korzyściiniejestwstaniezaspokoićpotrzeb).

Niski stopień socjalizacji połączony jest także z nie-
wielkimpoziomemedukacjiikwalifikacjizawodowych,
coprzywchodzącymnarynekpracydemograficznym
wyżu oraz obecnym poziomie bezrobocia jest realną
i poważną przeszkodą w aktywizacji zawodowej. Jak
pokazują badania, osoby bezdomne mają zazwyczaj
wyuczonyzawód,jakkolwiekposiadająwyraźneprob-
lemy z jego wykonywaniem. Wynika to z niedostoso-
waniategowykształceniadowymogówwspółczesnego
rynkupracy.Wobliczudynamicznierozwijającegosię
rynku technologii ułatwiającego wykonywanie pracy,
niezbędnejestpermanentnedokształcenie.Ludziebez-

domninienadążajązazmianami,ponieważniemają
dostępudonowoczesnychtechnologii.Natomiastkie-
dymajątenakces,zlękuprzednowością,nieznanym
czyteżzinnychpowodówniekorzystająznich,popro-
stunierobiąztechnologiiużytku.Kolejnymproblemem

jest umiejętność czytania i pisania. Wprawdzie tylko

wprzypadkuniewielkiejliczbyosóbbezdomnychmamy

do czynienia z analfabetyzmem, jakkolwiek już znacz-
naczęśćosóbbezdomnychmaproblemyzczytaniem

tekstuzezrozumieniem.Takżepokaźnaczęśćludzi„bez

dachu nad głową” ma problemy z artykułowaniem
iwyrażaniemswoichmyśliwformiepisemnej.Wwielu
przypadkach – szczególnie wśród starszych osób bez-
domnych–umiejętnośćpisaniaograniczasiędozło-
żeniapodpisunadokumentach.Większośćzaniedbań

wzakresieedukacjizwiązanejzpisaniemiczytaniemma

źródłowokresiewczesnejsocjalizacjiorazczęstowyni-
kazdysfunkcjirodziny.Tutajzaśprzechodzimydoważ-
negopunktu,którywopiniiwielubadaczy

jestczynni-

kiemkluczowymsprzyjającymrozwojowibezdomności.

To właśnie w sytuacji kryzysu rodziny, w jej rozpadzie

czy podzieleniu naukowcy upatrują przyczyn bezdom-
ności.Elementtendeterminujezarównobezdomność,
jakirealnieprzyczyniasiędoutrudnionychwarunków

wyjścia z bezdomności poprzez, np. podjęcie aktyw-

ności zawodowej. „W przypadku osób bezdomnych
czynnikiemdodatkowodestrukcyjnymwsferzepsycho-
logicznejjestbrakrodziny–specyficznasytuacjabraku

(acoważniejszeczęstonietylkobraku,aleinaznaczo-

nejpoczuciemwinyutraty)własnejgrupyodniesienia,
zktórąmożnasięutożsamiaćiprzezktórąmożnasię

wyrażać,czypoprzezktórąwręczmożnarekompenso-
waćbrakaktywnościzawodowejwokresieprzebywania

pozarynkiempracy.Najbliższym(choćzdecydowanie

1 np.Ks.JanŚledzianowski,Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta

a bezdomność,TowarzystwoPomocyim.św.BrataAlberta,ZarządGłówny,

Wrocław1995.

wsensieprzestrzennymaniepsychicznym)otoczeniem

osóbbezdomnychsąinnimieszkańcyschroniska,bądź
noclegowni.Przezto,żesąwspółmieszkańcaminiezwy-
boru,alezkonieczności,trudnosięprzednimiotwo-
rzyć, zwierzyć, szukać u nich wsparcia – co prowadzi
do nasilenia się globalnego uczucia osamotnienia”

Poszukiwaniepracy,znalezienieapotemjejutrzymanie

–szczególniepodługimokresiepozostawaniabezpra-

cy – wymaga dużej ilości wsparcia psychicznego. Lu-
dzie„domni”zazwyczajtakiegorodzajuwzmocnienia
otrzymują od najbliższej rodziny, natomiast w sytuacji

„bezdomności” tego wsparcia muszą udzielać „poma-

gacze”.Pomoctakajestgatunkoworóżnainależyjed-
nakpamiętać,żejesttotylkonamiastkapotencjalnego

wsparcia.

Ad.3.
Problemy prawne

Przejdźmyterazdoomówieniazagadnieńlegislacyjnych,
którewswejistociemogąprzyczyniaćsiędoutrudnień
związanych z podjęciem pracy przez osoby bezdom-
ne. Mogą powodować w konsekwencji niemożność
czy – jak pokażę dalej – bezzasadność podjęcia za-
trudnienia.

Kluczowymelementemrealnieutrudniającympodjęcie
zatrudnieniajestnieposiadanietzw.„meldunku”.Usta-
wa o pomocy społecznej definiuje osobę bezdomną
jako „osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym
w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów
i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowaną
na pobyt stały, w rozumieniu przepisów o ewidencji
ludności i dowodach osobistych, a także osobę nie-
zamieszkującą w lokalu mieszkalnym i zameldowaną
napobytstaływlokalu,wktórymniemamożliwości
zamieszkania”

. Zatem definicja ustawowa wyróżnia

zgrubszadwiekategorieosób.Pierwszaznichdotyczy
sytuacjibrakuzameldowanianapobytstaływjakimkol-
wieklokalumieszkalnym,drugazaśodnosisiędosytu-

acji,gdyosobaposiadamelduneknapobytstały,ale
nie ma możliwości zamieszkiwania w danym lokalu.

Druga część definicji została uzupełniona w stosunku

do wcześniejszej wersji ustawowej i trzeba przyznać,
żebyłotosłuszneiadekwatnedosytuacjibezdomności

wPolsce.Należyjednakpamiętać,żewiększośćosób

bezdomnychnieposiadazameldowanianapobytsta-
ływjakimkolwieklokalu.ZdanychOśrodkówPomocy

AleksandraDębska,Rola pomocy psychologicznej w reintegracji zawodowej

i społecznej osób bezdomnych,w:POMOST – 12 odważnych ludzi…,Gdańsk

2005.

Ustawaopomocyspołecznejz12marca2004r.

SpołecznejwTrójmieściewynika,żesytuacjatadotyczy

około80%-90%osób.Możnaprzypuszczać,iżsytu-
acjatakamamiejscewcałejPolsce.Brakmeldunku

w kontekście poszukiwania zatrudnienia wśród osób

bezdomnych ma fenomenalne znaczenie, pomimo
tego, że legislacyjnie nie ma to umocowania i żad-
nego większego znaczenia. Jakkolwiek praktyka po-
kazuje, że pracodawcy nie zatrudniają osób bez mel-
dunku,dyskwalifikującjużnawstępiewiększośćosób
bezdomnych.Znacznaczęśćpracodawcówobawiasię
negatywnychkonsekwencjizwiązanychzzatrudnieniem
osoby bez meldunku. W ich ocenie nie są to osoby

wiarygodneigodnezaufania,acowięcejwprzypadku
jakichkolwiek problemów formalnych dotarcie do ta-

kiejosobymożebyćutrudnionelubzgołaniemożliwe.

Wielu pracodawców wyraża obawę przed powierza-

niem osobom bezdomnym narzędzi do pracy (szcze-
gólniewdziałalnościremontowo-budowlanej),atakże
stanowisk,którewiążąsięzestycznościązpieniędzmi

(np. kasjerki). Ponadto przedsiębiorcy często boją się
zatrudniaćosobybezdomne,utożsamiającjezbrakiem
zakorzenienia,nieuczciwością,nierzetelnościączynie-

odpowiedzialnością. Oczywiście wielu pracodawców
odmawiającosobiebezdomnejzatrudnieniawymawia
się obowiązującymi przepisami, natomiast większość
osób bezdomnych przyjmuje to tłumaczenie za praw-
dę,zaniechującjednocześniedalszychstarańsłużących

znalezieniu pracy. Dodatkowo w sytuacji nasycenia
rynkupracydużąliczbąludzibezrobotnychdobrzewy-
kształconych,młodychicoistotnekrótkotrwalebezro-
botnych,osobybezstałegomeldunkustojąnazgóry
przegranejistraconejpozycji.Niektóreplacówkiświad-

czące pomoc bezdomnym wprawdzie stosują metodę
tymczasowegozameldowaniawplacówce,jesttonie-
stetytylkorozwiązaniepołowiczneiskutecznewogra-
niczonymzakresie.Beneficjencinaszejpomocyzauwa-
żają,żesamfaktkorzystaniazpomocyspołecznejoraz

zamieszkiwanie w placówce przyczynia się do napięt-
nowaniaidyskryminacji.Takżeosoby„domne”,wynaj-
mującemieszkaniabądźpokoje,częstosąprzezbrak
w dowodzie osobistym adresu stałego zameldowania,
wyraźniedyskryminowane,analogiczniedoosób„bez

dachunadgłową”.Pamiętajmyjeszcze,żebrakzamel-
dowanianapobytstałyimplikujerównieżkłopotyprzy

założeniukontabankowego,anawspółczesnymrynku
pracydlawielupracodawcówwymógposiadaniawłas-
negokontajestfundamentalnyiabsolutniekonieczny.
Brak zameldowania na stałe w lokalu mieszkalnym
utrudniatakżewznacznymzakresierozpoczęciewłas-
nejdziałalnościgospodarczej.

Brak zameldowania na pobyt stały osób bezdom-
nych objawia się także innego rodzaju dyskryminacją

na rynku pracy. Mianowicie notorycznym i chronicz-
nym wykorzystywaniem osób bezdomnych przez pra-
codawców jako taniej siły roboczej. Wykorzystywanie
towyrażasięwróżnychpostaciach,czytoprzezbrak
zapłatyzawykonanąpracę,zaniżaniewynagrodzenia,
pracę„naczarno”czyteżwiążesięznieodprowadza-
niemnależnychświadczeńpracowniczych(np.składek
na ZUS). Pracodawcy ci wykorzystują trudną sytuację
osóbbezdomnychorazdużąmotywacjęideterminację
utrzymania pracy, jako niezbędnego źródła dochodu.
Prezentowanytutajproblemjestnagminnywprzypad-
kuosóboniskimwykształceniuiwykonującychszeroko
rozumiane prace fizyczne. W większości przypadków
osoby bezdomne, właśnie na skutek takich doświad-
czeńżyciowych,utraciłypoczuciesensupracy.Dokaż-
dego z przyszłych pracodawców odnoszą się z dużą
nieufnością. Z biegiem czasu i doświadczaniem tego
rodzajusytuacji,kształtujesięw nich swoisty fatalizm,
którego znamienną cechą jest niechęć do podejmo-

wania jakiejkolwiek aktywności zawodowej. Doświad-

czeniawieluprojektówsłużącychintegracjizawodowej
i społecznej pokazują, jak bardzo osoby bezdomne
sąnieufne,takżewstosunkudoorganizacjiniosących
impomoc.Stądbardzoważnejest,abydeklaracjerea-
lizatorówprojektówszływsukursrzeczywiścieposiada-
nymmożliwościomizasobom.

Problemzadłużeniaorazsystemegzekwowaniadługów

alimentacyjnych to kolejne uwarunkowania prawne

w znacznym stopniu utrudniające podjęcie zatrudnie-

niaprzezludzibezdomnych.Otóżwłaśniekontekstza-
dłużeniaodsłanianamdrugączęśćprawdyzwiązaną
z częstą nielegalną pracą podejmowaną przez ludzi
bezdomnych.Zjednejstrony–takjakpowiedzieliśmy
sobie to powyżej – jest to efekt dyskryminacji i wyko-
rzystywania tych osób na rynku pracy. Z drugiej zaś
strony, należy powiedzieć, że znaczna część bezdom-
nychmężczyznprzebywającychwplacówkachposiada
na„swoimsumieniu”sporezadłużenie,przedewszyst-
kim wynikające z nieuregulowanych obowiązków ali-
mentacyjnych.Stąddlaczęściznichnielegalnapraca
jestdużobardziejkorzystna.Mianowiciewprzypadku
podjęcia jakiegokolwiek legalnego zatrudnienia, czyli
de facto czynienia starań w kierunku usamodzielnie-
nia,większaczęśćśrodkówfinansowych(do60%)musi
zostać przekazana na poczet częściowego pokrycia
długu. W sytuacji ludzi bezdomnych ten stan prawny
odzwierciedlakwadraturękoła,wramachktóregowyj-
ściezbezdomnościiusamodzielnienieniejestrealne.
Przyczymnależypamiętać,żePolskaniemażadnego
systemu redukcji lub anulowania zadłużenia, umożli-

wiającego, np. w pewnej części odpracowanie długu
w ściśle określonych warunkach. Oddanie zatem du-

żejczęścidochoduwprzypadkusamodzielnegożycia

wśrodowiskuosobybezdomnej,wykluczajednocześnie

możliwość pokrycia wszystkich bieżących rachunków,
np.zamieszkanieczywyżywienie,chybażedochódta-
kiejosobybyłbyniezwyklewysoki,cozkoleijestmało
realistyczne.

Obowiązekspłatydługówspoczywatakżenaosobach
bezrobotnychibezdomnych,atakżewtrakcieodbywa-
niakarypozbawieniawolnościztytułuzadłużenia.Abs-
trahująctutajodosób,którymniezależynanormalizacji
własnegożycia,torzeczywiścieosobypragnącejeupo-
rządkować, rozpoczynając legalną pracę postawione
sąwtrudnejsytuacji.Comająwybrać?Dalszekorzy-
staniezprzysługującejimpomocyspołecznejwpostaci
schronienia,posiłkuiniezbędnejodzieżyidorabianie

odczasudoczasu„naczarno”.Czyteżpodjęcienie-
pewnego – bądź co bądź – zatrudnienia, w związku

zzadłużeniem,niedającegoperspektywyusamodziel-
nienia,czylizmuszającegodopozostania–takczyina-

czej–wplacówce(aiwzwiązkuzpodjęciemzatrud-
nieniatrzebaczęściowopokryćkosztyswojegopobytu)?

Wwiększościprzypadków,szczególnie,gdyzadłużenie

jestduże,a„stażbezdomności”długi,osobybezdom-
newybierajątenpierwszywariant.Niemasięczemu
zresztą dziwić. To zwyczajna i ekonomiczna ludzka
kalkulacja,októrejpisaliśmywpunkciepoświęconym
problemom psychicznym oraz zaspokajaniu jedynie
podstawowychpotrzeb.Otóżosobybezdomnewybie-
rająłatwiejsząijużpsychologicznieoswojonąsytuację.
Rozpatrywanieswojejprzyszłościwkontekściekorzyści
ikonsekwencjiczęstobędziesprzyjałowyborowigwa-
rantującemuwzględnebezpieczeństwowpostaciusług
pomocyspołecznej,nawetkosztemrezygnacjizmarzeń,
np.owłasnymisamodzielnymmieszkaniu.Cowięcej
osobyczyniącestaraniawkierunkuusamodzielnienia,
są stygmatyzowane w środowisku osób bezdomnych,
jakojednostkiodszczepieńcze,wyłamującesięzniepi-
sanychreguł.Splottychwszystkichczynnikówzwiększa
ryzykouzależnieniaodświadczonychusługiprowokuje
szybszą adaptację jednostki do bezdomności. W tym
kontekście wyjście z problemu jawi się jako cel poza
zasięgiem znacznej części osób bezdomnych, z prze-
słanek obiektywnych – takich jak wiek i sprawność fi-
zyczna – posiadających jednak realną szansę wyjścia
zbezdomności.

Rozumiejąctemechanizmymusimysobieuświadomić
konsekwencjetakiegostanurzeczy,nietylkowwymia-
rzejednostkowym,aleprzedewszystkimwszerszejskali
społecznej.Systemtakitylkowkontekściekrótkookreso-

wymwydajesięracjonalnyiekonomicznieuzasadniony.

Jeślizaśrzeczrozpatrujemywszerszejperspektywiecza-

sowejorazpodpieramyanaliząskutków,systemokazu-
jesiękompletnienieuzasadniony,acowięcejznacznie
bardziej kosztowny. Oczywiście z jednej strony odpo-

wiadaonspołecznemuzapotrzebowaniunasprawied-

liwośćspołeczną,boczłowiekmusi„spłacićswójdług”
i„odkupićswojewiny”.Zdrugiejzaśstronytosystem
taki sankcjonuje i sprzyja pozostawaniu w długotrwa-
łej–cobyniepowiedziećdożywotniej–bezdomności,
a to kosztuje nas (podatników) zdecydowanie więcej
zarównowwymiarzespołecznym,jakiekonomicznym.
Prostą rzeczą jest oszacowanie kosztów takiego syste-
mu,przyzałożeniu,żedzienneutrzymaniejednejosoby
bezdomnejwplacówce,finansowanetylkoześrodków
gminnych(kontraktacjausługzazwyczajzakładaparty-
cypację organizacji) wynosi powiedzmy średnio 20 zł,
(pozwalatotylkonaczęściowepokryciekosztów,boor-
ganizacjemusząopłacićlokaliwszelkiekosztyzwiąza-
nezjegofunkcjonowaniem,kosztyzatrudnianiakadry,
posiłków,itp.),towokresiemiesiącamamykosztokoło
600zł.Jeślisprawęrozpatrujemywperspektywieroku
tokosztjestjużznaczny,przyczymnależypamiętać,że
nieuwzględniaonkosztówwsparciafinansowego(za-
siłki)imaterialnegoudzielanegoprzezpomocspołecz-
nąorazorganizacjepozarządowe.Brakmożliwościod-
pracowaniadługu,umorzenialubzredukowaniajego

wielkości, dyskryminuje w sposób systemowy tę część

osób bezdomnych, rzeczywiście realizujących dążenie
dousamodzielnieniaiwyjściazproblemu,zamykając
osobom zadłużonym drogę do podejmowania jakiej-
kolwiek działalności na rynku pracy. Ekonomicznym
kwestiomzwiązanymzproblematykąbezdomnościpo-
święciłemnastępnypunktodnoszącysiędoproblemów
rozwiązańsystemowych.

Karalnośćosóbbezdomnychjestkolejnymczynnikiem
wznacznymstopniuutrudniającympodjęciezatrudnie-
nia. Duża część mężczyzn przebywających w placów-
kach dla bezdomnych odbywało w przeszłości karę
pozbawienia wolności. Jak pokazało badanie socjo-

demograficznewwoj.pomorskimtakżeznacznaczęść
osóbbezdomnychprzebywawzakładachpenitencjar-
nych(wroku2003skalatazostałaokreślonanapozio-
mie4%ogólnejliczbyosóbbezdomnych).Naturalnie

w fenomenalnej części mężczyźni ci dotknięci zostali

karą pozbawienia wolności z powodu nieuiszczania
zasądzonych należności alimentacyjnych. Wyrok taki
niedość,żeczęstoprowadziwłaśniedokonieczności
zamieszkania w placówce dla bezdomnych po odby-
ciukary,towkonsekwencjizmierzadoutrudnionego
dostępu do rynku pracy, przede wszystkim, dlatego
że potencjalni pracodawcy rzadko wnikają w przyczy-
nykaralności.Samakaralnośćjużnawstępiewzbudza

wśród pracodawców nieufność i podejrzliwość, unie-

możliwiajączazwyczajzaprezentowaniewłasnychmoż-
liwościorazumiejętności.

Zagadnieniazaprezentowanepowyżejzwiązanezuwa-

runkowaniami legislacyjnymi przenikają się z rozwią-
zaniami systemowymi, utrudniającymi w znacznym
stopniu budowanie efektywnego systemu aktywizacji
zawodowej generalnie osób wykluczonych społecznie,

w tym przede wszystkim ludzi bezdomnych. Przy czym
zaakcentowaniawymagatutajtermin„system”,umoż-

liwiającywszerszymzasięgucykliczneikompleksowe
działania w zakresie inkluzji społecznej uwzględniają-
ce aspekt aktywizacji zawodowej. W Polsce jest reali-
zowanych dużo innowacyjnych projektów, jakkolwiek
mają one charakter jednostkowy, a ich powodzenie
w znacznej mierze jest uzależnione od profesjonalno-
ści,determinacjiipracowitościosóbzaangażowanych,
zaśwmniejszymzakresieodsystemufunkcjonującego

wnaszymkraju.

Ad.4.
Problemy systemowe

Na początku wspomnę, że na przestrzeni wielu lat
zarówno władze rządowe, lokalne jak i organizacje
pozarządowe uczyniły wiele, aby zbudować w miarę
spójnysystempomocyludziombezdomnym.Powstanie
wmiarędobrzefunkcjonującegosystemuzapewnienia
podstawowej pomocy w postaci schronienia, posiłku
iodzieżynależyuznaćzasukces.Wperspektywieczasu
zrealizowanotakżewielezmiansystemowych,wgrun-
cie rzeczy fundamentalnych, umożliwiających skutecz-
niejsząwalkęzbezdomnością.Piszętoprzedewszyst-
kim w kontekście dalszej treści artykułu, która może
wydawać się niezwykle krytyczna, nie tylko dla władz,

aleidlaorganizacjipozarządowych.

Bezdomność – tak jak czyni to wielu naukowców

– może być rozpatrywana jako problematyka, której

jedną zprzyczynjest niewydolnośćstrukturalna społe-
czeństwaisystemupolitykispołecznejwszerokimuję-
ciu,gdziezawiodłowielemini-systemów,naprzykład
rodzinnych, sąsiedzkich, lokalnych społeczności oraz
instytucjonalnych, takich jak: szkoła, kościół czy insty-
tucje mieszkaniowe i organizacje pomocy społecznej.

Ta część artykułu poświęcona zostanie uwarunkowa-

niom systemowym, w szczególności instytucjonalnym,
będących czynnikiem komplikującym realizację sku-

np.BillEdgar,HenkMeert,np.Third Review of Statistics on Homelessness in

Europe,FEANTSA,Brussels2004.

tecznegoiefektywnegoprocesuaktywizacjizawodowej
ludzibezdomnych.

Analizę należy rozpocząć od źródeł, czyli zagadnień
istotnych i fundamentalnych, bo odnoszących się

dofilozofiiwyrażonejwpewnychparadygmatachpoli-

tykispołecznej.Odmodelupolitykispołecznejodzwier-
ciedlonym w działalności sektora pomocy społecznej
orazinstytucjirynkupracy.

Zacznijmyodpomocyspołecznej.Otóżprzypomnijmy,

żeokoło80%-90%usługkierowanychdoludzibez-
domnych w Polsce jest świadczone przez organizacje
pozarządowe, pomimo tego, iż to gminy mają naj-

ważniejszyobowiązekzapewnianiaswoimobywatelom

schronienia,posiłkuiniezbędnejodzieży.Wpraktyce
gminy, aby wypełnić zobowiązaniaustawowe kontrak-
tująpowyższeusługiuorganizacjipozarządowych.De-
legowaniezadańnaorganizacjepozarządowewistocie

wiążesięzdwomaczynnikami.Zjednejstronyrealizo-
wanajesttutajdemokratycznazasadasubsydiarności.

Władzelokalnewychodzązzałożenia,żeorganizacje

sektora obywatelskiego – jako bliższe lokalnym spo-
łecznościom–będąwstaniewsposóbbardziejkom-
pleksowyielastycznyrozwiązywaćtenproblem.Zdru-
giej strony kontraktowanie zadań ustawowych wiąże
się z chłodną kalkulacją ekonomiczną. Otóż placów-
ka prowadzona przez instytucje sektora publicznego
np. przez Ośrodek Pomocy Społecznej jest znacznie
droższawutrzymaniuniżplacówkaprowadzonaprzez
organizacje non-profit. Nakłada się na to wiele czyn-
ników związanych przede wszystkim z zarządzaniem.
Owo kontraktowanie zadań ustawowych przez gminy
umożliwia uruchomienie aktywności lokalnych spo-
łeczności odzwierciedloną w działalności organizacji
obywatelskich.Tezkoleifaktyczniewsposóbbardziej
elastyczny i holistyczny mogą rozwiązywać problemy
bezdomności. Za przykład może posłużyć tutaj wiele
interesującychprojektówrealizowanychprzezngo’sy.

Procestenmatakżeinnąodsłonę.Tę,gdzieorganiza-
cjepozarządowewypełniającobiektywniewiększączęść
zadańsamorządówwtymzakresie,niesątraktowane
jakorównorzędnypartnerspołecznyprzyrozwiązywaniu

ważnychkwestiispołecznych,aleinstrumentalnie–jako
usługodawca.Matoniestetyodzwierciedleniewfilozofii
zawartejwobowiązującejustawieopomocyspołecznej,
uniemożliwiającej rzeczywiste partnerskie współdziała-

nie organizacji sektora obywatelskiego oraz instytucji
sektorapublicznego.Paradoksalniesytuacjatazjednej
stronyumożliwiaorganizacjompozarządowymwzględ-
niestabilnefunkcjonowanie,ponieważwiększośćkon-
traktówpodpisywanajestnaroklubdłużej,zdrugiej

stronywznacznymstopniuuzależniaorganizacjepoza-
rządoweodwładzlokalnych.Skutkujetomniejsząela-
stycznościąiadekwatnościądziałańwstosunkudorze-
czywistychpotrzeb.Zaznaczyćnależy,żesytuacjataka
maszerszykontekstiwpisujesięwzagrożenianiejako
zawartewnaturzeorganizacjisektoraobywatelskiego.

Ekonomizacja pomocy społecznej jako swoiste zjawi-
sko analizowania funkcjonowania systemu wsparcia
tylkoiwyłączniewobszarzefinansowymorazudziela-
niepomocynapodstawietychwskaźników,

jestbardzo

istotnym elementem utrudniającym rozwój długookre-
sowychprogramówaktywizacjizawodowejprzeznaczo-
nych dla osób zagrożonych wykluczeniem, realizowa-
nych zarówno przez sektor pozarządowy, jak i sektor
publiczny.Osobiścienicniemamprzeciwkorozpatry-
waniu działań pomocy społecznej w kontekście finan-
sówiwoparciuowskaźnikiekonomiczne.Cowięcej
jestem gorącym zwolennikiem wnikliwego monitoro-
wania wydatków publicznych przeznaczanych na cele
społeczne. Mam jednak wrażenie, że krajowa prakty-
ka w tym zakresie, ogranicza się wyłącznie do anali-
zowania wskaźników finansowych związanych z za-
pewnieniem schronienia, gorącego posiłku (jednego,
boustawamówitylkoojednym)iniezbędnejodzieży,
bezuwzględnieniaewaluacjiskutecznościtychdziałań.

Zaśtaanalizaodbywasięwoparciuozgóryzałożoną

tezę – „za dużo”. Niektóre gminy w Polsce rezygnują
zprowadzenialubfinansowaniadziałalnościplacówek
narzeczbezdomnychnaswoimterenie.Dużo„taniej,
lepiej i łatwiej” można zadania wynikające z ustawy
opomocyspołecznejrealizowaćwoparciuoplacówki

działającewsąsiednichgminach.Odbywasiętonaza-
sadzie refundacji kosztów przebywania osób bezdom-
nychwschroniskupozagminnym.Dlawielumiastfakt
posiadania placówki dla bezdomnych nie współgra

zwizerunkiemnowoczesnejidynamicznierozwijającej
sięgminy.Intereswieluwładzlokalnychodpowiedzial-
nychzarealizacjęzadańwsferzebezdomnościwłaśnie
napomocypodstawowejsiękończy,takabywypełnić
tylkozadaniaustawowe.Znacznejczęścipolitykówzale-
żynatym,abyprzedewszystkim„bezdomnościniebyło
naulicach”,przyczymmusisiętoodbywaćnajtańszym
kosztem.Cosiępotemztymiludźmidziejejestmało
istotne.Zatemmamytutajdoczynieniazkrótkowzroczną
iograniczonączasowoekonomizacjąpomocy,skiero-
wanądoludzibezdomnych,conajważniejszezupełnie
wyabstrahowanązefektywnościiracjonalizacjidziałań
w tym zakresie. Mirosław Starzyński jako przykład ta-
kichdziałańpodaje„eksmisjęnabruk”:„…stanowczo
należy podkreślić, że pomimo wszystkich kontrowersji
wokół finansowania czynszu dla osób ubogich, prze-
prowadzanieeksmisjinabrukjestnietylkonajgorszą

metodązhumanitarnego,aletakżezekonomicznego
punktuwidzenia.Wrezultacieutratymieszkaniaista-
niasięosobąbezdomną,państwoigmina,musząsię
liczyćzcałkowitymprzejęciemutrzymaniadanejosoby
dokońcażycia.Możnałatwoudowodnić,żecałkowite
pokrywanieświadczeńwutrzymaniuosobybezdomnej,
jestwielokrotniedroższeodwspomożeniadanejosoby
wjejmieszkaniuiśrodowisku.Takrozumianaprofilak-
tykabezdomności,mawięcnietylkowymiarhumani-
tarny, lecz także ekonomiczny”

. Problem w gruncie

rzeczytkwiwtym,żewPolsceniktniemonitorujeoraz
nieewaluujeskutecznościiefektywnościdziałańskiero-

wanychdoludzibezdomnych.Jesttotymbardziejza-

skakujące,iżniejesteśmykrajemdysponującymdużymi
zasobami finansowymi w tym zakresie. Paradoksalnie
zatemwobliczuopisanychwtymartykuleproblemów
związanychzrealizacjąprocesuwychodzeniazproble-
mu bezdomności,szczególniepoprzezaktywizację za-

wodową,politykatakawdłuższejperspektywiekosztuje
władzelokalneznaczniewięcej.Przyczympamiętajmy,

żetenwiększykosztprzedewszystkimdotyczynas–po-
datników,aniewładzelokalne.

Fundamentalnymzagadnieniem,zktórymmusząupo-
raćsięorganizacjepozarządoweorazinstytucjesektora
publicznegozajmującesięszerokorozumianąintegra-
cjąspołecznąizawodowągrupzagrożonychwyklucze-
niemspołecznym,jestudowodnienieskutecznościoraz
opłacalnościdziałańwtejsferze.Oczywiścieniechodzi
tuowskaźnikitylkoekonomiczne–choćtepowinniśmy
częściejbraćpoduwagę–aleoogółróżnychmierni-
ków,wtymspołecznych,administracyjnychipsycholo-

gicznych.

DodatkowowPolsceciąglejeszczepokutujemitokosz-
towności działań integracyjnych w sferze społecznej
izawodowej.Jesttojednaktylkopowierzchownaipo-
zorna kosztowność. Bardzo podoba mi się podejście,
wktórymzaripostęnatakiezarzutysłużyporównanie
kosztów projektu integracyjnego z kosztami socjali-
zacjiiedukacjiwrodzinie,szkołach,kościele,grupie
sąsiedzkiej czy innych instytucjach. Niewspółmierność
tychkosztówjestoczywista,aprzecieżmożnaprzewrot-
nie powiedzieć, że skoro tak kosztowny system socja-
lizacyjny zawiódł – bo obiektywnie mamy przypadek,

wktórymjednostkaznajdujesięwsytuacjiskrajniekry-
zysowej – to wydatki na integrację zawodową tej jed-

nostkisąstosunkowoniewielkie.

MirosławStarzyński,Współpraca organizacji pozarządowych i administracji

publicznej w systemie pomocy dla osób bezdomnych,w:Współpraca admini-

stracji publicznej i organizacji pozarządowych w dziedzinie usług społecznych,

StowarzyszenieKLON/JAWOR;Warszawa2002.

Oczywiściemusimysobieuświadomić,żeprawiewszyst-
kie działania skierowane, np. do osób bezdomnych
sąfinansowaneznaszychpodatków–wistocienaszych
pieniędzy–niezależnieczysątośrodkikrajoweczyteż
funduszeeuropejskie.Jestpewienmomentwpracyza-
wodowej każdego ze specjalistów – szczególnie tych
pracującychzludźmibezdomnymi–kiedyprzychodzi
refleksjaozasadnościudzielaniadalszejpomocy,wsy-
tuacjigdywsparcieograniczanejestdofinansowania

doraźnejpomocywpostacischronienia,posiłkuoraz
odzieży. Wobec braku instrumentów i narzędzi umoż-

liwiających realizację działań integracyjnych sytuacja
taka jest bardzo kosztowna ekonomicznie (gminy wy-
dają na tę formę pomocy miliony), a także niejedno-
znacznawwarstwiespołecznejietycznej.Wskutkach
zaś prowadzi do budowania postawy bierności oraz
uzależnieniaodpomocy.Wefekciemamyciągleros-
nącekosztaudzielaniapomocyspołecznej.

Rozpatrywanie działań, których grupą docelową
są osoby bezdomne, tylko i wyłącznie podług wskaź-
ników ekonomicznych, bez uwzględnienia charak-
terystyki problemu oraz związanej z tym efektywności
iskutecznościdziałańmożeprowadzićwkonsekwencji

doobniżaniastandardówusługświadczonychludziom
bezdomnym.Zrokunarokwładzelokalnestarająsię

zmniejszaćwkładgminnywzapewnieniepodstawowych
potrzebosóbbezdomnych,kładąccorazwiększynacisk
napartycypacjęorganizacjipozarządowychwkosztach
realizacji usług w tym zakresie. Owocuje to dwiema
konsekwencjami. Część organizacji prężnie działają-
cychmotywujetodoposzukiwaniaśrodkówpozagmi-
nami,naprzykładwobszarzefunduszystrukturalnych,
natomiast część organizacji zmniejszając koszty funk-
cjonowaniapoprostuobniżastandardyświadczonych
usług.Odbywasiętozazwyczajpoprzezzmniejszanie
ilościkadrylubzatrudnianieniewykwalifikowanychpra-
cowników(np.samychosóbbezdomnych),obniżanie
wynagrodzeń lub też nieopłacanie części rachunków
związanych z funkcjonowaniem placówki. Ponadto
część organizacji prowadzi politykę olbrzymiego za-

gęszczenia osób bezdomnych w placówkach oraz re-

zygnacji ze specjalizacji usług w placówce. Co zna-
mienne,nieowocujetoniestetyzmniejszeniemzakresu
usługoferowanychwaplikacjachkontraktowych.Część

organizacji zobowiązuje się w nich do działań nie-
adekwatnych względem zasobów (np. budżetowych),
nierealnych lub zgoła skazanych na niepowodzenie,
np. usamodzielnienie dużej ilości osób bezdomnych

w przeciągu krótkiego okresu. W konsekwencji bu-

dujesięnierzeczywistyobrazdziałańpodejmowanych
przez część organizacji pozarządowych. Niewiele zaś

jestgmin,którerzeczywiścieprowadząpogłębionypro-

cesmonitorowaniaiewaluowaniadziałańorganizacji
realizującychzadaniapowierzonewdrodzekontraktu,
niewspominającjużoegzekwowaniuzobowiązańza-
pisanychwewnioskachaplikacyjnych.

Nieadekwatność finansowania działań skierowanych

do osób bezdomnych związana z nieprzeznaczaniem

środków rządowych i samorządowych na aktywizację
zawodowąosóbbezdomnych(ograniczaniesiędoza-
spokajaniapodstawowychpotrzeb)oraznieprawidłowy
rozkładwczasiemożliwościrealizacjiprojektów,jestko-
lejnym elementem utrudniającym budowanie systemu
powrotuosóbbezdomnychnarynekpracy.Zaprzykład
możeposłużyć–skądinądbardzopożytecznyipotrzeb-
ny–programBezdomnośćprowadzonyobecnieprzez
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej oraz Urzędy

Wojewódzkie,wtymrokuprzekształconyna„Program

Osłonowy Przeciwdziałania Wykluczeniu Społeczne-
muOsóbBezdomnychiZagrożonychBezdomnością”.
Programtenjakojedenzpriorytetówustanawiadziała-
niaukierunkowanenarealizacjęprocesuwychodzenia
zbezdomności.Jednocześnieśredniokrestrwaniapro-
jektówwtymrokuwynosiokoło2-3miesięcy,ponie-
ważkoniecznejestwydatkowanieśrodkówfinansowych

dokońcaroku,aumowybyłypodpisywanewpaździer-
niku.Osobiście,trudnomisobiewyobrazić,jakmożna

zrealizowaćskutecznyprogramwychodzeniazbezdom-
ności,wtakkrótkimokresieiprzytakzmultiplikowanym
problemie,jakimjestbezdomność.

Homogenizacjasystemupomocyorazbrakstandaryza-
cjiusługskierowanychdoosóbbezdomnychjestkolej-
nym czynnikiem hamującym rozwój działalności ukie-
runkowanejna„inkluzjęspołeczną”ludzi„bezdachu
nadgłową”.Problemtentylkopoczęścijestskorelowa-
nyzopisanymipowyżejzagadnieniami.Należyzatem
umieścićgowszerszymobszarze.

Zasadniczymicentralnymproblememzgłaszanymprzez

ludzibezdomnych,uniemożliwiającymwichodczuciu
usamodzielnienieiwyjściezproblemujestkwestiaprzez
nich określana jako „niedostosowanie oferty placów-
kowej do ich potrzeb, a w konsekwencji brak intym-
ności i przypadkowy dobór mieszkańców ośrodków”.
Faktycznie ustawa o pomocy społecznej uwzględnia
isankcjonujefunkcjonowanietrzechinstytucjonalnych
formzabezpieczeniaschronieniaosobombezdomnym

–schroniska,noclegowniorazdomudlabezdomnych.

Natomiastwżadensposóbustawodawcaniedefiniuje,
cooznaczająwymienioneformypomocy,nieprecyzuje
takżestandardówobowiązującychwtychplacówkach.

W efekcie porównując ofertę noclegowni, schronisk

i domów dla bezdomnych możemy odnieść wrażenie,

żeniczymonenieróżniąsięodsiebie,cowięcejwPol-
sce funkcjonuje szereg innych, nigdzie niezdefiniowa-
nych placówek skierowanych do osób bezdomnych,
takich jak, np.: ogrzewalnie, hostele, domy socjalne,

wspólnoty prowadzone, np. przez Fundację „BARKA”

czy mieszkania treningowe. Większość placówek ofe-
rujeosobombezdomnymbardzopodobneusługi,za-
zwyczajjesttoposiłek(jeden,dwalubtrzy),możliwość
całodobowegoprzebywaniawplacówceorazniezbęd-
nąodzież,środkiczystościihigienyosobistej.Bardzo
częstonoclegownianiczymnieróżnisięodschroniska

(gdzie pomoc świadczona jest całodobowo), pomi-

motego,żewcałejEuropie(codoskonalepokazuje
ETHOS)noclegowniatraktowanajestjakomiejsceot-

wartegoiswobodnegodostępu(niepotrzebnajestde-

cyzja administracyjna), funkcjonujące w okresie noc-
nym,gdzieodbiorcyusługzmuszanisądospędzania
znacznejczęścidniapozaplacówką.

„Największym mankamentem życia w placówce

jest zdaniem osób bezdomnych brak intymności i przy-
padkowy dobór mieszkańców. Osoby przebywające

we wspólnych powierzchniach łączone są bez żadnej
wyraźnej koncepcji, przypadkowo, w sposób nieplano-
wany. Problem ten szczególnie dotyczy osób pijących

i niepijących. Często funkcjonuje również <<fikcja an-
tyalkoholowa>> – osoba, która nadużywa alkoholu
przebywa z osobami, które starają się walczyć z nało-
giem. Zbiór przypadkowych ludzi, często o sprzecznych
charakterach, nasila patologie i kłótnie. Mieszkańcy
pokoju z reguły nie mają żadnego wpływu na to, kto
będzie z nimi mieszkał. Brak prywatności i wpływania
na wybór współmieszkańców jest szczególnie uciążliwy

w przypadku mieszkania z dziećmi. Sytuację tę obrazują

słowa jednej z bezdomnych kobiet: <<to jest trzecia
placówka, w której jestem z moją osiemnastoletnią cór-
ką; dopiero teraz, po raz pierwszy od trzech lat jeste-
śmy same w pokoju; do tej pory mieszkałyśmy z osobą

z zaburzeniami psychicznymi, z osobą nadużywającą

alkoholu; byłyśmy zmuszone prowadzić ciągłą walkę
o normalność>>”

Mam nadzieję, że wcześniejsze dywagacje na tematy
problematykibezrobociaosóbbezdomnych, uświada-
miają czytelnikowi, jak bardzo złożony może być ten
problem.Wobecjegozłożonościtrudnowyobrazićso-
bie,abyskuteczneiefektywnebyłyprawieidentyczne
formy pomocy, gwarantujące przede wszystkim jedy-
nie podstawowe zaspokojenie potrzeb. Wobec faktu

AleksandraDębska,Diagnoza i ocena problemów osób bezdomnych w kon-

tekście wyjścia z bezdomności, napotrzebyprojektuAgenda Bezdomności,

wramachIWEQUAL,Gdańsk,2005

różnorodności osób bezdomnych, oczywistym wydaje
się fakt konieczności adekwatnego i elastycznego sy-
stemu odpowiadającego potrzebom i zasobom osób
bezdomnych.Musimymiećświadomość,żedziałania
skierowane do osoby długotrwale bezdomnej, przez
długi okres przebywającej w miejscach niemieszkal-
nych,bezrobotnej,wwiekuposześćdziesiątce,uzależ-
nionejodalkoholuiposiadającejznacznezadłużenie
musząbyćskrajnieidiametralnieróżnewewszystkich
sferach (psychologicznej, społecznej, administracyjnej
iinstytucjonalnej)oddziałańskierowanychdomłodej
osoby krótkotrwale bezdomnej będącej od niedaw-
naosobąbezrobotną.Obecnaofertainstytucjonalna
związana z homogenizacją placówek oraz brakiem
standaryzacji (specjalizacji) nie pozwala zróżnicować

wpełnitejpomocy,wkładającdotegosamego„wor-

ka”osobyoskrajnieodmiennejsytuacjiegzystencjalnej.
Można czasami odnieść wrażenie, że system pomocy
bezdomnymzamiastodpowiadaćnapotrzebyizasoby
beneficjantówpomocy–osóbbezdomnych,odpowia-
danaszeregstrukturalnychiinstytucjonalnychpotrzeb
związanych, np. z uwarunkowaniami prawnymi lub
czynnikamiadministracyjnymi.

Niskistopieńprofesjonalizacjikadrorganizacjiorazin-
stytucjiniosącychpomocludziombezdomnymwynika
przedewszystkimznikłejspecjalizacjiiprofesjonalizacji
usługświadczonychtejgrupiespołecznej.Tozaśreal-
nie wpływa na skuteczność działań ukierunkowanych
napowrótosóbbezdomnychnarynekpracy.Pomimo
olbrzymiej liczby osób bezdomnych będących w sytu-

acjibezpracy,ciągleniewielepodmiotówzajmujesię

integracją społeczną tej grupy osób poprzez szeroko
rozumianąaktywizacjęzawodową.Natomiastteorga-
nizacjeiinstytucje,którepodejmujątentrud,wswoim
nowatorstwie i niedoświadczeniu wielokrotnie pono-
sząspektakularneporażki.Doświadczeniatego,jakby
niebyło,krótkiegookresuniepozwalająwkonsekwen-
cjiuformowaćprofesjonalnejiwykwalifikowanejkadry,
skutecznierealizującejprogramywzakresiewychodze-
niazbezdomnościm.in.poprzezaktywizacjęnarynku
pracy.

Uzależnienieodpomocyinstytucjonalnejmożebyćko-
lejnym efektem homogenizacji działalności placówek

oraz braku specjalizacji w danych obszarach proble-
mowych, szczególnie w odniesieniu do procesu szyb-
kiej adaptacji osób bezdomnych do sytuacji życiowej.

Wydaje się to być szczególnie dużym zagrożeniem.

Pamiętajmy, że większość placówek poprzez swoją
strukturęispecyficznereguły–nieobowiązująceprze-
cież większości społeczeństwa – ma charakter totalny,

gdziepodporządkowaniesięwarunkujeotrzymywanie

dalszej pomocy. „Osoby bezdomne same zauważają,
żebezdomnośćuzależnia.<<Jeżelimasiędachnad
głowąimożliwośćjakiegośzajęciawramachośrodka

–niechcesięwychodzić>>.<<Jeżeliktośsięprzyzwy-

czaidotychwarunków,tonastępujestagnacja;pokil-
kulatachludziejużniemyśląotym,abywyjśćstamtąd
i żyć normalnie>>. To uzależnienie dotyczy szczegól-
niezawężeniasiędozaspokajaniajedynienajbardziej
podstawowychpotrzeb,dozatraceniawiarywto,żeza-
równoodsiebiejakiodżyciamożnawymagaćczegoś

więcej”

.Problemuzależnieniaodświadczonejpomo-

cy był w niniejszym artykule zagadnieniem rozpatry-

wanym, jakkolwiek właśnie w tym miejscu, chciałbym

podkreślić i położyć szczególny nacisk na tę możliwą

współzależnośćisymbiozętegozjawiskazkonstrukcją

systemupomocyludziombezdomnym.

Bardzo ciekawym zjawiskiem systemowym w zakresie
realizacjizadańzwiązanychzbezrobociem,jestciągła
dominacjawtymobszarzeUrzędówPracy.Paradoksem
jestfakt,żepomimoolbrzymiegoznaczeniaorganizacji
pozarządowych w rozwiązywaniu różnych problemów
społecznych, samoistny problem bezrobocia rzadko
bywaprzedmiotemaktywnościorganizacjisektoraoby-

watelskiego.Zdecydowanieczęściejorganizacjepoza-

rządowebezrobociemzajmująsięwkontekścieinnych
problemów,takichjaknp.niepełnosprawność,choroby
psychiczne czy też bezdomność właśnie. Większe za-
angażowanieorganizacjipozarządowychwsferęrynku
pracy umożliwia ustawa o promocji zatrudnienia i in-
stytucjachrynkupracy

,jakkolwiekwwielukwestiach

rozwiązaniatesąjeszczeniewykorzystaneprzezngo’sy.
Przykłademdyskryminacjiorganizacjiwtejsferze,sąza-
pisy ustawowe dotyczące realizacji staży zawodowych
orazprzygotowaniadowykonywaniazawodu,uniemoż-
liwiająceichrealizacjęprzezorganizacjepozarządowe.
Oczywiście,organizacjemogąbyćodbiorcątychusług,
jakkolwiek możliwość ich realizowania zarezerwowa-
najesttylkodlaUrzędówPracy.Wydajesiętootyle
niekorzystne,żerozwiązaniatesądośćdobrewakty-

wizacjiosóbdługotrwalebezrobotnych,aorganizacje

pozarządowemogłybypozyskiwaćnatencelfundusze
ześrodkówstrukturalnych.Kolejnąkwestiąjestniezro-
zumiałośćizawiłośćtreściustawy.Jakoprzykładmoże
posłużyć program PHARE 2002 Integracja społeczna
i zawodowa grup zagrożonych wykluczeniem, nadzo-
rowany i prowadzony przez Polską Agencję Rozwoju
Przedsiębiorczości,gdzieorganizacjompozarządowym
umożliwionorealizacjęustawowychstażyiprzygotowa-

Tamże.
Ustawaopromocjizatrudnieniaiinstytucjachrynkupracyzdnia20kwiet-

nia2004r.,Dz.U.04.99.1001.

nia zawodowego. Jakkolwiek w praktyce działanie to
niemogłozostaćzrealizowane.MożliwarolaUrzędów
Pracy w aktywizacji zawodowej osób bezdomnych zo-
stanieomówionawpunkciepoświęconyminstytucjom,
które powinny mieć znaczenie w poszukiwaniu pracy
przezosobybezdomne.

Reasumująccałośćtejczęściartykułu,któryzostałpo-
święcony źródłom bezrobocia i przyczynom pozosta-

waniabezpracyludzibezdomnych,pragnępodkreślić,

żecałośćzagadnieniastarałemsięukazaćwmożliwe
złożonym i kompleksowym zakresie, przedstawiając

w moim odczuciu kluczowe zagadnienia. Wychodzę
z założenia, że aby skutecznie i efektywnie zwalczać

bezrobocie w środowisku osób bezdomnych, należy
dokonać możliwe szerokiej diagnozy uwzględniającej

wiele aspektów funkcjonowania ludzi bezdomnych,

stąd tak znacząca część artykułu poświęcona została
tymkwestiom.

Negatywneimożekontrowersyjnetezyorazpostulaty
szczególniewczęścipoświęconejproblemomsystemo-
wym stawiałem raczej w dobrej wierze, mając jedno-
cześnie poczucie, co więcej przekonanie, iż zarówno
instytucjesektorapublicznego,jakiorganizacjepoza-
rządowe uczyniły już wiele, aby systemowo i jednost-
kowo urzeczywistnić i usankcjonować działania w za-
kresie aktywizacji zawodowej osób doświadczających
bezdomności.

Konkluzje i rekomendacje.

W obliczu dokonanej powyżej diagnozy źródeł bez-

robocia wśród osób bezdomnych, kilka stron artyku-
łu chciałbym poświęcić konkluzjom i rekomendacjom

wzakresieomawianejproblematyki.Otóżdziałtenzo-

staniepoświęconykilkuzasadniczymkwestiom.Pierw-
szeznichbędątorekomendacjesystemoweodnoszące
się do modelu aktywizacji zawodowej osób bezdom-
nych oraz rekomendacje regulacyjne odnoszące się
dozagadnieńlegislacyjnych.Kolejnebędąsięodnosić
dopróbystworzeniamapypodmiotów,któremogąre-
alizowaćdziałaniawzakresiewspieraniaposzukiwania
pracyprzezosobybezdomneorazbędądotyczyćroli
organizacji pozarządowych w realizacji przedsięwzięć
i programów integracyjnych, których zadaniem może
byćintegracjazrynkiempracy.

Rekomendacje metodologiczne

Model aktywizacji zawodowej osób bezdomnych

w związku z nałożeniem na siebie wielu problemów

musi być zawsze częścią szerszego modelu integracji
społecznejizawodowejludzi„bezdachunadgłową”,
który zawiera wiele aspektów pozornie niezwiązanych
zbezrobociem.Bezuwzględnieniaszerokiegospektrum
działańwobszarzebezdomności,samoistnaaktywiza-
cja zawodowa może okazać się nieskuteczna i mało
efektywna. Integracja zawodowa i społeczna osób
bezdomnychjestpojęciemznacznieszerszymniżsama
integracja osób długotrwale bezrobotnych. Bowiem,
opróczbezrobocianakładasięnaniąsytuacjabraku
domu,„bezdomności”–specyficznarzeczywistośćpsy-
chologiczna,społeczna,administracyjnaiprawna.

Indywidualna diagnoza

Wpierwszymetapienależypowiedziećokonieczności

realizacjimożliwiekompleksowejipełnejdiagnozyin-
dywidualnej.Przytymzagadnieniu–wobliczuwielości
problemów towarzyszących samoistnej bezdomności,
ukazanychwpoprzednimdzialeartykułu–pojawiasię
fundamentalne pytanie: „jaka część populacji osób
bezdomnychjestwstaniepodjąćiutrzymaćaktywność
zawodową?”. Znający problematykę bezdomności
specjaliści zazwyczaj odpowiadają: „niewiele, około

0%-30%”.Wmoimodczuciutakiepodejścieodsła-

nianamtylkofragmentrzeczywistości,itylkopoczęści
jest prawdziwe. Faktycznie, obiektywne warunki (wiek,
kwalifikacje,brakuzależnień,krótkistażbezdomności,
motywacja)podjęciazatrudnieniaicoważne,utrzyma-
niapracywdłuższejperspektywieczasowejmazapew-

neobecnieniewielkaczęśćtegośrodowiska.Jakkolwiek

wzwiązkuztym,żeempirycznieciąglenieposiadamy

systemuintegracjispołecznejizawodowejorazniewie-
lejestinicjatywwtymzakresie,tometodologicznieteza
taka może być cokolwiek wątpliwa i łatwo podważal-
na

. Nieweryfikowalność takiej tezy ma jeszcze inną

odsłonę. Zmultiplikowany charakter bezdomności wy-
maga dużej specjalizacji i różnorodności działań. Ak-
tywnościtepowinnymiećtakżeróżnąstopniowalność.

Zwcześniejszejdiagnozywzakresieźródełbezrobocia

osóbbezdomnychmożemywyodrębnićzgrubszakilka
kluczowych – determinujących dalszy charakter pracy

–wskaźników,takichjak:

Ogólnasytuacjapsychologiczna;
Motywacjadopodjęciapracy;
Metody realizacji potrzeb – rozwinięcie potrzeb

„wyższegorzędu”;

Samoocena;
Percepcja–postrzeganierzeczywistości;
Stopieńsocjalizacji;
Uzależnienie od alkoholu lub innych środków psy-

choaktywnych;

Umiejętnościspołeczneiinterpersonalne;
Umiejętnościkomunikacyjne;
Kwalifikacjezawodowe;
Poziomedukacji;
Doświadczeniezawodowe;
Okrespozostawaniawbezdomności;
Okrespozostawaniawbezrobociu;
Sytuacjarodzinna;
Systemwartości;
Doświadczenieżyciowe;
Funkcjonowaniewróżnychgrupachspołecznych;
Sprawnośćimożliwościfizyczne;
Stopieńuzależnieniaodpomocy;
Predyspozycjezawodowe;

Zadłużenie,awtymzobowiązaniaalimentacyjne;

Karalność;

Zameldowaniewlokalumieszkalnym.

RaportFEANTSATargeting homelessness in the streamlined EU Employment

Strategy: A win-win approach to tackle homelessness through labour integration

and to promote employment and an inclusive labour market”stwierdza,że,

np.weFrancji34%do48%osóbbezdomnychmożeotrzymaćiutrzymać

pracęprzechodzączintegrowanyprogramintegracjispołecznejizawodowej

(danefederacjiFNARS).NatomiastdoświadczeniaorganizacjiOSW(Offthe

StreetsintoWork)zLondynupokazują,żez1852osóbwspieranychwlatach

2004i2005,970rozpoczęłopełnoetatowąpracęlubinnegorodzajuzatrudnie-

nie,albodalszespecjalistycznetreningi(OSWpublikujeniezwykleciekawe

raportyzeswojejpracynastroniewww.osw.org.uk).Rezultatytezostały

osiągniętewpracyzróżnymikategoriamiiprofilamiosóbbezdomnych.



























Opierającsięnatychkilkuwybranych–zapewnejesz-

czeniewyczerpującychtematu–wskaźnikachwramach
pogłębionejindywidualnejdiagnozy,wzależnościodin-
tensyfikacjiproblemówmożemywyodrębnićwramach
schematuimodelukilkakategoriiosóbwkontekście

„ożywieniazawodowego”.

Pierwszą kategorią mogą być osoby wysoce rokują-
ce na skuteczną i efektywną aktywizację zawodową.

W większości przypadków będą to młode lub w śred-

nimwiekuosobybezdomne,zkrótkimlubśrednimsta-
żembezdomnościibezrobocia,wdośćdobrejkondycji
psychofizycznej, bez uzależnień, z uregulowaną sytua-
cjąprawną,charakteryzującesiędużąmotywacjąoraz

„niezgodąnabezdomność”,niekoniecznieiniezawsze

posiadające kwalifikacje zawodowe, itd. Osoby prze-
de wszystkim charakteryzujące się niskim natężeniem

wspomnianych czynników, przy czym predyspozycje

psychicznemogątutajodgrywaćwiększąrolę,niżkwa-
lifikacjezawodoweiumiejętnościinterpersonalne.Ak-
tywnościskierowanedotejkategoriiosóbpowinnybyć
gatunkowoiilościowoodmienneoddziałańskierowa-
nychdodwóchnastępnychgrup.

Drugąkategoriąmożebyćgrupaosóbśredniorokują-
canapodjęcieiutrzymaniezatrudnienianaotwartym
rynku pracy. Będą to przede wszystkim osoby w śred-
nim wieku, ze średnim stażem i okresem bezdomno-
ściorazbezrobocia,posiadającedużedoświadczenie
i kwalifikacje zawodowe, ale osoby te utraciły nawyk
pracy, z nieuregulowaną sytuacją prawną i rodzinną,
uzależnioneodalkoholu,aleniepijące,znajdującesię
wtrudnejsytuacjipsychologicznej,dośćsprawnefizycz-
nie, ale w znacznym stopniu uzależnione od pomocy,
itd. W przypadku tej grupy osób – z wyższym natęże-
niemnakreślonychpowyżejwskaźników–jestkoniecz-
neuruchamianieinnychilościowoijakościowoaktyw-
ności,uwzględniającychwielesferdysfunkcji.

Ostatnią,trzeciąkategoriąosóbbezdomnychjestza-
pewne najbardziej liczna grupa osób w środowisku
ludzibezdomnych,niskorokującanapodjęcieiutrzy-
maniepracy.Generalniesątoosobyoniskimwykształ-

ceniuorazkwalifikacjachzawodowych(niedostosowa-
nych do potrzeb rynkowych), długotrwale bezrobotne
i bezdomne (średni okres pozostawania w bezdom-
ności niemal 6 lat), w znacznym stopniu uzależnione
odświadczonejpomocy,wykazującesięniskąmotywa-
cją do podjęcia zmian, posiadające nieuregulowaną
sytuacjęprawnąiadministracyjną,bezżadnychkontak-
tówzrodziną,wielokrotniekarane,posiadająceznacz-
nekłopotyzdrowotnelubpoprostuniepełnosprawne,
osobystarszeiwwiekupoprodukcyjnym,uzależnione

odalkoholuczyinnychśrodkówpsychoaktywnych.Od-
działywanienateosobypowinnomiećtakżezgołainny
charakter, niż w przypadku dwóch powyższych grup.

W wielu przypadkach, aby mówić o podjęciu pracy,

należy najpierw uporządkować i unormować kwestie
np.związanezezdrowiemczyuzależnieniami.Niewy-
kluczatonatomiastpewnychaspektówdziałańocha-
rakterzeaktywizacjizawodowej,dającychfundamenty
dopodejmowanianastępnychkroków.

Oczywiście podział ten jest uproszczeniem i ma cha-
rakter sztuczny, nie wyczerpuje wszystkich możliwych
sytuacjiiniemożnazastosowaćgodowszystkichprzy-
padków.Natomiastoddajeoniunaoczniakonieczność
różnicowania i specjalizowania pomocy w zależności

odpotrzeb,zasobówiobiektywnychmożliwościodbior-
cówpomocy.Naturalniediagnozamusimiećcharakter
indywidualny, a formy pomocy powinny być możliwie
najpełniej zindywidualizowane. Działania organizacji
pozarządowych w tym zakresie mają być w znacznej
mierze(przypadkiosóbśrednioiniskorokujących)skie-
rowanenakonsekwentnezwiększaniemożliwościefek-
tywnego powrotu na rynek pracy osób bezdomnych.

Wefekcie,wperspektywiekilkulatwytężonychdziałań,

możesięokazać,żeosoba,którąpoczątkowodiagno-
zowaliśmy jako człowieka praktycznie nieposiadające-
gożadnychszansnaintegracjęspołecznąizawodową,
okazuje się osobą z sukcesem w pełni zintegrowaną
ześrodowiskiemlokalnym.

Specjalizacja pomocy i jej standaryzacja

Działalnośćwzakresieintegracjispołecznejizawodo-
wejludzibezdomnychjestjednymzelementówmodelu
pomocy bezdomnym, obok działań profilaktycznych,

aktywności o charakterze pogotowia socjalnego lub

interwencji kryzysowej, a także działań zabezpiecza-
jących pomoc podstawową w zakresie łagodzenia
skutków bezdomności. Kluczowym jego elementem
jestpracaiaktywizacjazawodowa,leczjestonasko-
relowanazinnymiczynnikami,spośródktórychnależy

wymienić:edukację,pomociwsparciepsychologiczne

orazschronienie–mieszkalnictwo(wtymstandaryzacja
placówek).Poniżejpostaramsięzawrzećnajważniejsze
rekomendacje względem tych kilku obszarów działań.
Przyczymnależypamiętać,żeżadenztychelementów
niejestważniejszyoddrugiego.Sąoneskutecznewte-
dy,gdyistniejepewnarelacjarównoważnościpomiędzy
nimiisąadekwatnedosytuacjiosóbbezdomnych.

Pomoc i wsparcie psychologiczne

Wsparciepsychologicznejakointegralnaczęśćprogra-

mu integracyjnego umożliwia walkę z uzależnieniami

(alkohol,syndrombezdomności),budowaniepodstaw

rozwoju osobowego oraz nabywania umiejętności sa-
modzielnego funkcjonowania. Kluczowym elementem
jesttuumiejętnośćporuszaniaróżnychsferżyciaoso-
bistego oraz duchowego jak robi to, np. Marek Jaź-
dzikowskiwswojejterapiisyndromubezdomności.Po-
moctapowinnamiećróżnorodnycharakterinatężenie

wzależnościodcelów,któresobieustanowimywespół
zodbiorcąnaszychusług.Zadaniaidziałaniawtejsfe-

rzemusząbyćdostosowanedoobiektywnychmożliwo-
ściizasobówosobybezdomnej,zgodniezpostawioną
diagnozą indywidualną. Pomoc i wsparcie może być
udzielane, nie tylko przez profesjonalistów, ale także
przezsamągrupęosóbbezdomnychtworzącychgrupę
wsparcialubswoistąwspólnotę.

Realizacja działań w zakresie aktywizacji zawodowej
jestzgóryskazanananiepowodzenie,jeślinieurucho-
mimycałejskaliaktywnościwzakresiepomocypsycho-
logicznej.PrzykładytakichpróbsąznanewcałejPolsce
iprzyczyniłysięjedyniedofrustracjirealizatorówtakich
programów, gdy np. większość uczestników progra-
mówaktywizacyjnychpokilkudniachpracy,przynosiła
zwolnienialekarskie.

Edukacja

Szkolenia realizowane w różnej formie i natężeniu,
umożliwiają podnoszenie wykształcenia oraz kwalifi-

kacji zawodowych różnorodnych kategorii osób bez-
domnych. Uzupełniają także braki socjalizacyjne po-

wiązanebezpośredniozproblemamiedukacyjnymi,a
towszystkoskładasięm.in.nanieporadnośćwporu-

szaniusiępoinstytucjachżyciapublicznego.Kolejnym
elementemmożebyćuzupełnianieolbrzymichbraków
komunikacyjnych paraliżujących skuteczność funk-
cjonowania w różnych środowiskach społecznych, co
jest niezbędnym elementem współczesnej egzystencji.
Edukacja, zatem wymaga wypracowania odpowied-
niejmetodologiiidydaktykidostosowanejdozasobów
i ograniczeń osób bezdomnych długotrwale pozosta-
jących bez pracy. Ponadto edukacja ta powinna być
realizowana w wymiarze zarówno zawodowym, jak
ispołecznym.Działaniaedukacyjnemogąbyćwdraża-
newewspółpracyzwyspecjalizowanymiwtymzakresie
organizacjami,firmamiczyinstytucjami.Możnarozwa-
żaćtakżeuwzględnianietakiegorodzajudziałańwor-
ganizacjachpozarządowychzabezpieczającychpomoc
ludziom bezdomnym, choć z doświadczenia wiem,

że skuteczniejsze są, np. szkolenia realizowane poza
placówkąiprzezwyspecjalizowaneorganizacjeczyfir-
my. Powodują one większy prestiż i mniej uzależniają
od bieżącej pomocy jednej organizacji. Problem tkwi

wtym,żewiększośćorganizacjiszkoleniowychniema

doświadczeniawedukacjiosóbwykluczonych,atawy-
maga wspomnianej powyżej specyficznej metodologii
idydaktyki.

Praca

Nieodłącznymikluczowymelementemreintegracjitu-

dzieżintegracjispołecznejsąaktywnościukierunkowa-
nenapracę,wefekciepowrótnarynekpracy.Filozo-

fiatazawartawwieludokumentachUniiEuropejskiej
przekładających się na dysponowanie środków struk-
turalnych,wydajesięskądinądsłuszna,jakkolwiekwy-
magasprzężeniawielusiłróżnychorganizacji,abybyła
skuteczna.

Edukacja i pomoc psychologiczna musi zostać pod-
parta treningiem praktycznego wykonywania zawodu,
szczególnie w przypadku długiego pozostawania bez
pracy.Treningtenobecniemożebyćrealizowanypod
postaciąistniejącychnarzędziprawnych,np.zatrudnie-
nia socjalnego (CIS) lub przygotowania zawodowego
(UrzędyPracy).Możnateżrealizowaćgowramachekip
roboczychnazasadziemałychfirmsocjalnych

Docelowo można obrać dwa kierunki powrotu na ry-
nekpracyosóbbezdomnych.Jednązmożliwychdróg
jest działanie ukierunkowane na bezpośredni kontakt
zpracodawcąluburuchamianieaktywnościwkierunku
powoływaniawłasnychfirm.Realizatorzytakichprojek-
tów poszukują z początku przyjaznych firm gotowych

dozatrudnianiaosóbdługotrwalebezrobotnych,przy-
czyniając się jednocześnie do rozpowszechniania idei
otwartegorynkupracy.Przyjaźnipracodawcysąniejako
pomostempomiędzywspieranymjeszczezatrudnieniem
anormalnympracodawcą.Działaniatedotycząprzede

wszystkim osób, które oczywiście przedstawiają dekla-

racjeiwykazujądziałaniawkierunkupoprawyswojej
sytuacjiżyciowej,aponadtomająniejakoobiektywne

warunki (wysoko rokują na podjęcie i utrzymanie za-
trudnienianaotwartymrynkupracy)dorealizacjipro-

cesuusamodzielnieniasięiwyjściazbezdomności.

Drugązdrógjestskierowanieaktywnościnapowoływa-
nieprzezosobydługotrwalebezrobotnefirmsocjalnych

0 Ideefirmsocjalnychimetodęjobcoachingupromujeorazupowszechnia

wPolsceLeszekMichnozFundacjiPinelPolska.

lubteżspółdzielnisocjalnych(inicjatywaustawodawcza

w tej sprawie ciągle pozostaje nierozstrzygnięta). Pod-

mioty takie funkcjonują jak normalne wolnorynkowe
firmy,ztąróżnicą,żemogąkorzystaćzdotacjiróżnych
funduszy.Strukturytenapoczątkutylkoczęściowowy-
pracowująśrodkiwystarczającenawłasneutrzymanie,
jakkolwiekideałembyłoby,abywprzyszłościwypraco-

wywałyone00%środkówniezbędnychdoutrzymania
firmy czy spółdzielni. Bardzo ciekawa jest także idea
funkcjonowania otwartych warsztatów, gdzie osoby

bezdomne mogą łączyć pracę z edukacją zawodową

wbardziejniesystematycznysposób,tzn.mogąodcza-

sudoczasu,niezobowiązującowykonywaćokreślone
prace w ramach różnorodnych warsztatów. Formy te

wydająsięszczególnieskutecznewstosunkudoosób,

które mają z różnych względów utrudniony dostęp
do rynku pracy lub faktycznie mają obiektywnie gor-
sze warunki do podjęcia zatrudnienia i nisko rokują
na utrzymanie pracy. Działalność taka może być kie-
rowanadoosób,którezobiektywnychprzyczynmają
trudnośćwpowrocienaotwartyrynekpracy,zewzglę-
du choćby na wiek czy też niepełnosprawność. Takie
rozwiązania umożliwiają powrót na rynek pracy nie-
jako „tylnym wejściem”, nie bezpośrednio, co wcale
nieznaczy,żegorzej.Wprostprzeciwnie,jakpokazują
doświadczeniaróżnychkrajówEuropy,sątodziałania
bardzoefektywneiskuteczne.

Wspomnianetutajrozwiązanianaturalnieniewyczerpu-

jącałegospektrummożliwościpowrotunarynekpracy.
Należytutajpamiętaćoolbrzymiejspecyficeproblema-
tykibezdomności.Bezjejuwzględnianiatrudnomówić
osukcesiewzakresiereintegracji.

Schronienie – Mieszkalnictwo (specyfikacja
placówek)

Specyfikacjaplacówekjesttakżeważnawprocesiein-
tegracjizrynkiempracy.Wpisujesięwpotrzebędosto-

sowaniaiwyważeniaodpowiedniegopoziomupomocy
iusługdopotrzeborazzasobówbeneficjentówwspar-
cia. Nie ulega kwestii, że każda z placówek – szcze-
gólnie totalnych, takich jak noclegownie i schroniska

–instytucjonalizuje,cowefekciemożeprzyczyniaćsię

douzależnianiaosóbbezdomnychodudzielanejpomo-
cy.Problemtennasilahomogenizacjaplacówek,gdzie
osobybezdomnewobiektywnieróżnychsytuacjacheg-

zystencjalnych(patrzindywidualnadiagnoza)są„wtła-

czane”wjednolitysystem,sprzyjającydeindywidualiza-
cji.Stądbardzoistotnymelementemjestspecjalizacja,
amożenawethierarchizacjaplacówek,umożliwiająca
dostosowanie pomocy do poziomu zaawansowania
oraz zaangażowania w naukę i pracę. Niewątpliwie

motywacja do podjęcia zatrudnienia jest zgoła inna
iwyższa,gdymamydoczynieniazsytuacjąegzystencji

wmieszkaniutreningowym(chronionym),gdziesamo-

dzielnietrzebaopłacićrachunkiizdobyćśrodkinawy-
żywienie,niżwsytuacji,gdyludziebezdomnimieszkają

wschronisku,gdzieodpowiedzialnośćzawłasneżycie,

samoczynniesięrozpraszairozpływa.Doświadczenia
projektówuwzględniającychjedyniepomocwzakresie
edukacjiiaktywizacjizawodowej,bezudziałukompo-
nentumieszkalnictwa,wprzypadkuosóbbezdomnych
pokazują iluzoryczną skuteczność lub krótkotrwałość
rezultatów takich przedsięwzięć. Dobrym przykładem
nato,jaksilnejestoddziaływaniesytuacjimieszkanio-

wej na inne sfery egzystencjalne, jest projekt „Druga
Szansa”realizowanywWarszawie

Zatem niezwykle istotnym działaniem, jakie należy

przedsięwziąć w ramach już istniejącego podstawo-

wegosystemupomocyjestspecjalizacja,awdalszym

czasiehierarchizacjaplacówek,polegającanadosto-
sowaniu–dopotrzeb,stopniawspółpracyimożliwości
psychofizycznych – adekwatnej placówki dla konkret-
nego beneficjenta pomocy. Hierarchizacja placówek

wznacznymstopniuwpływanapoprawęskuteczności

procesu wychodzenia z bezdomności, który powinien
zawieraćdziałaniawramachpracysocjalnej

.Wyma-

ga ona bardzo ścisłej współpracy międzysektorowej,
która umożliwia rzetelne prowadzenie indywidualne-
goprzypadkuwoparciuonieustannemonitorowanie
sytuacji życiowej danej osoby. Obecnie powszechna

jest sytuacja pobytu, np. w schroniskach osób, które
niewykazująwoliwspółpracywprocesiewychodzenia
zbezdomności,choćteoretycznietaplacówkaowyż-
szymstandardzieswoichusługpowinnabyćskierowa-
na do innej kategorii osób. Sytuacja taka powoduje
patologię–osobausuwana,np.zeschroniskazanad-
używaniealkoholuprzesuwanajestdoinnegoschroni-
ska, czasem o wyższym standardzie. Zatraca się tutaj
wymiarkaryorazponoszeniakonsekwencjizawłasne
czyny, choć jak wiemy kara nie jest tutaj najlepszym
czynnikiemzmiany.PomorskieForumnarzeczWycho-

dzenia z Bezdomności

słusznie postuluje zatem hie-

rarchizacjęplacówekwoparciuomożliwościrealnego

wyjściazbezdomności.Należytutajdodać,żeokreśle-

nie tych możliwości musi się odbywać na styku bene-

1 ProjektDruga Szansa – Wolski Program Reintegracji Społecznejjestrealizowa-

nyprzezStowarzyszenie„OTWARTEDRZWI”orazUrządM.St.Warszawa

DzielnicyWola.

Modelpracysocjalnejwramachhierarchizacjiplacówekmożnaznaleźć

wpiśmiePOMOST – O bezdomności bez lęku,Gdańsk2004.

PomorskieForumnarzeczWychodzeniazBezdomnościjestnieformalną

federacjąponaddwudziestuorganizacjipozarządowychiinstytucjisektora

publicznegodziałającychwobszarzeproblematykibezdomności.

ficjent pomocy a realizator, z uwzględnieniem przede
wszystkim potrzeb osoby bezdomnej, a następnie wa-
runków względnie obiektywnych umożliwiających usa-
modzielnienie.

TakPomorskieForumprzedstawiaproceswychodzenia

z bezdomności zakładający hierarchizację placówek
wrealizacjidługofalowejpomocy:

Noclegownia (bardzo niski standard, podstawowa
pracasocjalna).

Schronisko (wyższy standard, praca socjalna, tera-

pia,socjalizacja,praca).
Mieszkanietreningowe(chronione)–naukasamo-
dzielnegożycia,monitorowanie.
Mieszkaniasocjalnelubsamodzielne–usamodziel-
nienie,pomocwraziepotrzeby.
Grupy wsparcia, wspólnoty – oparcie psychiczne

wsytuacjachkryzysowych.

Hierarchizacja placówek nie jest możliwa do realiza-
cji bez wyodrębnienia wyspecjalizowanych ośrodków
zajmujących się konkretnymi osobami bezdomnymi,
np. starszymi i niepełnosprawnymi (w związku z małą
dostępnościąDomówPomocySpołecznejdlaludzibez-

domnych),uzależnionymiodalkoholu(grupywsparcia,
natomiastterapiapozaplacówką),czywkońcuosoba-
mimłodymilubwśrednimwieku,zdolnymidopodjęcia

zatrudnienia.Porachybapostawićnaszerokorozumia-
nąprofesjonalizację,gdzienietylkoserceiwspółczucie,
będące głównym powodem udzielania pomocy oraz

czynnikiem determinującym metody pracy, ale i spe-
cjalizacja, zróżnicowanie wsparcia oraz wykształcenie
ikwalifikacje,idąsobiewsukurs.

Zaangażowanie odbiorców pomocy

Kluczowymelementemwaktywizacjibezdomnychosób
bezrobotnych jest faktyczne zaangażowanie w rozwią-
zywaniewłasnychproblemów.Oddawanieipowierza-
nie odpowiedzialności za własne wybory profesjonali-
stom jest częstym zjawiskiem w pracy nad integracją
społecznąizawodową.Niezwykleistotnymczynnikiem
wtakiejpracyjestmożliwiesamodzielneokreślaniece-
lów,zadańidziałańperspektywiczniepodejmowanych
przezosobybezdomne.Specjaliścipowinninatomiast
wmiaręobiektywnychmożliwościstaraćsięodpowie-

dzieć na to zapotrzebowanie, czasem je urealniając.

Realizacja takiego podejścia możliwa jest wówczas,
kiedy mamy wiele narzędzi do wykorzystania oraz

dysponujemycałymspektrum–cobyniepowiedzieć
arsenałem–różnorodnychdziałańmożliwychdouru-
chomienia.Narzucanieschematówdziałańczyteżpla-
nowanie ścieżki rozwoju osobowego oraz zawodowe-

gobezznaczącegoudziałuosobybezdomnej,mijasię

zcelemizazwyczajprowadzidoporażek.Realizujemy
wówczas naszą wizję, a nie odpowiadamy na realne
potrzebybeneficjentów.Możliwośćwpływanianaswój
własny los jest niezbędnym i koniecznym elementem

„ożywianiazawodowego”.

Asystowanie (towarzyszenie).

Ważnym elementem realizacji procesu integracyjnego

jesttzw.asystowanieposzczególnymosobomwtrakcie
realizacjipracywtrzechsferach,takichjaknauka,pra-
caiżycie.Prowadzącindywidualnewsparciejesteśmy
w stanie adekwatnie dostosować pomoc do potrzeb
imożliwościnaszychbeneficjentów.Ponadtomożemy
nieustannie monitorować progres lub regres uczestni-
ków naszych projektów. „Metoda ta polega na wpro-
wadzeniu osobistego doradcy, towarzysza, który przy
założeniu, że powrót na rynek pracy i łono społe-
czeństwajestprocesem,maprzejśćtądrogę–etap
po etapie – wspólnie ze swoim klientem, motywując

go, wspierając i monitorując adekwatność kierunku

wybranej drogi do potrzeb wędrującego”

. Metoda

asystowaniastosowanajestwcałejEuropie.WPolsce

upowszechnianajestprzezKs.SłowikazCaritasKielce,

gdzie funkcjonuje ona pod terminem „Towarzyszenia

–Akompaniowania”,partnerstwo„AgendaBezdomno-

ści” z Gdańska oraz przez Leszka Michno z Fundacji
PinelPolskapodnazwą„jobcoaching”.

„Postęp w bezruchu”

Nakoniecnależypodkreślić,żedziałalnośćintegracyj-
nawymagaczasu,nietrzebasięzniechęcać,ponieważ
efekty działań przedsięwziętych mogą być odroczo-
ne w czasie. Czasem powrót na łono społeczeństwa
możetrwaćadekwatniedługodookresupozostawania
wbezdomnościtudzieżbezrobociu,ajakbadaniapo-
kazująśredniokrespozostawaniawbezdomnościwy-
nosi6lat,tylezatemmożetrwaćproceswychodzenia
zbezdomności.Możeokazaćsiętakże,żedługotrwałe
próbynieprzyniosąwcześniejzakładanychrezultatów.
Należyjednakpamiętać,iżaktywizacjazawodowa„ma
nietylkonaceluznalezienieiutrzymaniezatrudnienia,
ale także wzmacnianie kontaktów i więzi społecznych
orazgenerowaniepoczuciapartycypacjiiprzynależno-
ści.Nawetkiedyintegracjazrynkiempracyniezostanie

AleksandraDębska,Asystowanie i monitorowanie osoby bezdomnej,raport

wstępny,Pomost–Obezdomnościbezlęku...,2005.

TermintenstworzyłGunterGrassiwykorzystałwksiążceZ dziennika ślima-

ka,Gdańsk1999.

osiągnięta,zrealizowanapracaczęstozapobiegadal-
szejekskluzjiimarginalizacjiosoby”

Rekomendacje zmian prawnych
i systemowych

Część rekomendacji została zawarta w poprzednim
punkcie poświęconym modelowi aktywizacji zawodo-
wej osób bezdomnych oraz w źródłach bezrobocia.
Niejestemprawnikieminiepodejmujęsięprzełożenia
konkretnych propozycji na język zapisów ustawowych.

Tym nie mniej chciałbym poczynić kilka krótkich pod-

sumowujących, ale fundamentalnych uwag w tym za-
kresie. Mają one charakter bardziej „filozoficzny” niż

„prawniczy”.

System„represyjno-behawioralny”uruchamianywstosun-

ku do ludzi bezdomnych, gwarantujący jedynie mini-
mumpomocy,obniżającystandardypobytuwplaców-
kachtakżedominimum–wdomyślemającywymusić
zmianępoprzez dotkliwośćsytuacji,w której znajdują
sięosoby–niesprawdziłsięnigdzienaświecie.Wkon-
sekwencjipowodujeonnadłuższąmetęuzależnienie
odsystemuiraczejprowokujeadaptacjędoskrajnych

warunków egzystencji, niż prowokuje zmianę świado-

mościinastawieniezadaniowe.Dużobardziejskuteczny
iracjonalnywydajesiębyćsystemwyspecjalizowanych
organizacjiiinstytucjioferującychusługioróżnorodnym
standardzie.Systemdostosowanydopotrzebizasobów
ludziwtrudnychsytuacjachegzystencjalnych.Musion
uwzględniać aktywność i partycypację społeczeństwa
obywatelskiego, w tym także organizacji pozarządo-

wych,wmyślkonstytucyjnejzasadysubsydiarności.

Ustawa o pomocy społecznej przemożnie

kreująca

i wpływająca na model pomocy społecznej,

w znacz-

nymwymiarzenieodpowiadateraźniejszymproblemom

współczesnejPolski.Wstopniuniewystarczającymsank-

cjonujeprzedewszystkimpartnerstwo,równouprawnie-
nieipartycypacjęorganizacjipozarządowychwkwestii
rozwiązywaniaważnychproblemówspołecznych.Zapisy

ustawowenormująorazsankcjonująprzedewszystkim
pomocpodstawowąświadczonąludziombezdomnym.

Wprawdziefunkcjonująindywidualneprogramywycho-

dzeniazbezdomności,aleniemaadekwatnychnarzę-
dzidoichpełnegorealizowania.Kolejnymproblemem

jest brak standaryzacji i specjalizacji usług świadczo-
nychludziombezdomnym,przyczyniasiętodohomo-

genizacjiofertyświadczonejtejgrupieosób.

ZałożeniaprogramuMore people into workrealizowanegowramachduń-

skiegoKrajowegoPlanuDziałańnarzeczIntegracjiSpołecznej.Tłumaczenie

własne,Kopenhaga,2003

Ważnesązmianywsystemierynkupracy.Otóżpojawiły

się narzędzia, takie jak zatrudnienie socjalne, czy też
instrumentywustawieopromocjizatrudnieniaorazin-
stytucjachrynkupracy.Jakkolwiek,jakpraktykapoka-
zujenarzędziatesąrzadkowykorzystywane.Powodów
takiegostanurzeczynależyupatrywaćprzedewszystkim

w sytuacji niewystarczającego finansowania tychże in-

strumentóworaz,jaksięwydajezbytniegoskompliko-

waniaprzepisówznimizwiązanych.

Fundamentalną kwestią w kontekście bezdomności
jestwiększydostępmieszkalnictwa.

Dostępnośćmiesz-

kańzarównotreningowych,socjalnychi„normalnych”
jestkluczowadlaaktywizacjizawodowejosóbbezdom-
nych. W Polsce nie ma mieszkań treningowych i so-
cjalnychdlaludzibezdomnychrealizującychprogramy

wychodzenia z problemu, co więcej nawet dla osób
względnie dobrze funkcjonujących, a znajdujących

sięwkryzysowejsytuacjibrakujemieszkańsocjalnych.

W obliczu ewidentnych braków systemowych trud-

no realizować proces integracyjny, a to powinno być
priorytetemwrealizacjipomocyludziombezdomnym.
Kwestia dostępności ludzi bezdomnych do mieszkań
treningowych oraz socjalnych znalazła się jako jeden
z priorytetów Krajowego Planu Działań na rzecz Inte-
gracjiSpołecznejwPolsce.

Godne rozważenia pozostają także kwestie związane
z zameldowaniem, sposobem egzekwowania długów

alimentacyjnych oraz zadłużeniem.

System ograni-

czania oraz redukowania długów pod specjalnymi

warunkami i okolicznościami, mógłby być racjonalny

i korzystny zarówno w wymiarze ekonomicznym, jak
ispołecznym.Rozsądnymbyłobyteżsystemowerozwią-
zanieproblemubrakumeldunkuutrudniającegopod-
jęciezatrudnienia.

Mapa instytucji i rola w aktywizacji zawodowej osób bezdomnych
organizacji pozarządowych

Zaprezentowana w pierwszej części raportu diagnoza

problematyki bezdomności w kontekście bezrobocia

wyświetliła dwa kluczowe elementy tego zagadnienia.

Z jednej strony niszowość problemu, bo bezdomność

jest niewątpliwie najbardziej skrajnym przykładem wy-
kluczeniaspołecznegobardzodotkliwymdlafunkcjono-

waniajednostekispołeczeństwa.Jakkolwiekproblem
ten jest bardzo mało rozpoznany, a opinia publiczna

oraz władze lokalne poświęcają mu niewiele uwa-
gi.Zdrugiejstronyjesttoproblemniezwyklezłożony
iskomplikowany,wswejnaturzebędącyefektemwielu
czynników. Pamiętając o tym, że to przede wszystkim
organizacje pozarządowe zagospodarowują pomoc
ludziom bezdomnym, to właśnie te dwa zagadnienia
stanowiąounikatowychkompetencjachwtymzakresie.

Obecnietogłównieorganizacjepozarządowewnoszą
wielenowatorskichrozwiązańwzakresieaktywizacjiza-
wodowejzbiorowościludzibezdomnych.Posiadająone

olbrzymiedoświadczeniewpracyzbezdomnymiludźmi
coprzyzłożonościproblemuwydajesięfundamental-
ne.Jednocześnieprzynakreślaniumapyinstytucji,któ-
remająipowinnymiećznaczeniewrealizacjiprocesu
aktywizacjizawodowejosóbbezdomnych,powinniśmy
nieustannieuwzględniaćwspółpracęmiędzysektorową
niezbędną do realizacji tego procesu. Uwzględnienie

wtejmapieorganizacjipozarządowych,instytucjisek-
tora publicznego, wolnorynkowych przedsiębiorców

ifirmorazciągle„raczkujących”unaspodmiotóweko-
nomiispołecznej,wydajesięniezbędnedoosiągania

ambitnych celów związanych z integracją zawodową
ludzi „bez dachu nad głową”. FEANTSA zrzeszająca
ponad 90 europejskich organizacji zajmujących się
problemem bezdomności twierdzi, że kompleksowe

zaspokajaniepotrzebosóbbezdomnychpowinnobyć
realizowane z poziomu możliwie najbliższego samej

osobieorazrealizowanewramachpartnerstwaztakimi

„społecznymi aktorami”, jak: lokalne władze, lokalne

agencje zatrudnieniowe, związki zawodowe, przedsię-
biorstwa społeczne oraz prywatni przedsiębiorcy. Or-
ganizacje zajmujące się problematyką bezdomności,
rzadko samodzielnie mogą zagwarantować swoim
klientomdostępdozatrudnienia,aleFEANTSAwierzy,
żemogąoneprzyjąćrolęorganizatorówikoordynato-
rów współpracy partnerstw w zakresie wsparcia osób
bezdomnychwobszarzezawodowym.

Wzwiązkuztym,żedośćszerokoomawianejużbyły

zagadnieniaźródełbezrobocia,wramachktórychpo-

ruszanabyłatakżekwestiaudziałuróżnychpodmiotów

w kształtowaniu polityki aktywizacji zawodowej osób

bezdomnych,ograniczęsiędouporządkowaniaipod-
sumowania,wymieniająckilkakluczowychpodmiotów,
zaczynającodnakreśleniamożliwejijużrealizowanej
roliorganizacjipozarządowych.Roletechciałbympo-
przećprzykładamiwybranych„dobrychpraktyk”,które
zpewnościąniewyczerpującałegoarsenałuszerokiego
orazróżnorodnegospektrumdziałańwobrębieproble-
matykibezdomności.Wkontekścierównowagiwydaje
siętootyleważne,żeczęśćpoświęconadiagnoziebyła
zazwyczajdośćkrytyczna.Zatempostaramsiętęczęść
uczynićbardziejpozytywną.

Organizacje pozarządowe

Pomimo tego, że problem bezdomności istniał także
w czasach PRLu, co potwierdzają wówczas działania
kościoła katolickiego czy różnych nieformalnych sto-
warzyszeń i wspólnot, to niewątpliwie eskalacja tego
problemunastąpiławlatachdziewięćdziesiątych,kiedy
todziałaniatych„społeczników”nabrałyukierunkowa-
negocharakteru.Przeżywającywtymczasierenesans,
sektororganizacjiobywatelskichzagospodarowałniszę
i pomocową lukę w opiece nad ludźmi bezdomnymi,
którzy nie zostali beneficjentami pozytywnych zmian
ustrojowych.„Działaniapaństwainiektórychsamorzą-

dówlokalnychograniczałysięjedyniedowspomagania
działańorganizacjipozarządowych.Własneinicjatywy
samorządówlokalnychwsprawierozwiązywaniatego
problemu przyszły znacznie później. To, że obecnie
naulicachpolskichmiastczynadworcachmożnazo-
baczyćniewielką,wgruncierzeczy,liczbębezdomnych,

zawdzięczaćnależyszybkiej,skutecznejpomocyudziel-
nejbezdomnymprzezorganizacjekościelneipozarzą-

dowe”

. Organizacje pozarządowe w ciągu ponad

5latwypracowałydośćdobrzefunkcjonującysystem

zapewniania pomocy podstawowej oraz realizacji po-
mocy kryzysowej. Obecnie organizacje pozarządowe
przenosząakcentswoichdziałańnabardziejperspek-
tywiczny i związany z realizacją procesu wychodzenia
z bezdomności. Ważnym zaś elementem w realizacji
tegoprocesujestszerokorozumianaaktywizacjazawo-

MirosławStarzyński,Współpraca organizacji pozarządowych i administracji

publicznej w systemie pomocy dla osób bezdomnych,w: Współpraca admini-

stracji publicznej i organizacji pozarządowych w dziedzinie usługspołecznych,

StowarzyszenieKLON/JAWOR,Warszawa2002.

dowa. Niewątpliwie organizacje pozarządowe zago-
spodarowałypewnąlukęsystemowąwpomocyludziom

zazwyczaj uważanym za niezwykle trudnych do zinte-

growania społecznego i zawodowego. Wykorzystano

tutajatutnieskrępowanego,twórczego ielastycznego

działania. „Organizacje te często podkreślają, że po-
mocoferująkażdejosobie,którategopotrzebuje,bez

względu na przepisy prawne, jakie obowiązują w da-

nympaństwie.Może,dlategowłaśniewrozwiązywaniu
problemów osób bezdomnych organizacje pozarzą-
dowemajątakwielesukcesów.Życiebowiemstwarza

wciążnoweproblemyiwyzwania,aregulacjeprawne

orazinstytucjewypełniającezobowiązaniawynikające

ztychregulacjiichnierozwiązują.Szybkość,elastycz-
ność oraz łatwość w modyfikowaniu swoich działań
powoduje, że organizacje pozarządowe rozwiązują
problemyzanimparlamentwydaodpowiednieustawy
irozporządzenia”

.Towłaśnieorganizacjepozarządo-

weposiadająnajwiększąwiedzęoproblematyce,mają

olbrzymiedoświadczeniewrealizacjipracyztągrupą
społeczną.Organizacjesektoraobywatelskiegosątak-
żekatalizatoreminnowacyjnychprojektów,którezcza-
semmogąbyćinspiracjądotworzenianowychrozwią-

zańprawnychisystemowych(np.zatrudnieniesocjalne
idoświadczeniaBarkiwtymzakresie).

Przejdźmyterazdoomówieniamożliwychijużrealizo-
wanychprzezngo’syrólwobrębierynkupracy.Przed-
miotemanalizysąprzedewszystkimtepodmioty,które
świadcząszerokąpomocludziombezdomnymorazor-
ganizacje zajmujące się samą problematyką bezdom-
ności.Wtejczęściartykułuspróbujępokrótceokreślić
rolę organizacji pozarządowych w powyższej mapie,
przy czym posłużę się tutaj podziałem na kilka możli-
wychobszarówzaangażowania.

Diagnozowanie problematyki bezrobocia na styku
zbezdomnością,ciąglepozostawiawieledożyczenia.
Istniejegłębokiidotkliwydeficytbadańnadproblema-
tykąbezdomności,zarównowwarstwieilościowej,jak
ijakościowej.Faktten,odbijasięwcałejkonsekwen-
cji na danych odnoszących się do problemów skore-
lowanych z bezdomnością, tj. alkoholizm czy właśnie
bezrobocie.Jesttonatomiastobszarmożliwegozaan-

gażowania organizacji sektora obywatelskiego. Rola
organizacji może polegać zarówno na prowadzeniu
małych analiz, jak i realizowaniu dużych projektów
badawczych.Analizombadawczymmożnapoddawać
skalę oraz zakres zjawiska, badać źródła oraz jego
efekty, weryfikować naukowo funkcjonowanie całego

Tamże.

systemu wsparcia, można próbować określić profile
psychospołecznebezrobotnychosóbbezdomnych.Na-
prawdęmożemyodnaleźćnieprzebraneilościciekawej
tematykibadawczej.Pozostajeotwartakwestiawolido
ichurzeczywistnieniaorazmożliwościfinansowaniata-
kichdziałań.

Spośród dobrych praktyk należy wymienić działa-

nia od wielu lat realizowane przez Wspólnotę Robo-
czą Związków Organizacji Socjalnych. Organizacja
ta od wielu lat publikuje nie tylko zbiory materiałów
o dobrych praktykach pomocy bezdomnym, ale tak-
że zajmuje się profesjonalną diagnozą funkcjonują-
cego systemu pomocy. Analizy przygotowywane przez

WRZOSmajązarównowymiarocenyskutecznościoraz

efektywności pomocy świadczonej w Polsce od strony
metodologicznej,jakidotycząobszarówprawnychile-
gislacyjnych, które regulują pomoc ludziom bezdom-
nym

Na uwagę z pewnością zasługują badania Caritas
KielceinicjowaneprzedewszystkimprzezKs.Stanisła-
waSłowika,odwielulatstarającesięopisaćsytuację
polskiej bezdomności w kontekście zapewniania pod-
stawowej pomocy w postaci schronienia, wyżywienia
izapewnieniaodzieży.Szansąnarealizacjęwielucie-
kawychbadańzarównojakościowych,jakiilościowych
dają projekty realizowane w ramach IW Equal. Przy-
kładem może być Partnerstwo „Wyprowadzić na pro-
stą”,gdzienapotrzebyprojektuzrealizowanobadanie
zatytułowanePostawy osób bezdomnych i zagrożonych

bezdomnością wobec aktywizacji zawodowej

.Przykła-

demmożebyćtakżepartnerstwo„Agenda Bezdomno-
ści”,gdziepowstałDziałBadań,AnaliziStandaryzacji,

wskładktóregowszedłUniwersytetGdańskiiPomorskie
Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Zada-

niemtegodziałujestm.in.realizacjatrzechobszernych
badań.Pierwszymznichjesttrzeciebadaniesocjode-
mograficzne zbiorowości ludzi bezdomnych w całym

województwie pomorskim, polegające na jednodnio-
wejakcjiokreślaniaskalizjawiskaijegopodstawowych

danychsocjodemograficznych.Badanietozostałozre-
alizowane w latach 200, 2003 i 2005 (9 grudnia),

udziałwnimmiałoponad400osóbreprezentujących
ponad00organizacjiiinstytucji(organizacjepozarzą-

dowe,OśrodkiPomocySpołecznej,Policję,StrażMiej-
ską,SłużbęWięzienną,SłużbęZdrowia,StrażOchrony

Kolei, Straż Graniczną i wiele innych). Jest to jedyne

SzczególnieważnajestostatniapublikacjaFormy pomocy bezdomnym. Anali-

za ułatwień i ograniczeń problemu,InstytutRozwojuSłużbSpołecznychoraz

WspólnotaRoboczaZwiązkówOrganizacjiSocjalnych,Warszawa2005.

0 Więcejoprojekcienastroniewww.wnp.org.pl

badanieilościowewPolsceanalizująceskalęzjawiska
bezdomności zarówno instytucjonalnej, jak i pozain-
stytucjonalnej (badanie realizowane jest w miejscach
niemieszkalnych) w skali całego województwa

. Dru-

gimzzaplanowanychbadańjestjakościowebadanie
profilu psycho-społecznego osób bezdomnych w Trój-
mieście, natomiast trzecim badanie systemu pomocy
ludziom bezdomnym w kontekście jego skuteczności
iefektywności

Niewątpliwe bardzo ciekawą pozycją w kontekście

diagnozowaniabezdomnościwPolscejestopracowa-
nywramachFEANTSAiEuropejskiegoObserwatorium

Bezdomności raport polskiej przedstawicielki Obser-
watorium,JuliiWygnańskiej.Zawieraonwyczerpujące
opracowaniebadańprowadzonychwPolscewkontek-
ścieEuropejskiejTypologiiBezdomnościiWykluczenia
Mieszkaniowego

. W Polsce realizowane są też licz-

ne badania pracowników naukowych różnych uczelni
orazbadaniazleconeprzezorganizacjepozarządowe.

Zprzykrościąniestetynależystwierdzić,żewieleznich

jesttrudnodostępnych.

Diagnozowanieproblematykibezdomnościszczególnie
w kontekście bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej,
wydaje się kluczowe do realizacji bardziej profesjo-
nalnej pomocy ludziom bezdomnym, jak i sprawniej-
szego pozyskiwania środków publicznych, ponieważ

doskonalewiemy,żecorazwiększąuwagęprzywiązuje
się do przygotowywania dobrych diagnoz problemów
społecznych.

Realizacjazadańwzakresiepomocyludziombezdom-
nym oraz zagrożonych bezdomnością jest kolejnym
obszarem już teraz w znacznym stopniu eksploatowa-
nymizdominowanymprzezorganizacjepozarządowe.

Wprzeważającejjednakwiększości

aktywnośćtaogra-

niczasiędorealizacjiinterwencjikryzysowejorazpod-
stawowej pomocy związanej z łagodzeniem skutków
bezdomności.Dostworzeniacałościowegoikomplek-
sowegosystemupomocyludziombezdomnymbrakuje
namkilkukluczowychelementów,amianowiciesyste-
mu profilaktyki bezdomności oraz systemu umożliwia-
jącego realizację procesu integracji społecznej i za-

1 Badaniew2001r.pozwoliłodotrzećdo2144osób,w2003r.do2384osób,

natomiastw2005r.doponad2700osóbbezdomnych.Raportyzbadań

dostępnesąnastroniewww.pfwb.org.pl

Więcejobadaniachmożnaprzeczytaćnastronachinternetowychwww.

ab.org.plorazwww.pfwb.org.pl

RaportwwersjiangielskiejzostałopublikowanywFourth Review of Statistics

on Homelessness in Europe;The ETHOS Definition of Homelessnessprzygoto-

wanejprzezBill’aEdgariHenk’aMeert.Wersjapolskaopublikowanazostała

wPOMOST – O bezdomności bez lęku,Gdańsk, 2005.

wodowej. Jest to pole do zagospodarowania właśnie

przezorganizacjepozarządowe.

Walkazbezdomnościąjestdziałaniemniezwyklekosz-

townym, pod względem ekonomicznym i społecznym.

Zaśtruizmemjestprzypominanie,żeprofilaktykakosz-

tuje zdecydowanie mniej. Działania profilaktyczne
powinny być ukierunkowane możliwie szerokotorowo
obejmującprzedewszystkimrynekmieszkaniowyoraz
rynekpracy.Wzwiązkuzdużąliczbąosóbigrupza-

grożonych bezdomnością, o których mówiliśmy po-

wyżej przedstawiając typologię bezdomności, należy

przedsięwziąć działania umożliwiające realną pomoc

w zapobieganiu bezrobociu oraz wykluczeniu miesz-

kaniowemu.Jakkolwieknajpierwnależystworzyćcałą
strategięprewencyjnąbezdomności,tozaśwymagasy-
stematycznejwspółpracyzwielomapodmiotami,często
działającyminazupełnieinnychpolachniżorganizacje
pomocyspołecznej.JakdotychczasżadnazgminwPol-
sceniewprowadziłakompleksowegosystemuzawiera-
jącegodziałaniaprofilaktycznewobszarzebezdomno-
ści, a szkoda, bo zapewnianie nawet podstawowych
usług skierowanych do ludzi bezdomnych jest działa-
niem niezwykle kosztownym. Działalność integracyjna

w obszarze aktywizacji zawodowej jest przedmiotem

całościartykułu,niemazatemgłębszegosensurozwo-
dzićsięnadmożliwąroląorganizacjipozarządowych

wtymsystemie.Jakkolwieknależyzauważyć,żewdal-

szymciąguniewieleorganizacjipracującychzosobami
bezdomnymizajmujesiętakimcharakterempracy

Wymienięterazkilkabardzoistotnych,nietylkodlaor-

ganizacjipozarządowych,dobrychpraktyk w zakresie
aktywizacji zawodowej osób bezdomnych oraz dzia-

łań ukierunkowanych szerzej na integrację społeczną
zbiorowościludzibezdomnych.Pierwszymprzykładem
jest znana nie tylko w Polsce Fundacja Pomocy Wza-
jemnej BARKA. Organizacja ta od wielu lat realizuje
szerokiespektrumprogramówpomocyludziomzagro-
żonym wykluczeniem społecznym, począwszy od pro-

gramówwspólnot,skończywszynaszerokorozumianej
przedsiębiorczości społecznej. Nie do przecenienia

jesttakżerolatejorganizacjiwewdrażaniuwpolskim
systemie prawnym nowych, innowacyjnych rozwiązań
w zakresie zatrudnienia socjalnego czy też właśnie
przedsiębiorczościspołecznej.Bardzodobrymprzykła-

dem w realizacji działań o charakterze aktywizacyjny-
miiintegracyjnymwzakresiepowrotunarynekpracy

DanutaZalewska,Raporty z badań nad bezdomnością w Polsce,w: Formy

pomocy bezdomnym. Analiza ułatwień i ograniczeń problemu, Instytut

RozwojuSłużbSpołecznychorazWspólnotaRoboczaZwiązkówOrganizacji

Socjalnych,Warszawa2005.

jest także wspólnota EMAUS działająca bardzo efek-
tywnie i skutecznie w Lublinie. Kolejnym przykładem

dobrej praktyki są projekty realizowane przez Caritas
Kielce. Na szczególną uwagę zasługują biura aktywi-

zacjizawodowejbezrobotnychświadczącetakżeusługi
tzw. akompaniatorów oraz Centrum Integracji Spo-
łecznej. Na wyróżnienie zasługuje partnerski projekt
Druga szansa, realizowany w ramach Wolskiego Ze-
społuReintegracjiSpołecznej,gdzieaktywizacjaiedu-
kacjazawodowapołączonazostałazremontowaniem
przyszłych własnych mieszkań. Jednym z liderów tego
przedsięwzięciabyłoStowarzyszenieOTWARTEDRZWI,
którezainicjowałotakżepowstaniejednejzpierwszych
wPolscespółdzielnisocjalnych.Aktywizacjęzawodową

osób wykluczonych społecznie prowadzi także Wspól-
nota CHLEB ŻYCIA. Kolejnym świetnym przykładem
realizacji działań ukierunkowanych na wychodzenie

z bezdomności poprzez edukację i aktywizację zawo-

dową jest Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta,
przyczymzpewnościąnależywymienićtutajKołoZa-
brzańskieiKołoGdańskie.Pierwszeznichstarasiętak
sprofesjonalizować pracę w swoich placówkach, aby

zwiększającpotencjałosóbbezdomnychmożliwebyło
wychodzenie z bezdomności poprzez np. aktywizację
zawodową. Drugie z wymienionych kół ma za sobą
realizację projektu 1 odważnych ludzi…

, którego

powodzenie dało asumpt do powstania partnerstwa
AgendyBezdomności,projektuzawierającegozarówno
szerokikomponentpomocypsychologicznej,edukacji
i aktywizacji zawodowej (np. poprzez warsztaty oraz
staże u pracodawców lub w grupach roboczych), jak
ielementmieszkańtreningowych,wktórychosobybez-
domne wskrzeszać będą nawyki samodzielnego funk-
cjonowania

. Ponadto Zarząd Główny Towarzystwa

Pomocy rozpoczął już realizację projektu w ramach
partnerstwa „Wyprowadzić na prostą”, wdrażającego
m.in. metodę towarzyszenia – akompaniowania oso-
bombezdomnymwdrodzewychodzeniazbezdomno-
ści.Nauwagęzasługujefakt,żewszystkiewymienione
tutaj projekty realizowane są zarówno z udziałem in-
nychorganizacjipozarządowych,sektoraadministracji
publicznej,jakiprzedsiębiorstwifirmwolnorynkowych.
Olbrzymimszacunkiemiuznaniemciesząsięinicjatywy
powoływaniaszkółKOFOEDAwPolscenawzórfunk-
cjonującychwDanii.Szkołytakieistniejąm.in.wSiedl-
cachorazPoznaniuizazwyczajofertękierujądoszer-
szego grona osób. Tego typu organizacje zazwyczaj
posiadają olbrzymi wachlarz warsztatów służących
z jednej strony podnoszeniu kwalifikacji zawodowych,

Więcejoprojekcienastronieinternetowejwww.12odwaznych.org.pl
Więcejnastroniewww.ab.org.pl

zdrugiejzaśupodmiotowieniuosób,budowaniupoczu-

ciasensupracypoprzezprzynależnośćiwartośćwspól-
negodziałania.Nieulegawątpliwościibezdyskusyjna
pozostajekoniecznośćpartycypacjisektorapozarządo-

wego w tworzeniu struktur i narzędzi umożliwiających

skutecznewychodzeniezbezdomności.Przedstawione
powyżej dobrepraktyki w realizacjipowrotuna rynek
pracy osób bezdomnych, w przyszłości mogą wyzna-
czaćnowestandardykompleksowejpomocytejgrupie
osób,wsposóbszczególnypredysponowanejizagro-
żonejwykluczeniemspołecznym.

Pilotaże innowacji systemowych w zakresie aktywiza-
cji bezrobotnych osób bezdomnych, mają szczególne
znaczenie w procesie budowania i tworzenia zrębów
przyszłegosystemu.Organizacjepozarządowepoprzez
swoją elastyczność i nieskrępowaną zbędnymi prze-
pisami działalność, są szczególnie predysponowane

dorealizacjiprojektówpilotażowychocharakterzegłę-
boko innowacyjnym. W tym znaczeniu prekursorskich

jestwieleprojektówrealizowanychwramachInicjatywy

WspólnotowejEQUALfinansowanychzEuropejskiego

FunduszuSpołecznego,zarównowprioryteciepoświę-
conym reintegracji zawodowej grup zagrożonych wy-
kluczeniem społecznym, jak i w ekonomii społecznej.
Miejmynadzieję,żeteolbrzymieprzedsięwzięciaprze-
łożą się w przyszłym czasie na wzbogacenie krajowej
politykispołecznejociekawe,aconajważniejszesku-
tecznerozwiązania.

Rolą organizacji pozarządowych powinno być także
inicjowanie międzysektorowej współpracy oraz wy-
wieranie nacisku na władze rządowe i samorządowe

w zakresie wdrażania skutecznych

rozwiązań polity-

ki społecznej, w szczególności innowacyjnych metod
integracji zawodowej. Współpraca międzysektorowa

warunkujewwieluprzypadkachskutecznośćdziałańi
jestczynnikiemkoniecznymdoosiąganiazamierzonych

rezultatów. Warunek ten niezbędny jest do realizacji
procesuwymianydoświadczeńorazwzajemnejeduka-
cji.Przyczyniaćsięonmożedorozwijaniarzetelnejedu-
kacjispołeczeństwawzakresieszerokiejproblematyki
społecznej.

Piszę tutaj o współpracy międzysektorowej, ale obok
takiej współpracy konieczna jest także płaszczyzna
porozumienia między organizacjami pozarządowymi.

Z przykrością należy zauważyć, że częściej organiza-

cjepozarządowerywalizujązesobąniżwspółdziałają

wdanymzakresieproblemowym.WspólnotaRobocza

ZwiązkówOrganizacjiSocjalnychrealizującabadania

m.in. projektów wdrażanych przez organizacje poza-
rządowewzakresiebezdomnościczęstowodpowiedzi

na prośbę o udostępnienie informacji w tym zakresie
otrzymywała odpowiedź, że są to projekty autorskie
i nowatorskie, zatem nie mogą być udostępnione

Postawa taka odzwierciedla szerszy problem związa-
ny z brakiem transparentności i przejrzystości działań,

ale objawia także konkurencyjność pomiędzy organi-

zacjami. Ciągle jeszcze wiele konferencji czy spotkań

ogólnopolskich podmiotów działających w obszarze
bezdomnościkończysięsporami,cobyniepowiedzieć
kłótniami,np.ośrodkifinansowe.Wobliczuskaliprob-
lemubezdomnościpostawytakiewydająsięabsurdal-
ne i nieracjonalne. Pracy z pewnością nie zabraknie
dlawszystkichorganizacjipozarządowych,awymiana
doświadczeń pomiędzy organizacjami może jedynie
pomócwdoskonaleniumetodpracy,aprzecieżprio-
rytetemnaszegodziałaniapowinnabyćmożliwiekom-
pleksowaiprofesjonalnapomocludziombezdomnym.

Tym bardziej należy wymienić kilka dobrych praktyk

wzakresiewspółpracyzarównopomiędzyorganizacja-

mipozarządowymi,jakipomiędzyróżnymisektorami.
Pierwszą z nich może być działalność Rady Opiekuń-
czejdlaBezdomnychprzyPrezydenciem.st.Warszawy,
któretonieformalneciałozrzeszaszeregwarszawskich
i mazowieckich organizacji pozarządowych oraz insty-
tucjisektorapublicznegodziałającychnapolupomo-
cybezdomnym.Radawponaddziesięcioletnimswoim
stażuzrealizowaławieleznaczącychprzedsięwzięć,przy
czymcałyczasstarasiękoordynowaćikreowaćspój-
nąpolitykępodmiotówzajmującychsiębezdomnością

w Warszawie. Podobnym przykładem jest Pomorskie
Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, które
takżezrzeszaorganizacjepozarządoweorazinstytucje

administracjipublicznej.Forumwspółdziaławoparciu
o Porozumienie o Współdziałaniu podpisywane przez

wszystkie organizacje członkowskie. Współpraca taka
w obu przypadkach owocuje lepszym zaspokajaniem

potrzeb osób bezdomnych na danym terenie, spraw-
niejszą koordynacją oraz profesjonalizacją usług,
atakżeedukacjispołecznościlokalnychoprzyczynach
i skutkach bezdomności, co jest szczególnie ważne

wkontekściefunkcjonującychstereotypów.

Rzecznictwo grup zagrożonych wykluczaniem społecz-
nymjestkolejnąważnąfunkcją,którawdalszymciągu
powinna być rozwijana przez organizacje pozarządo-
we. Organizacje sektora obywatelskiego jako te, któ-
re są najbliższe lokalnym społecznościom, w obliczu
ważnejdlanichprofesjonalizacji,niepowinnyzatracać

Tamże.

fundamentalnej umiejętności słuchania oraz artykuło-
waniapotrzebiproblemówswoichbeneficjentów.

Monitorowanie i ewaluowanie systemu pomocy lu-
dziombezdomnymtokolejnypotencjalnyobszardzia-
łalności organizacji pozarządowych. W kontekście
dominującejwtymobszarzeekonomizacji,potrzebne
nam są rzetelne analizy weryfikujące w różnych per-
spektywach skuteczność i efektywność działań podej-
mowanychwzakresieaktywizacjizawodowejludzi„bez
dachunadgłową”.Niezbędnejesttakżemonitorowa-
nie oraz ocenianie funkcjonującego systemu prawne-
go.Koniecznejestegzekwowanieodwładzlokalnych
zadańprzynależnychsamorządowi,przyczymmonito-
rowaniuwszerszymzakresiepowinnytakżepodlegać
organizacje pozarządowe praktycznie wypełniające te
zadania.Jesttootyleważne,żecześćorganizacjipo-
zarządowychwdalszymciągunietraktujepriorytetowo
przejrzystościitransparentnościswoichdziałań.

Jako dobre przykłady działań organizacji pozarzą-

dowych w tym zakresie z pewnością należy wymienić

wspomnianewcześniejdziałaniaWRZOSorazCaritas
Kielce.Ponadto,częśćdziałańwzakresieroliorganiza-

cjipozarządowychnatympolurealizujetakżeKLON/

JAWOR.

Przedstawione powyżej aktywności z całą pewnością
niewyczerpujątematu,nietakibyłzamiar.Jednakowoż
zarysowany tutaj obszar możliwej działalności jest tak
szeroki,żepracyznajdziemynadługielata.

Ośrodki Pomocy Społecznej

Ośrodki Pomocy Społecznej lub Ośrodki Pomocy Ro-

dzinieniezależnieczygminneczymiejskiesąważnym
elementem mapy współpracy w zakresie integracji

zrynkiempracyosóbbezdomnych.Posiadająolbrzymi
potencjał instytucjonalny oraz ludzki (kadra napraw-

dę świetnie wykwalifikowanych pracowników), mogą

i odgrywają olbrzymią rolę w kształtowaniu polity-
ki społecznej w Polsce. Posiadają wiele instrumentów
umożliwiających realizację programów aktywizacyj-
nych,jednocześniemająonedużywpływnakształtpo-
litykigminyodnośniebezdomności(wwielumiastach
to właśnie Ośrodki Pomocy Społecznej koordynują

gminnąpomocskierowanądoludzibezdomnych).Po-
dobniedoorganizacjipozarządowychzajmującychsię
problematyką bezdomności, wyspecjalizowane zespo-

ły pracy socjalnej ds. osób bezdomnych funkcjonują-
cewwielumiastachPolski,sąbardzoprofesjonalnym
inaprawdękompleksowymźródłeminformacjiobez-

domnościnadanymterenie.Cowięcejzespołytakie

mogąmiećtąwiedzębardziejobszernąicałościową,
poprzezfaktkoordynowaniacałejpomocydlawszyst-
kich ludzi bezdomnych, nie tylko dla pewnej jej czę-
ści.Ustawaopomocyspołecznejnapodstawie,której
funkcjonująOśrodkiPomocySpołecznej,niereguluje

w żaden sposób realizacji programów aktywizacji za-
wodowej. Natomiast poprzez różnego rodzaju narzę-

dzia możliwe jest wspieranie tego procesu. Jednym

ztakichnarzędzijestIndywidualnyProgramWychodze-
nia z Bezdomności, który w swej istocie jest kontrak-
tempomiędzygminąaklientem,narealizacjępewnej
ścieżki usamodzielnienia. Program ten powinien być
wdrażanyprzyudzialenietylkoOśrodkaPomocySpo-
łecznej,aleiorganizacjipozarządowych,UrzęduPracy,
poradniodwykowych,itd.Realizacjatakichprogramów
może zawierać pewne zobowiązania gminy, także fi-
nansowe, względem osoby bezdomnej realizującej

drogęwychodzeniazbezdomności.Ponadtowartopa-
miętać,żetoprzedewszystkimgminymająwpływnato,
jakiegorodzajuigdziesąświadczoneusługiludziom
bezdomnym,wzwiązkuzprozaicznymfaktem,żeczęść

z nich pokrywana jest ze środków gminnych. Współ-
praca organizacji pozarządowych oraz Ośrodków Po-
mocy Społecznej w zakresie realizacji programów za-
trudnieniowychjestistotnaniedlatego,iżistniejetutaj
wzajemna zależność także w płaszczyźnie finansowej,

aleprzedewszystkimdlatego,żepodmiotyte,znatury
swejtakodmienne,mogąwzajemnieuzupełniaćswoje
działania,a tojest strategiczne wkontekście koniecz-
nościzintegrowaniaróżnychpłaszczyznaktywnościwo-
beczagadnieniabezdomności.

Urzędy Pracy

Obecne realia systemowe zarówno w kontekście fi-
nansowym,jakiprawnymumożliwiająUrzędomPracy

oferowanie naprawdę szerokiego wachlarza usług lu-
dziombezdomnym.OpróczrejestracjiwUrzędzieda-
jącejubezpieczeniezdrowotne(kluczowedlawszystkich
obywateli),możnatutajuzyskaćszerokidostępdopro-
fesjonalnych szkoleń oraz ciekawego narzędzia w po-
staciprzygotowaniazawodowego.WspółpracazUrzę-
damiPracyumożliwiatakżeszerszydostępdosektora
przedsiębiorców,doktóregoorganizacjepozarządowe
majązazwyczajdostępwograniczonymzakresie.Funk-
cjonującerozwiązaniaprawneisystemoweumożliwia-
jąorganizacjompozarządowymzarównopartycypację

w rynku pracy w charakterze usługodawcy świadczeń
w zakresie edukacji i aktywizacji zawodowej, jak i za-
wieranie partnerstw i wspólne realizowanie przedsię-
wzięćwtymobszarzeproblemowym.

Praktykapokazuje,żeUrzędyPracyrzadkojednakpo-
wierzają zadania wyspecjalizowanym organizacjom
pozarządowym, a także niestety incydentalnie nawią-
zywana jest współpraca organizacji niosących spe-
cjalistyczną pomoc ludziom wykluczonym społecznie
z publiczną służbą zatrudnienia. Z pewnością zatem
powinna zostać zacieśniona współpraca organizacji
sfery pomocy społecznej z instytucjami rynku pracy.
Oczywiściewwieluprzypadkachklienciobusystemów
sąróżni,alewobliczunajwiększegoproblemuspołecz-
nego w Polsce tzn. długotrwałego bezrobocia wyda-
jesiętokonieczneizasadne.Bowiemznacznaczęść
klientów pomocy społecznej poszukuje zatrudnienia,
jako elementu niezbędnego i fundamentalnego dla
własnegousamodzielnienia.Ciężkobowiemwyobrazić
sobie prawidłowe funkcjonowanie społeczne zdrowej
osobybezjejudziałuwrynkupracy.

Olbrzymim i fundamentalnym problemem Urzędów
Pracy,będącymbarierąwewspółpracy,jestdużarota-

cyjnośćkadr–sankcjonowanieprzezUPpraktykiwyko-
rzystywaniaapotemzwalnianiastażystówzpewnością
temusprzyja.Niestetyprzekładatosięnaniskistopień
profesjonalizacji kadr. Z drugiej strony porażają oczy-

wiście dysproporcje liczby zatrudnionych specjalistów

doskaliproblemuirzeczywistychpotrzebosóbbezro-
botnych(jedendoradcana7tys.osóbbezrobotnych).
Mamy zatem sytuację niskiej skuteczności i zdolności

świadczeniausługwzakresiepośrednictwapracyUrzę-

dówPracy.Dotegodochodzicorazwiększanieufność
pracodawcówdoprzekazywaniaofertpracyUrzędom.

Wielu pracodawców zamiast tej instytucji wybiera wy-

specjalizowanefirmyrekrutacyjnelubnabórorganizuje

własnymsumptem,korzystajączróżnychwspółczesnych

narzędzi(np.Internetu).KolejnymproblememUrzędów
Pracy jest mała elastyczność działania oraz brak zin-
tegrowanych aktywności. To z kolei wpływa na małą
skutecznośćprzedsięwzięć.Sytuacjaosóbbezdomnych
a jednocześnie bezrobotnych jest skomplikowana, za-
tem wymaga zintegrowanych i wieloczynnikowych od-
działywań. Często sam fakt bezrobocia jest częścią

większego oraz szerszego problemu, manifestującego

się właśnie brakiem zdolności podjęcia i utrzymania
pracy,adotychproblemówpracownicyUrzędówPracy
niemajązazwyczajdostępu.

WobliczutaktrudnejsytuacjiUrzędówPracy,instytucje

tenastawiająsięprzedewszystkimnapomocludziom
rokującym szybkie znalezienie oraz utrzymanie pracy,
niekiedycałkowiciepomijającosobywnajtrudniejszej
sytuacjidługotrwałegobezrobociapołączonegozróż-
nymideprywacjami,np.bezdomnością.Urzędnicypo-
strzegają osoby wykluczone społecznie, w tym osoby

bezdomne jako niezdolne do podjęcia zatrudniania.
Nieznająonispecyfikiproblematyki,niemająwiedzy
o funkcjonowaniu systemu pomocy ludziom bezdom-
nym,operujątakimistereotypamijakwiększośćspołe-
czeństwa.Wydajesięniemożliwościąinieracjonalnoś-
cią,byurzędnicynaglemielistaćsięekspertamiwtym
zakresie.Tutajwłaśniepojawiasięprzestrzeńaktywno-
ści, która może być zagospodarowywana przez orga-
nizacjepozarządowe,nacodzieńpracującezludźmi
bezdomnymi.Wydajesię,żetowłaśnieoneprzezfakt
dużego doświadczenia oraz zasoby specjalistycznej

wiedzy mogą z jednej strony edukować urzędników,
z drugiej strony inicjować aktywności w zakresie edu-

kacji oraz aktywizacji zawodowej osób bezdomnych,
przejmując jednocześnie część obowiązków Urzędów
Pracy. To z kolei wymaga od organizacji pozarządo-

wych dalszej profesjonalizacji i specjalizacji działań,

októrychpisałemjużwielokrotniewniniejszymrapor-
cie. Wymaga to jednak woli z obu stron. Pozytywne
doświadczenia współdziałania organizacji pozarządo-

wychzUrzędamiPracywWarszawie(np.zeStowarzy-

szeniemODDO)czywGdyni(długoletniawspółpraca
ześwietniedziałającąFundacjąGospodarczą),pozwa-
lająwierzyć,żetakawspółpracajestnietylkomożliwa,
aleiowocna.

Inne podmioty

Kolejnym

ważnym podmiotem na mapie działań

w obrębie rynku pracy są zrzeszenia przedsiębiorców
z uwzględnieniem Cechów Rzemiosł oraz związki za-
wodowe. Mam wrażenie, że oba podmioty są ciągle

niedoceniane,aposiadająceolbrzymipotencjałido-
świadczenie w edukacji oraz aktywizacji osób bezro-
botnych.Zrzeszeniaizwiązkimogąsłużyćbezrobotnym
jakoorganizacje„przyjaznychpracodawców”orazjako
organizacjepośredniczącewznalezieniuzatrudnienia.

Zrzeszenia te mają także duży dostęp do wykwalifiko-

wanychnauczycielizawodów,niezbędnychdopodno-

szeniakwalifikacjizawodowychosóbbezrobotnych,a
tojestszczególnieważnewkontekściebrakuprofesjo-
nalnejkadry.Wielespośródtychorganizacjimatakże
dużedoświadczeniewrealizacjiprojektóweuropejskich

wzakresiezwiększaniazatrudnialnościnarynkupracy.
Barierąwewspółpracy,którejbezdialogunieudasię

przezwyciężyć,sąobustronnestereotypynatematwłas-
nych działań, ich celów i efektów. Organizacje zrze-
szające i wspierające przedsiębiorców zazwyczaj pre-
zentują postawy wycofania oraz niechęci wobec ludzi
bezdomnych, w jakiś sposób odzwierciedlając stereo-
typy funkcjonujące społecznie. Zaś organizacje poza-
rządoweczęstopostrzegająpracodawcówjakozorien-
towanychprzedewszystkimnaszybkieosiąganiecelu

jakimsąwyłączniezyski,wielokroćrealizującychtecele
bez odpowiedzialności za dobro wspólne, z pomija-
niemzasadysolidarnościspołecznej.Przełamanietych
stereotypów jest jednak możliwe. Natomiast wymaga
wzajemnegozrozumieniaiwymianydoświadczeń.

InneinstytucjeRynkuPracy,

wtymAgencjeZatrudnie-

nia i Pośrednictwa Pracy, niezależnie czy prowadzone
przezorganizacjepozarządoweczyteżfirmyprywatne
mogąiodgrywająpoważnąrolęwatlasiepodmiotów

ważnych dla integracji społecznej grup zagrożonych
wykluczeniem. W związku z powiększaniem się liczby

osóbdługotrwalebezrobotnych,instytucjetezmieniają
takżeprofildziałalności,stopniowodostosowującswo-
ją ofertę do potrzeb rynku, oferując pracę, np. tym-
czasową. Wybiegając w przyszłość można przypusz-
czać, że w związku z niewydolnością Urzędów Pracy

wzakresiepośrednictwapracy,teinstytucjezczasem

odgrywać będą coraz większą rolę, przejmując część
obowiązków w tym zakresie od samorządów. Trzeba

zauważyć,żeteorganizacjezdobywającorazwiększe
zaufanie pracodawców, jawiąc się jako instytucje ela-
styczniedziałająceorazzatrudniająceprofesjonalistów
ispecjalistów.

KlubyIntegracjiSpołecznej(KIS)orazCentraIntegracji
Społecznej (CIS) to kolejne ważne instytucje

na hory-

zoncieorganizacjipozarządowychzajmującychsiębez-

domnością.Tutajtakżeniemaznaczeniaczypodmioty

te prowadzą inne organizacje pozarządowe, czy też

gminy, np. prowadzące CIS w ramach gospodarstwa
pomocniczego(skądinądświetnadziałalnośćCISTOR

w Toruniu potwierdza tę tezę).

stosunkowo młode

i nowatorskie podmioty ofertę kierują przede wszyst-
kimdoosóbdługotrwalebezrobotnych,wtymdoludzi
bezdomnych.

Ustawa o zatrudnieniu socjalnym de-

finiuje

precyzyjnie

zakres działań w obrębie edukacji

orazaktywizacjizawodowejispołecznej,skierowanych
do osób długotrwale bezrobotnych. Kompleksowość

pracy w Centrach Integracji Społecznej oraz daleko
posunięta standaryzacja pracy idzie niestety w sukurs
ichkosztowności.Wzwiązkuztym,ciągleniewieleta-
kich podmiotów funkcjonuje w Polsce. Tym niemniej

wprzyszłościzapewnewprowadzonezmianyprzyczynią

się zarówno do zwiększenia liczebności KIS’ów oraz
CIS’ów, jak i poprawienia ich efektywności i skutecz-
ności.

Ponadto kolejnym elementem mapy podmiotów waż-
nych dla integracji społecznej poprzez wskrzeszanie
nawyku pracy osób bezdomnych są firmy społeczne
i spółdzielnie socjalne, jako jedne z podmiotów sze-
roko rozumianej ekonomii społecznej. Mogą przyczy-

niaćsiędoskutecznejinkluzjiosóbdługotrwalebezro-
botnych. Przy czym należy podkreślić, że narzędzia te

wydająsięszczególnieefektywnewstosunkudoosób,

które na skutek długiego okresu pozostawania bez
pracyzatraciłynieodzowneumiejętnościwykonywania
orazświadczeniapracynawolnymrynku.Wprzypad-
kutychosóbniezbędnyjesttreningtakichumiejętności

w przyjaznym środowisku zapewniającym i akceptują-

cym pewien margines niepowodzeń oraz gwarantują-
cymdłuższyczasedukacji.Doświadczeniawielukrajów
europejskich,np.Włoch,FinlandiiczyHolandiipoka-

zują,żemetodatanawet,jeśliczasaminieprowadzi

dobezpośredniejintegracjiznormalnymrynkiempracy,

towznacznymstopniuzmniejszaprzedewszystkimne-

gatywneskutkibezrobociaorazzapobiegawykluczeniu
społecznemu. Niestety ciągle nierozstrzygnięte pozo-
stająlosyprojektuustawyospółdzielniachsocjalnych.
NiezależniejednakwPolscefunkcjonujekilkafirmso-
cjalnych, łączących w sobie cele społeczne związane

zintegracjązawodowązcelamiekonomicznymi.

Przedstawionypowyżejkalejdoskoppodmiotówodgry-

wających rolę przy aktywizacji i edukacji zawodowej

osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością,

zpewnościąniewyczerpujebogategospektruminstytu-

cjiiorganizacjirealizującychzadaniasłużbzatrudnie-
nia. Jednak jest zaprezentowaniem kluczowych orga-
nówdlatejgrupyspołecznej.

Końcowe wnioski

Podsumowując, należy powiedzieć, że funkcjonujący
odponad5latsystempolitykispołecznej,szczególnie
wodniesieniudoproblematykibezdomności,okazuje
sięnieskutecznyimałoefektywny,coniestetyprzekłada
sięnajegokosztownośćzarównowpłaszczyźnieeko-
nomicznej,jakispołecznej.Problemtendotyczynietyl-
koPolski,aletakżewmniejszymlubwiększymstopniu
całejEuropy.

Organizacje pozarządowe, instytucje sektora publicz-
nego,politycyorazobywatelemuszązatemodbyćrze-
telnądebatęumożliwiającąrealizacjęnaczelnejzasady

demokracji, czyli dbałości o dobro wspólne. W tym

wypadkudyskusjęnadwłączeniemosóbbezdomnych
wżyciekulturowe,czylinotabenespołeczneizawodo-
we.

Obywatele i społeczności lokalne, jako współfinansu-
jącycałysystem,musząjednocześnieokreślić,jakiego
rodzajudziałaniawobrębierynkupracyorazpomocy
społecznej są przezeń akceptowalne. Tutaj zaś społe-

czeństwo potrzebuje wiedzy i doświadczenia podmio-
tów, na co dzień zaangażowanych w walkę z proble-
mami społecznymi. Zatem rolą organizacji i instytucji
sferyrynkupracyorazpomocyspołecznejjestmiędzy
innymiedukacjaspołecznościlokalnychwcelurzetel-
nego – nie stereotypowego – rozumienia problemów
społecznych.Edukacjatapowinnabyćopartanamoż-
liwie sprawdzonych metodach, przetestowanych pod-
czasrzeczywistejdziałalnościwzakresieadaptacjilub
readaptacji społecznej i zawodowej – w naszym przy-
padku–osóbbezdomnych.

Organizacje pozarządowe realizujące zadania w za-
kresieproblematykibezdomności,zjednejstronysame
mogą być interesującym i ciekawym miejscem pracy,
z drugiej zaś mogą świadczyć usługi w zakresie edu-
kacji oraz aktywizacji zawodowej grup szczególnego
ryzykazastępująclubuzupełniającwtymzakresiepub-
licznesłużbyzatrudnienia.Organizacjesektoraobywa-
telskiegoposiadającspecjalistycznąwiedzęidoświad-

czenie mogą zagospodarowywać nisze i luki systemu
integracji z rynkiem pracy grup zagrożonych wyłącze-
niemspołecznym.Jakkolwiekdorealizacjitychzadań
niezbędna jest międzysektorowa współpraca, z udzia-
łemzarównoorganizacjipozarządowych,publicznych
służb zatrudnienia, pomocy społecznej, jak i sektora
prywatnego. Współdziałanie to powinno być dobro-

wolne(aniepowodowaneprzepisami),dojrzałeiod-

powiedzialne,zzachowaniemsuwerennościpartnerów.

Podmiotytychpartnerstwmusząmiećwolędoprzeła-
mywania stereotypów odnośnie wzajemnego funkcjo-
nowania. Jednocześnie ważna jest rezygnacja z nie-
zdrowejidestrukcyjnejrywalizacjinarzeczbudowania
dobra wspólnego, czyli zwiększania zatrudnialności
ludzi bezdomnych. Sytuacja na polskim rynku pracy
jestnatyleskomplikowanaitrudna,żewymagazinte-
growanych działań wielu podmiotów. Fundamentalne
jesttakżezapewnienieramsystemowych,prawnychifi-
nansowychdladziałalnościtakichpartnerstw.Organi-
zacje pozarządowe poprzez innowacyjność podejścia
ielastycznośćdziałaniamogąbyćlideramitakichkoa-
licji,realizującjednocześnieszerokiespektrumdziałań
narynkupracy.

Zawartewtymartykulepropozycjeikonkluzje,nierosz-

czą sobie prawa do bycia jedynymi słusznymi i abso-
lutnieprawdziwymi.Jedyniesąpróbąuporządkowania
idokonaniasyntezywybranych–oczywiściesubiektyw-
nie–dobrychpraktyk.

Document Outline

Bezdomność w ujęciach definicyjnych
Skala i charakter bezdomności
Problem bezrobocia wśród ludzi bezdomnych
Źródła bezrobocia i pozostawania bez pracy osób bezdomnych
Konkluzje i rekomendacje.
- Rekomnendacje metodologiczne
- Rekomendacje zmian prawnych i systemowych
Mapa instytucji i rola w aktywizacji zawodowej osób bezdomnych organizacji pozarządowych
Końcowe wnioski

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
aktywizacja zawodowa bezdomnych
aktywizacja zawodowa bezdomnych
Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych. Praca zawodowa osób, prace magisterskie
Aktywizacja zawodowa (młodzież), UE materiały z sieci, projekty przyklady dobre praktyki
AKTYWIZACJA ZAWODOWA I ZATRUDNIANIE OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W NOWYCH PAŃSTWACH UNII EUROPEJSKIEJ
aktywizacja zawodowa absolwentów, polityka spoleczna
Bariery w aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych, Uniwersytet Łódzki, Rehabilitacja społeczno
5034cdf89c151WOES RAPORT BARIERY I SZANSE DLA INNOWACYJNOSCI AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ W WTZ(1)
Aktywizacja zawodowa uczniów Maria Piszczek temat 8 97
19 R Nowak Lewandowska Aktywizacja zawodowa
Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych
rola władz gmin i samorządów lokalnych w aktywizacji zawodowej i przeciwdzialaniu bezrobociu
praca magisterska Aktywizacja zawodowa bezrobotnych prowadzona przez powiatowy urząd pracyw XYZ (77
Szupał B Aktywizacja zawodowa i społeczna osób z ZD
Jaka pomoc i dla kogo Wsparcie indywidualne i instytucjonalne a aktywizacja zawodowa osób z ogranicz
Aktywizacja społeczna i zawodowa oraz włączanie osób niepełnosprawnych w rynek pracy
h marat wybrane metody aktywizujace w ksztalceniu zawodowym

więcej podobnych podstron