Motywy katastroficzne w kulturze XIX i XX wieku

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Motywy katastroficzne w kulturze XIX i XX wieku
– omów problem,
analizując wybrane dzieła literackie i filmowe.

Realizując ten temat, powinieneś zwrócić uwagę na precyzyjne zdefiniowanie pojęcia
katastrofizmu. Definicji tych jest wiele i od tego, na którą się zdecydujesz, może zale-
żeć ujęcie całości problemu. Równie ważna jest selekcja tekstów kultury – czy uwzględ-
nić tzw. filmy katastroficzne, czyli te, które opowiadają o jakichś katastrofach natural-
nych (np. Trzęsienie ziemi) czy spowodowanych działalnością człowieka (np. Płonący
wieżowiec). Należy także zdać sobie sprawę z subtelnej granicy pomiędzy antyutopij-
nością a katastrofizmem, bo przecież obie te postawy wiele łączy. W czasie samej
prezentacji lepiej nie wdawać się w subtelne rozważania terminologiczne – zawsze
można się w nich pogubić, ale przygotowując się do prezentacji, należy mieć świado-
mość możliwych pułapek. Temat możesz opracować jako historię wizji katastroficz-
nych (wtedy układ tekstów będzie chronologiczny) albo problemowo (wtedy musisz
znaleźć kategorie opisu i zasady porządkowania materiału).

Inne możliwości sformułowania tematu

• Katastroficzne wizje i obrazy zagłady w dziełach literackich i filmowych

(analiza wybranych dzieł).

• Sposoby kreowania obrazów zagłady w literaturze i filmach. Analiza wy-

branych przykładów.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Możesz zacząć od definicji pojęcia katastrofizmu, wskazując na jego różne rozumienia
u różnych autorów. Polecamy definicję Małgorzaty Szpakowskiej:

katastrofizm to
pogląd głoszący aktualną lub rychłą zagładę wartości uznawanych za szczególnie cenne
(…) wartości, które – według założeń danego systemu – są dla kultury konstytutywne
(tzn. podstawowe).

Wskaż trudności w wyznaczeniu – szczególnie w poezji – granicy między postawą kata-
stroficzną a głębokim pesymizmem (np. w twórczości Młodej Polski). Możesz również
wskazać skomplikowane relacje między nurtem katastroficznym w literaturze a anty-
utopiami, które niektórzy badacze zaliczają do tego nurtu. To projekt ambitniejszy, rzec
można „teoretyczny”. Koniecznie odwołaj się do rozpraw, które zostały zaprezentowane
w bibliografii (Zdziechowski, Znaniecki, Witkiewicz).

Możliwość 2.

Rozpocznij od próby odpowiedzi na pytanie o to, czego lękają się ludzie. Analizowane
przez Ciebie teksty kultury będą argumentami, potwierdzającymi Twoje hipotezy. Mo-
żesz zatem zacząć od zaprezentowania obrazów końca świata z Apokalipsy św. Jana,
którą potraktujesz jako podstawową i pierwszą realizację archetypu końca świata.

Bibliografia podmiotu

Utwory literackie

•

• Święty Jan,

Święty Jan,

Apokalipsa

Apokalipsa – praźródło obra-
zowania katastroficznego

•

• Zygmunt Krasiński,

Zygmunt Krasiński,

Nie-Boska komedia – roman-
tyczna i konserwatywna wizja
zagłady świata ludzkiego przez
zbrodnie rewolucji.

•

• Jan Kasprowicz,

Jan Kasprowicz,

Dies irae – wzorowany na Apo-
kalipsie św. Jana obraz końca
świata.

•

• Roman Jaworski,

Roman Jaworski,

Wesele hrabiego Orgaza – nie-
zwykła, zapomniana, a dzisiaj
może już niemodna powieść
z 1925 roku. Groteskowy obraz
upadku świata, odrętwienia kul-
tury europejskiej, któremu ma
zaradzić wielkie widowisko,
opartej na dorobku kultury daw-
nej (tytułowe wesele hrabiego
Orgaza to aluzja do słynnego
obrazu El Greca Pogrzeb hrabie-
go Orgaza), ale wyreżyserowa-
ne zgodnie z nowoczesnymi re-
gułami kultury masowej (pra-
sa, meetingi, „Przedśmiertny
Dancing”). Świat jednak zmie-
rza do upadku. Jaworski – ina-
czej niż Witkacy – zauważył, że
dotychczasowy dorobek sztuki
klasycznej obezwładnia twórczą
wyobraźnię jednostki.

•

• Stanisław Ignacy Witkiewicz,

Stanisław Ignacy Witkiewicz,

Nienasycenie – powieść
z 1930 roku, obraz inwazji na
Polskę najeźdźców ze Wscho-
du („ruchomy mur chiński”),
którzy dokonują radykalnej
przemiany społecznej przez
aplikowanie tubylcom cudow-
nych pigułek profesora Murti-
Binga, dających poczucie spo-
koju i radości. Dzięki tym pi-
gułkom żywe społeczeństwo
zostanie przemienione w bez-
myślne, zmumifikowane stado
(katatowników).

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Strategie rozwinięcia

Rozwiniemy drugą propozycję prezentacji, tzn. postaramy się odpowiedzieć na pytanie:
„czego boją się ludzie?”, a katastroficzne wizje świata w sztuce potraktujemy jako pró-
bę wypowiedzenia tych lęków.

Rewolucja

Lęk przed rewolucją, gwałtownym przewrotem politycznym i społecznym, którego isto-
ta polega na przejęciu władzy i ustanowieniu nowej, zrodził się w Europie po wydarze-
niach rewolucji francuskiej. Konserwatywni krytycy rewolucji postrzegali ją jako prze-
rwanie ciągłości dziejów i ślepy bunt zdziczałego motłochu przeciw normom
oraz wartościom religii i kultury. Rewolucja łączyła się z gwałtem, zbrodniami, trium-
fem chama, a jej skutkiem była całkowita bądź częściowa destrukcja świata.

• Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego odwoływała się do symboliki rewolu-

cji francuskiej (kluby jakobinów, czapka frygijska, niechęć do religii instytucjonal-
nej). Tworząc swoją wizję, Krasiński odwoływał się do rozmaitych koncepcji filozo-
ficznych, m.in. do Hegla (idea dialektycznego rozwoju historii, tzn. rozwoju poprzez
sprzeczności), którego myśl rozwinął Gotfryd Hender, co uzasadniałoby konieczność
rewolucji, ale zarazem do prowidencjonalizmu Giambatisty Vico (prowidencjona-
lizm – przekonanie, że Bóg rządzi światem i ludźmi wedle swojej woli, zatem wszyst-
ko, co się zdarza, jest realizacją boskiego planu).

U Krasińskiego ludzkość rządzona przez arystokratów popadła w zbrodnie i dla-

tego świat historyczny jako nie-boski nie ma przyszłości. Przewrót jest nieunikniony:
ludzkość musi zostać zniszczona, aby się odrodzić. Jednak stare zbrodnie arystokracji
zostaną zastąpione nowymi, jeszcze straszniejszymi występkami reakcji, która, choć
w planie dziejów jest konieczna, jest również siłą niszczycielską i zgubną. Krasiński
dowodzi, że zanegowanie norm etycznych, nawet w imię walki o słuszną sprawę, przy-
nosi szkodę. Odrzucenie tych norm prowadzi do degeneracji bojowników i kompro-
mitacji samej idei zmiany. Ratunkiem może być tylko Bóg, który interweniuje w dzie-
je – taki jest sens pojawienia się Chrystusa w finałowej scenie.

• Szewcy Stanisława Ignacego Witkiewicza również wyrażają lęk przed rewolucją,

ale, podobnie jak u Krasińskiego, rewolucja jest tu fazą konieczną rozwoju historii.
W planie historiozoficznym dzieje kształtują się w pewnym schemacie: gnijąca de-
mokracja burżuazyjna (prokurator Scurvy) i narastanie nastrojów rewolucyjnych (Sa-
jetan Tempe i jego zrewoltowani szewcy) – faszystowski przewrót kontrrewolucyjny
(Scurvy i Dziarscy Chłopcy) – zwycięstwo rewolucji – walka o władzę (zamordowanie
Sajetana Tempego: rewolucja pożera swoje własne dzieci) – przejęcie władzy przez
Tajny Rząd, którego przedstawicielami są Towarzysz X i Towarzysz Abramowski,
których ideą jest zmechanizowanie społeczeństwa; stworzenie człowieka masowego,
automatyzacja.

Wnioski Witkacego są skrajnie pesymistyczne – każda rewolucja, nawet wbrew

intencjom jej przywódców, prowadzi do zmechanizowania, zbydlęcenia i łatwego
szczęścia. To będzie prawdziwy koniec ludzkości, to ostateczne rozwiązanie kwestii
historii.

Wojna

• Przeczucie nadchodzącej wojny było bardzo silne w latach trzydziestych XX wieku

i najmocniej uwidoczniło się w liryce Józefa Czechowicza. W stylizowanych na Apo-
kalipsę św. Jana, symbolicznych i metaforycznych obrazach poeta mówi, że zniża się
wieczór świata tego. Wieczorem, u schyłku świata odbędą się żniwa huku i blasku,
nozdrza wietrzą czerwony udój. Charakterystyczne są tutaj odwołania do słownictwa
wsi – tyle pozostało z arkadyjskiej sielskości. Nie ma ratunku, noc zapadnie na pewno.

• Poeci pokolenia Kolumbów (Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy) opi-

sują apokalipsę spełnioną. To, co Czechowicz ujrzał w profetycznej wizji, dla nich
jest rzeczywistością. Gajcy swój testament poetycki zatytułował Wczorajszemu,

Bibliografia podmiotu

Utwory literackie

•

• Stanisław Ignacy Witkiewicz,

Stanisław Ignacy Witkiewicz,

Szewcy – groteskowy obraz hi-
storii jako ciągu rewolucji
i kontrrewolucji, które kończą
się zwycięstwem niwelatorów,
tzn. dyktaturą nudy i zmecha-
nizowania.

•

• Julian Tuwim,

Julian Tuwim,

Bal w operze – rewelacyjny po-
etycko, pełen energii i brutal-
ności obraz balu elit politycz-
nych, obżerających się i kopu-
lujących, poddanych władzy
pieniądza – robactwa. Wszyst-
kich wszyscy diabli wzięli, dia-
bli wzięli, diabli wzięli. Każdy
ma taką apokalipsę, na jaką za-
sługuje. Lektura obowiązkowa!
I pasjonująca. Ale obowiązko-
wo czytać należy na głos – to
najlepsze ćwiczenie dykcyjne
dla przyszłych aktorów.

•

• Józef Czechowicz,

Józef Czechowicz,

Żal – wybitny wiersz wybitnego
poety katastroficznego. Zniża
się wieczór świata, a nozdrza
wietrzą czerwony udój. Z poto-
pu gorącego ze żniw huku i bla-
sku nie ocaleje nikt: będę strze-
lał do siebie i marł wielokrot-
nie. Przykład katastrofizmu lat
trzydziestych: zapowiedź apo-
kalipsy II wojny światowej.

•

• Krzysztof Kamil Baczyński,

Krzysztof Kamil Baczyński,

Pokolenie – dramatyczne świa-
dectwo apokalipsy spełnionej.

•

• Tadeusz Gajcy,

Tadeusz Gajcy,

Wczorajszemu – testament po-
kolenia Kolumbów z wizją koń-
ca świata, która się dokonuje.

•

• Czesław Miłosz,

Czesław Miłosz,

Piosenka o końcu świata – arka-
dia i apokalipsa codzienności.

•

• Tadeusz Konwicki,

Tadeusz Konwicki,

Mała apokalipsa – koniec świa-
ta komunizmu w satyryczno-
groteskowej antyutopii Kon-
wickiego. Oto nadchodzi ko-
niec świata – to pierwsze zdanie
powieści. Walący się warszaw-
ski Pałac Kultury – to warte przy-
pomnienia. – Konwicki jednak
nie miał racji. Pałac ma się do-
brze, jak nigdy przedtem .

Prezentacje maturalne

Ucz się z

bo człowieka jutra może już nie być. Wyrazista jest tu opozycja wczoraj (ufność,
piękno natury, miłość) – dziś (niewiara, kłamstwo i lęk; nie ma piękna natury –
trawa pokrywa groby; nienawiść). Świat ulega zagładzie w wymiarze material-
nym i duchowym. Zostaje walka.

• Podobnie w Pokoleniu (1943) Baczyńskiego – bujności świata przyrody (metaforyka

związana ze sferą płodności) przeciwstawiona zostanie okropność czasu wojny:

Ziemia owoców pełna po brzegi
kipi sytością jako wielka misa.
Tylko ze świerków na polu zwisa
głowa obcięta strasząc jak krzyk.
Zimny potop omyje nas.
Zostaną tylko groby.
Może bezimienne.

• Istotną przyczyną powstawania dzieł katastroficznych był lęk przed wojną ato-

mową. Wyrażają te obawy liczne powieści zaliczane do gatunku science fiction,
a także filmy. Najgłośniejszy z nich to pochodzący z 1959 roku Ostatni brzeg Stan-
leya Kramera. Akcja dzieje się w 1964 roku. Po konflikcie atomowym życie na
półkuli północnej nie istnieje, Australia ma przed sobą jeszcze pięć miesięcy
istnienia – wtedy radioaktywność zabije wszystkich. Rząd wydaje obywatelom pi-
gułki z trucizną, po które ustawiają się długie kolejki. Pojawia się nadzieja: z po-
łudniowej Kalifornii docierają jakieś sygnały radiowe. Na rekonesans wypływa
amerykańska łódź podwodna, która znalazła schronienie w Australii. W przera-
żającym, widmowym, opustoszałym San Francisco okazuje się, że to nie człowiek
uruchomił radiotelegraf, to tylko zwisająca na sznurku butelka. Nadzieja upada,
okręt wraca do Australii, gdzie ludzie w rozpaczy, ale i zdumiewająco spokojnie
przygotowują się do odejścia z tego świata. Ostatnia scena filmu pokazuje okręt
odpływający do Ameryki: jego załoga chce umrzeć w domu.

Totalitaryzm

• Fahrenheit 451 w reżyserii François Truffaut, bodaj najzdolniejszego przedstawicie-

la francuskiej Nowej Fali, jest ekranizacją słynnej powieści amerykańskiego mistrza
science fiction, Raya Bradbury’ego. Rzecz dzieje się w przyszłości, w której totalitar-
ny reżim rządzi twardą ręką, dążąc do pełnej unifikacji i automatyzacji społeczeń-
stwa. Kontrolę nad wszelkimi sferami życia sprawuje Służba Bezpieczeństwa, której
częścią jest straż pożarna. Nie zajmuje się ona jednak gaszeniem pożarów, lecz wręcz
przeciwnie – paleniem książek, uznawanych przez władze za szkodliwe i zakazane.

Montag, wzorowy strażak pod wpływem uczucia do młodej nauczycielki, za-

czyna czytać Dawida Copperfielda Karola Dickensa. Uświadamia sobie sprzecz-
ność między prawem a prawdą, wolnością a zniewoleniem, miłością a nienawi-
ścią, życiem a śmiercią. Zostanie uciekinierem poszukiwanym przez władze i do-
łączy do konspiracyjnej grupy „ludzi – książek”, tzn. ludzi, którzy uczą się na
pamięć całych tekstów dawnej literatury. Montag uczy się na pamięć opowiadań
Edgara Allana Poe. Ostatnia sekwencja filmu: widmowy las, po którym przecha-
dzają się „ludzie-książki”, uczący się utworów na pamięć, to jedna z najsłynniej-
szych scen w dziejach kina.

Jak w wielu innych utworach nurtu katastroficznego, świat przyszłości u Truffaut

jest koszmarem, w którym władza zmierza do odebrania pamięci ludziom, co wywo-
łuje bunt. W różnych utworach tego typu możliwe są dwa rozwiązania: klęska zbunto-
wanej jednostki i triumf systemu (np. Rok 1984 George’a Orwella) bądź ucieczka
buntowników poza „strefę”, co stwarza niejaką nadzieję.

•

• Zagrożenie ze Wschodu

Zagrożenie ze Wschodu

To specjalność polska – porównaj omówione w bibliografii podmiotu rozprawy Zdzie-
chowskiego, Znanieckiego i Witkacego. Zagrożenie inwazją ze Wschodu łączy się zwy-
kle z obrazami rewolucji i rozkładem kultury opisywanego społeczeństwa.

Bibliografia podmiotu

Wizje uczonych
i intelektualistów

• Marian Zdziechowski,

Marian Zdziechowski,

Marian Zdziechowski, Euro-

Euro-

pa, Rosja, Azja

pa, Rosja, Azja..... Zbiór rozpraw
z 1923 roku wybitnego pol-
skiego filozofa. Diagnoza sta-
nu cywilizacji europejskiej za-
grożonej z powodu swej słabo-
ści – odejście od kultury opar-
tej na fundamencie wiary i au-
torytecie Kościoła, materializa-
cja życia, postawienie człowie-
ka przed Bogiem (idee huma-
nizmu), relatywizacja wszelkich
wartości i z zagrożenie ze
Wschodu rewolucją bolsze-
wicką (tzw. panmongolizm).
Krytyka cywilizacji z punktu wi-
dzenia konserwatyzmu.

• Florian Znaniecki,

Florian Znaniecki,

Florian Znaniecki, Zmierzch

Zmierzch

cywilizacji zachodu

cywilizacji zachodu..... Wcze-
sna rozprawa socjologa i fi-
lozofa polskiego światowej
sławy (współtwórcy tzw. so-
cjologii humanistycznej) za-
wiera opis śmiertelnego za-
grożenia cywilizacji przez re-
wolucję i wpisane w nią rzą-
dy tłumu, motłochu (ochlo-
kracja). Kultura i cywilizacja
są dziełem elit intelektualnych
i twórczych – panowanie mo-
tłochu niszczy ludzkie zdol-
ności twórcze, bez których
ludność musi popaść w stan
wtórnego barbarzyństwa.

• Stanisław Ignacy Witkiewicz,

Stanisław Ignacy Witkiewicz,

Stanisław Ignacy Witkiewicz,
Nowe formy w malarstwie

Nowe formy w malarstwie

Nowe formy w malarstwie.....
W studium tym z 1919 roku
Witkacy wyłożył podstawowe
idee swojej koncepcji upadku
cywilizacji, której nieuchronny
rozwój niszczy możliwość prze-
życia Tajemnicy Istnienia. Po-
jęcie to, niezbyt jasne, można
rozumieć jako niepokój meta-
fizyczny, poczucie dziwności
istnienia, doświadczenie wła-
snego istnienia jako poszuki-
wania samoświadomości wła-
snej odrębności i niepowtarzal-
ności („jedność”), a zarazem
roztopienia na „ja” w „człowie-
ku gatunkowym” („wielość”).
Bez odczucia Tajemnicy Istnie-
nia człowiek wraca do pierwot-
nej zwierzęcości bądź zmierza
w kierunku istoty „doskonale
mechanicznej”.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

• Stanisław Ignacy Witkiewicz, Nienasycenie. Akcja tej powieści z 1930 roku roz-

grywa się pod koniec XX wieku. Polska rządzona dyktatorsko przez niejakiego
Kocmołuchowicza (widziano w nim portret Piłsudskiego), chyli się ku upadkowi.
Elity polityczne i intelektualne znajdują się w stanie dekadenckiego rozkładu: al-
koholizm, narkomania, perwersyjny erotyzm. Od Wschodu nadchodzi wielka chiń-
ska armia (żółta zaraza), która dysponuje niezwykłą bronią: tabletkami Murti-Bun-
ga, dającymi poczucie spokoju i radości, a zarazem zniewalającymi i czyniącymi
ludzi posłusznymi. Słaby duchowo Kocmołuchowicz poddaje się i zostaje stracony,
ruchomy mur chiński przesunął się na Zachód. Totalitaryzm we wschodniej wersji
triumfuje, jednostki zaś, nakarmione pigułkami, staną się częścią bezwolnej masy,
choć nękane będą czasem przeczuciem nienasycenia formą.

Lęki ekologiczne

Przeludnienie świata, katastrofy ekologiczne, degradacja środowiska naturalnego, wy-
czerpywanie się źródeł surowcowych – to ważne problemy stojące przed ludzkością.
Oczywiste jest, że znalazły one odbicie w literaturze (głównie w tak zwanej fantastyce
ekologicznej, której najznakomitszym przykładem jest Diuna Franka Herberta) oraz
w filmie. Silniejsze pojawienie się tej problematyki w tekstach kultury jest także związa-
ne z pewnymi ideami kontrkultury la sześćdziesiątych.

• Michael Campus, Zerowy przyrost naturalny (krótkie streszczenie w bibliografii

podmiotu). Wyczerpanie się, wskutek zatrucia, zasobów surowcowych ziemi dopro-
wadziło do ścisłej regulacji urodzin. Władza – jak zawsze w tego typu utworach mają-
ca cechy totalitarne – pilnuje ścisłego przestrzegania zakazów prokreacyjnych. Czę-
sty zatem schemat: miłość i związana z nią seksualność przeciw prawu zabraniające-
mu miłość. Innym schematycznym rozwiązaniem jest zamknięcie społeczności ludz-
kiej w pewnym obszarze i obecność w takim świecie sfer niezagospodarowanych cy-
wilizacyjnie, pozostających poza kontrolą władz, ale za to stwarzających ekstremal-
nie trudne warunki życia.

Interesująca jest w filmie wizualizacja alienacji społecznej – izolację i osamot-

nienie ludzi podkreśla fakt, że każdy z mieszkańców świata obowiązany jest do nosze-
nia maski ze względów zdrowotnych.

• Richard Fleischer: Zielona odżywka (krótkie streszczenie filmu w bibliografii pod-

miotu). Miasto, w którym rozgrywa się akcja, jest podobne do cuchnącego stęchlizną
obozu koncentracyjnego. Nie ma w nim jasno określonego prawa, ale aparat policyj-
ny jest wszechobecny – brutalnie tłumi wszelkie próby buntu.

Główny bohater, Thorn, jest detektywem policyjnym, który dzięki przyjaźni ze

starym człowiekiem o imieniu Sol odkrywa prawdziwą przeszłość (motyw „amnezji
społecznej”). Przerażająca jest scena, w której Sol, pamiętający dawne, dobre czasy
i niemogący już wytrzymać ohydy współczesności, daje się dobrowolnie uśpić w Insty-
tucie Eutanazji, a przed śmiercią ogląda na wielkim ekranie obrazy całkowicie zde-
gradowanej natury. To również częsty motyw – bohater wybiera śmierć, która może
być interpretowana jako wyraz rezygnacji albo jedyna dostępna forma buntu. Więk-
szość mieszkańców miasta pozostaje jednak całkowicie bierna i nawet próby Thorna,
który, odkrywszy prawdę o przetwarzaniu ludzkich zwłok na pokarm, chce doprowa-
dzić do buntu, kończą się niepowodzeniem. Ideał sięgnął bruku: człowiek wart jest
tylko tyle, ile warte jest jego ciało.

Satyra katastroficzna

Specjalny rodzaj utworów katastroficznych stanowią satyryczne obrazy świata spo-
łecznego rozgrywające się w przestrzeni społecznej. Takie są wszystkie wizje Wit-
kacego, tak jest u Jaworskiego w Weselu hrabiego Orgaza, ale najważniejsze w tak
określonej kategorii utwory to:

• Bal w operze Juliana Tuwima: groteskowa, śmieszna i groźna zarazem wizja końca

świata elit politycznych (wyraźna aluzja do sytuacji Polski z końca lat trzydziestych).

Tajemnica Istnienia

Podstawowa kategoria filozofii Sta-
nisława Ignacego Witkiewicza.
Sam Witkacy mówił, że jest to prze-
życie „Jedności w Wielości”
i „przeżycie jedności własnej oso-
bowości”. Tajemnicą jest sposób,
w jaki wielość, będąca cechą
wszystkiego, co istnieje, również
człowieka, stanowi zarazem jed-
ność. Inaczej mówiąc, jest to py-
tanie o to, kim jest człowiek (Ist-
nienie Poszczególne, wg Witkace-
go), a ponieważ odpowiedzi nigdy
nie uzyskamy na drodze intelektu-
alnych rozważań, pozostanie ona
zawsze tajemnicą. Uchwytna jest
tylko w przeżyciu uczucia metafi-
zycznego (stąd taka rola sztuki, któ-
ra może być zapisem takiego uczu-
cia i może u odbiorcy wywołać ta-
kie uczucie).

Bibliografia podmiotu

Film

• Stanley Kramer,

Stanley Kramer,

Stanley Kramer, Ostatni brzeg

Ostatni brzeg

(1959) – pierwszy z głośnych
filmów katastroficznych opowia-
dających o końcu cywilizacji
ludzkiej z powodu następstw
konfliktu atomowego.

• François Truffaut,

François Truffaut,

François Truffaut, Fahrenheit

Fahrenheit

451

451 – ekranizacja słynnej
powieści sience fiction Raya
Bradbury’ego. Opowieść
o zautomatyzowanym i zunifiko-
wanym świecie przyszłości,
w którym totalitarna władza za-
kazała czytania książek. Rzeczy-
wistość kultury zdegradowanej:
strażacy, którzy, zamiast gasić,
podpalają strony zakazanych
książek. Klasyka kina.

• Richard Fleischer,

Richard Fleischer,

Richard Fleischer, Zielona

Zielona

odżywka

odżywka – opowieść o przelud-
nionym świecie, w którym de-
gradacji uległo środowisko na-
turalne, brakuje podstawowych
środków do zaspokojenia po-
trzeb życiowych ludzi, z których
większość wegetuje na ulicach
pośród stert odpadków. Tytuło-
wa odżywka zaś, którą karmione
są masy, to pokarm otrzymywa-
ny z przeróbki zwłok ludzkich.
Przerażający i przejmujący obraz
degradacji.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Degradacji świata wartości towarzyszy tu również degradacja symboli: apokalipsę
zapowiadają trzy małpy, które objawiły się na wietrze, Bestia to rodzaj węża – szczura
utworzonego z pieniędzy – pcheł, zaś nierządnica babilońska (Tuwim użył mocniej-
szego wyrażenia, którego ze względu na obyczajność cytować nie będziemy – kto
ciekawy, ten sprawdzi) pojawia się

Goła, w pończochach, w cylinderku na bakier,
Z paznokciami purpurowymi,
Z wymionami malowanymi
Z szmaragdowym monoklem w oku
Z neonową reklamą w kroku,
Skrzecząc szlagiera:
Komu dziś dać?
Komu dziś dać? Komu dziś dać!.

• Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego to groteskowy obraz końca PRL, ale do-

kładnej daty nie można podać – informacje, które otrzymujemy, są sprzeczne – może
to być rok 1984 (40. rocznica powstania PRL), ale równocześnie mamy ogrodnicze
obchody 60-lecia PRL, wiosnę, lato, jesień i zimę równocześnie: Nikt nie zna daty, bo
przez lata a to przeciągano terminy, a to zawalano. (…) Wszystko się pokićkało. Akcja
powieści koncentruje się wokół dwóch wątków: przygotowań do obchodów XL roczni-
cy powstania PRL oraz zjazdu PZPR i przygotowań do likwidacji państwa polskiego,
które zostaje odznaczone tytułem Pierwszego Kandydata do wstąpienia do Związku
Socjalistycznych Republik Radzieckich oraz planów samospalenia się bohatera na
znak protestu przeciwko celom zjazdu. Świat, w którym żyje bohater, to społeczeń-
stwo polskie epoki późnego stalinizmu, (…) ery dekadenckiego stalinizmu, (…) okresu
spolszczonego i zeszmaconego stalinizmu. Właśnie owo zeszmacenie – to główna ce-
cha świata Małej apokalipsy. Degradacji podlega zarówno to, co obiektywne: prze-
strzeń, czas; jak i to, co społeczne: systemy wartości, więzi społeczne, a także to, co
indywidualne: poczucie tożsamości – To tak, jakby mnie w ogóle nie było. Mnie poje-
dynczego, indywidualnego, z własnym niepowtarzalnym kodem genetycznym. Jestem każ-
dym… powie o sobie bohater. Jego tragizm nie ma wymiarów heroicznych, to tragizm
codzienności – stąd i apokalipsa jest „mała”.

Strategie zakończenia

• Sformułuj tezę, że w wieku XX, wieku totalitaryzmów i potworności ludobójstwa, ludz-

kość mogła swoje lęki potwierdzić i uzasadnić, a utwory katastroficzne były najważ-
niejszą formą ich wyrażenia.

• Sformułuj drugą tezę – o tym, że lęki wypowiedziane można opanować i utwory kata-

stroficzne pełniły wobec tego rolę wstępu do terapii.

• Skoncentruj się na diagnostycznej funkcji wizji katastroficznych, które miały prze-

strzegać przed rozmaitymi zagrożeniami stojącymi przed ludzkością.

• A jednak autorzy nie mieli racji – na koniec akcent optymistyczny.

Bibliografia podmiotu

Film

• Michael Campus,

Michael Campus,

Michael Campus, Zerowy przy-

Zerowy przy-

rost naturalny

rost naturalny – mało znany film
z 1971 roku, wizja przyszłego
społeczeństwa, które egzystuje
w całkowicie skażonym środo-
wisku naturalnym.

• George Miller,

George Miller,

George Miller, Mad Max

Mad Max

(1979) – świat „po końcu świa-
ta” w konwencji filmu sensacyj-
nego. Zostaje jednak nadzieja:
ostatni ludzie są przecież pio-
nierami odrodzenia.

• Piotr Szulkin,

Piotr Szulkin,

Piotr Szulkin, Wojna światów.

Wojna światów.

Następne stulecie

Następne stulecie – polska
wersja kina katastroficznego, na-
wiązująca do Roku 1984 Geor-
ge’a Orwella. Wszechobecna te-
lewizja, szarość świata i nędza
egzystencji. Totalitarne państwo
sprawuje nad społeczeństwem
taką władzę, że samo organizuje
spiski przeciw sobie – ludzie są
bierni (Bierność jest cnotą – to
główne przykazanie tego świa-
ta). Historia zmierza do całko-
witej likwidacji odrębności jed-
nostki i pozbawienia jej indywi-
dualnej psychiki.

• Piotr Szulkin,

Piotr Szulkin,

Piotr Szulkin, O bi, o ba. Ko-

O bi, o ba. Ko-

niec cywilizacji

niec cywilizacji (1986) – świat
po katastrofie atomowej. Ostat-
ni ludzie mieszkają w opuszczo-
nym, betonowym bunkrze („pod
kopułą”). Obraz społeczności
totalitarnej, w której stworzona
przez władzę religia jest sposo-
bem panowania nad ludźmi.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

• Pokaż fragmenty filmów katastroficznych – np. pej-

zaże z Mad Maxa robią wrażenie.

• Zdobądź dwie reprodukcje Zdzisława Beksińskie-

go i na ich tle prowadź wykład. Beksiński zawsze jest

na miejscu! I tworzy właściwą atmosferę. Z braku
Beksińskiego można wykorzystać obrazy Salvadora
Dalego (np. Płonącą żyrafę).

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Definicja katastrofizmu (wg Małgorzaty Szpakowskiej: pogląd głoszący aktualną
lub rychłą zagładę wartości uznawanych za szczególnie cenne – konstytutywne dla
kultury).

Teza:

katastrofizm jako odpowiedź na lęki metafizyczne, egzystencjalne i społeczne.
Katastrofizm jako diagnoza i przestroga.

Kolejność prezentowanych argumentów

Postawa katastroficzna jako odpowiedź na zagrożenia i lęki

• Rewolucja – Nie-Boska komedia, Szewcy
• Wojna – przeczucie: Józef Czechowicz – Żal

Apokalipsa spełniona

• Krzysztof Kamil Baczyński – Pokolenie (1943)
• Tadeusz Gajcy – Wczorajszemu

Świat po wojnie atomowej

• Stanley Kramer – Ostatni Brzeg
• Piotr Szulkin – O bi, o ba. Koniec cywilizacji

Totalitaryzm

• François Truffaut – Fahrenheit 451

Zagrożenie ze Wschodu

• Stanisław Ignacy Witkiewicz – Nienasycenie

Lęki ekologiczne

• Michael Campus – Zerowy przyrost naturalny
• Richard Fleischer – Zielona odżywka

Satyry katastroficzne

• Tadeusz Konwicki – Mała apokalipsa

Wnioski:

• wielość katastroficznych wizji;

• katastrofizm jako wyraz lęków;

• katastrofizm jako diagnoza i przestroga;

• przyczyny popularności motywów katastroficznych.

Pojęcia
do zapamiętania

• profetyczny

profetyczny

profetyczny – dotyczący proro-
ków, wieszczy, przewidujący
przyszłość

• antyutopia

antyutopia

antyutopia – rodzaj tekstu lite-
rackiego bądź innego (film, esej
etc.), w którym przedstawia się
świat utopii zrealizowanej, ale
rzeczywistość ta nie jest wcale
doskonała, lecz przeciwnie –
przerażająca (np. Rok 1984 Geo-
rge’a Orwella). Lęk przed totali-
taryzacją życia społecznego
można znaleźć w większości
utworów katastroficznych,
a szczególnie w antyutopiach.

• science fiction

science fiction

science fiction – typ epiki (wtór-
nie filmu), w której fantastyka
dotyczy opisu przyszłych niezwy-
kłych osiągnięć nauki i techniki
oraz ich wpływu na życie społe-
czeństwa i jednostki

• historiozofia

historiozofia

historiozofia – filozofia dziejów,
ogólne rozważania filozoficzne
dotyczące: sensu, sił napędo-
wych, logiki oraz celu procesów
dziejowych

• prowidencjonalizm

prowidencjonalizm

prowidencjonalizm – pogląd
historiozoficzny, występujący
m.in. w mesjanizmie XIX wieku,
według którego dziejami
ludzkości kieruje opatrzność

• millenaryzm

millenaryzm

millenaryzm – pogląd religijno-
społeczny i historiozoficzny,
głoszący rychłe nadejście tysiąc-
letniego królestwa Bożego

• kontrkultura

kontrkultura

kontrkultura – model kultury al-
ternatywnej wobec dominującej,
powstały w latach 60. w obrę-
bie ruchów młodzieżowych
i hippisowskich – Make love, not
war, dzieci kwiaty, swoboda
obyczajowa itd.

Wielkie eksperymenty społecz-

Wielkie eksperymenty społecz-
ne XX wieku

ne XX wieku

ne XX wieku – przede wszystkim
totalitaryzmy sowiecki i hitlerow-
ski – wywołały pojawienie sie fali
utworów antyutopijnych (np. My

Jewienija Zamiatina, Nowy wspa-

Nowy wspa-

niały świat

niały świat Aldonsa Huxley’a czy
Rok

Rok

Rok 1984

1984

1984 George’a Orwella). Wła-

śnie do tych powieści nawiązuje
większość późniejszych utworów
uwidoczniających lęk przed tota-
litaryzmem.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

O co może zapytać komisja?

Jaki jest związek między utworami katastroficznymi a antyutopią?

Proponowana odpowiedź

W antyutopii powodem potworności świata jest próba wcielania w życie jakie-
goś utopijnego planu stworzenia świata, a w poglądach katastroficznych przy-
czyną zbliżania się do upadku świata może być cokolwiek (np. wyeksploatowa-
nie zasobów naturalnych bądź katastrofa spowodowana procesami naturalnymi
– wybuch wulkanu). Tak więc można powiedzieć, że, przynajmniej teoretycz-
nie, każda antyutopia powinna być realizacją idei katastrofizmu, ale dlatego
nie każda wizja katastroficzna ma charakter utopii.

Czy wszystkie utwory katastroficzne kończą się pesymistycznie?

Proponowana odpowiedź

Oczywiście nie. Niekiedy koniec jakiegoś świata jest początkiem innego – tak
jest w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, co można objaśnić wpi-
saniem katastrofy w chrześcijańską koncepcję historii. Inny wariant to możli-
wość buntu, który nie musi skończyć się klęską bohatera. Może on uciec poza
„strefę” (np. w Zerowym przyroście naturalnym) bądź przejść do czynnej opo-
zycji wobec reżimu totalitarnego (np. w filmie Fahrenheit 451). Jeszcze inna
możliwość, obecna przede wszystkim w amerykańskich widowiskach katastro-
ficznych (np. Płonący wieżowiec), to sytuacja, w której indywidualna odwaga
bohatera i duch solidarności społecznej pozwolą – mimo wielkich strat – po-
konać nieprzyjazny los.

Jakie nawiązanie do Apokalipsy św. Jana można odnaleźć w utworach kata-
stroficznych?

Proponowana odpowiedź

Związki są dwojakie: po pierwsze, „apokalipsa” jest, by tak rzec, archetypicz-
nym przedstawieniem końca świata, tak więc większość utworów katastroficz-
nych siłą rzeczy nawiązuje do niej, albo jest ona, co najmniej, oczywistym
punktem odniesienia. Po drugie, bardzo ważne są wpływy polegające na na-
śladowaniu sposobów obrazowania zastosowanych w Apokalipsie. Widać to
szczególnie w poezji katastroficznej Józefa Czechowicza czy pokolenia Ko-
lumbów. Obrazy ognia, błyskawic, gromów, pękania lądów, potopu, motywy
krwi, śmierci, wreszcie nastrój grozy i tajemniczości – to wyraźne wpływy stylu
Apokalipsy.

Bibliografia przedmiotu

• Słownik literatury polskiej XX wie-

• Aniela Kowalska, Od utopii do

antyutopii – przystępnie napisa-
na rzecz o powstaniu utopii (od
Platona) i przekształceniach tej
idei (do Lema).

• Małgorzata Szpakowska, Świa-

topogląd Stanisława Ignacego
Witkiewicza – książka trudna, ale
podstawowa dla całej problema-
tyki.

• Kazimierz Wyka, Wspomnienie

o katastrofizmie, w: tegoż Rzecz
wyobraźni – pierwsza polska po-
ważna praca ujmująca wątki ka-
tastroficzne w poezji polskiej lat
trzydziestych i czasu wojny.

• Dariusz Wojtczak, Siódmy krąg

piekła. Antyutopia w literaturze i fil-
mie – rozprawa może zbyt uczo-
na, ale zawiera wiele interesują-
cych informacji.

• Literatura polska. Przewodnik

encyklopedyczny – biblia polo-
nistów. Trochę już przykurzona
czasem, ale nadal bezcenna!

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Motywy katastroficzne w kulturze XIX i XX wieku
Motywy bożonarodzeniowe w poezji polskiej XX wieku, Kultura ludowa
Nauka i kultura na przełomie XIX i XX wieku, pliki zamawiane, edukacja
Kultura na przełomie XIX i XX wieku (1)
Główne ośrodki polskiego życia kulturalnego na emigracji w XIX i XX wieku
Janusz S Nowak Kraków w spotkaniu z Japonią i jej kulturą na przełomie XIX i XX wieku Udział prasy
Obcy w kulturze XIX i XX w
Znani bohaterowi XIX i XX wieku, wszystko do szkoly
!! Wypracowania !!, 98, Rozwój przemysłu na ziemiach polskich w XIX i XX wieku®
Europa, 1zydzi, Ludność żydowska w krajach E uropy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku (do 1939),
Panorama społeczeństwa polskiego w literaturze przełomu XIX i XX wieku
Postęp techniczny i jego typy w XIX i XX wieku, Opracowane zagadnienia
47 Malarstwo monumentalne w XIX i XX wieku witraż i malarstwo ścienne
Obcy w kulturze XIX i XX w, na studia
Europa, 1lotwa, Kraje nadbałtyckie: Łotwa i Estonia w XIX i XX wieku do 1939 r
JAK LITERATURA, JAK LITERATURA POLSKA XIX I XX WIEKU TWORZY I DEMASKUJE MITY NARODOWE
1Kobieta w literaturze XIX i XX wieku

więcej podobnych podstron