Aby rozpocząć lekturę,

kliknij na taki przycisk ,

który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.

Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym

LITERATURA.NET.PL

kliknij na logo poniżej.

STANIS£AW WYSPIAÑSKI

WARSZAWIANKA

pieϖ z roku 1831

Tower Press 2000

Copyright by Tower Press, Gdañsk 2000

3

OSOBY:

MARYA

ANNA

CH£OPICKI

M£ODY OFICER

STARY WIARUS

CHÓR

Rzecz dzieje siê w roku 1831

25 – ego LUTEGO, W DNIU TRZECIM BITWY POD GROCHOWEM.

4

DEKORACJA:

Na przedmieœciu; w dworku; na parterze. Salon obszerny. Styl cesarstwa. Sala jasna bia³a;
œciany dzielone pilastrami wysokimi; czasem szczegó³ jaki zaz³ocony. W g³êbi dwa szerokie
okna, ledwo pilastrami rozdzielone, tak bliskie siebie – zajmuj¹ ca³¹ prawie œcianê. Z prawej
i lewej drzwi wysokie; nad drzwiami sczernia³e obrazy: portrety w strojach z roku 1810.
Miêdzy oknami, na wysokim postumencie: popiersie Cesarza Napoleona jako Augusta Impe-
ratora, z opask¹ liœci laurowych; popiersie marmurowe, bia³e. Posadzka ciemna, nieomal czar-
na. Stary garnitur mebli bia³ych pierwszego cesarstwa; na oparciach krzese³ lutnie toczone
w przeŸroczach. Na œrodek sali wysuniêty klawikord. Od stropu zwisa kinkiet br¹zowy.
Spoza bia³ych tiulowych firanek w oknach widaæ goœciniec tu¿ popod oknami; w dali ogrody
i miasto w œniegu, i œnieg jak prószy.
Poranek; blisko siódma.
Nieustanne dalekie huki strza³ów armatnich, przyciszone, ledwo s³yszalne, trwaj¹ce przez ca³y
czas sceny. Osób du¿o: genera³ów, oficerów, obywateli w strojach z r. 1830: grupami chodz¹
i rozmawiaj¹ o¿ywienie pó³g³osem; wojskowych miny wyzywaj¹ce: s¹ starsi wys³u¿eni pod
Napoleonem, s¹ m³odsi wolontariusze.
Na przodzie, z lewej, stoi Ch³opicki w ubraniu cywilnym, ciemnym, w zarzuconym i udrapo-
wanym bardzo szerokim p³aszczu siwym; rêce za³o¿one na piersiach, g³owa zadarta do góry;
w ca³ej staturze sztywnej, dumnej, pogardliwej widaæ energiê, si³ê, moc, nieprzystêpnoœæ. Stoi
sam jeden, zamyœlony, zniecierpliwiony myœlami...
Na sali znajduj¹ siê: genera³ Jan Skrzynecki, genera³ Ludwik Micha³ hrabia Pac, genera³ Jan
Nepomucen Umiñski, Piotr Wysocki, Barzykowski, Kazimierz Ma³achowski, Rybiñski, dwaj
Niemojowscy, dwaj Mycielscy, Ledóchowscy, Wo³owski, B³endowski, Borzewski, Zawisza,
Plichta.
Marya i Anna, doros³e panny, córki pani domu, obiedwie ubrane bia³o; u sukien spodnice
szerokie; rêkawy baniaste sztywne, nisko od ramion; – ty³em do widza zwrócone, siedz¹ przy
klawikordzie i graj¹, sposobi¹c siê do œpiewu.
Na sali g³oœna rozmowa, która w miarê gry ustêpuje.

5

– gdy siê ucisza:

MARYA

do Anny

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

Odbieg³ – mnie groza opad³a i lêki; –

siada³ na koñ – gdym w³aœnie ku oknu podesz³a; –

œwit by³ szary – – snadŸ dostrzeg³ sukienki

mojej bia³ej,

bo zwróci³ ku mnie g³owê i rêkê do piersi

przycisn¹³; – razem z tymi by³, którzy najpiersi

odje¿d¿ali; wiedz, ¿e sam genera³

znaczy³ mu posterunek; wyzna³ mi – to dowód

niezwyk³ego uznania...

ANNA

Ale jaki¿ powód

móg³ zajœæ, bie¿yæ tak szybko od nas,

gdy inni wszyscy s¹ jeszcze tu razem.

MARYA

Chcia³am, by siê odznaczy³.

ANNA

Twoim wiêc rozkazem?...

6

MARYA

Nie nazywaj rozkazem, czego pragnie dusza.

Pragnê dlañ S³awy; – lêk mnie przed Losem zejmuje;

muzykê szczêœcia oddala i zg³usza.

Niepokój cienie swe nade mn¹ snuje.

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

M£ODY OFICER

do Ch³opickiego

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ja siê kocham w m³odszej,

w blondynce tej, panie generale.

CH£OPICKI

nagle g³owê zwraca ku pannom, mierzy je wzrokiem

i wraca g³ow¹ do dawnej pozycji

Starsza mi siê podoba wiêcej,

– to i ty rozkochany,

a pewno rozkochanyœ na œmieræ;

czemu¿ nie tamta – ?

Zazdroœci³bym dumy, co jej rysuje czo³o.

M£ODY OFICER

Jej narzeczony w³aœnie jest w naszym pu³ku

i nawet blisko pana, generale.

CH£OPICKI

...Oczywiœcie m³ody –

skoro szlify czuje u ramion,

tylko siê kochaæ – któ¿ to?

7

ANNA

która pos³ysza³a

Powiemy, a¿ siê czym odznaczy.

CH£OPICKI

Odznaczy siê – a niew¹tpliwie, ¿e siê odznaczy,

bo za tym goni; –

jedno, ¿e ci m³odzi romantyzuj¹;

oni poetyczni s¹ – udzielne króle

fantazji; ka¿dy z nich gra wielk¹ rolê

komandorsk¹;

patrzê po czo³ach, wszêdy samowolê

bajroñsk¹ czytam:

jako ¿o³nierz w portfelu uk³ada poemat

w³asnego bohaterstwa; marsza³kowskie laski

rozchwytaliby mo¿e na us³ugach Francji;

w Polsce nie bêdzie z nich nic, jako zwykle.–

Tu potrzeba Cezara, tu wzajem siê g³usz¹.

PAC

Ktoœ nieugiêty, jako Kromwel, Bonaparte,

gdyby siê nagle sta³ dzia³ania dusz¹...

CH£OPICKI

To my Bonapartowscy – myœmy tu przynieœli

or³y napolijoñskie, pochwytane w lot.

Ka¿dy z nas za Cyncynnata siê ma, za Ÿród³o cnot; –

myœl¹c, ¿e gdy obejmie godnoœæ, któr¹ sobie

na³o¿y sam, zdziwi pó³ œwiata.

8

PAC

Naœmieszy pó³ œwiata.

CH£OPICKI

Or³y padaj¹ z bolu; gn¹, ³ami¹ siê im skrzyde³ loty,

gdy je obsiad³a zawiœæ stadem wronim,

a w orlich piersiach serca s¹ bij¹ce,

zbyt czu³e, wzajemnymi zdradami krwawi¹ce.

Rzuci³em ju¿ raz bu³at, bo rózgi liktorskie

za moj¹ tog¹ siek³y zbyt powolnie; –

widzia³em, ¿e nie zdzier¿ê, królów takie t³umy

znajduj¹c co dzieñ.

SKRZYNECKI

Wyda³eœ s¹d dumy,

¿e nikt prócz ciebie dzie³u nie podo³a.

CH£OPICKI

Niechaj kolejno rosn¹ dyktatory; –

patrz po sali, jak nasi statyœci siê pusz¹;

co jeno który cieñ idei schwyci,

kruszynê inszej ni¿ myœl Ch³opickiego,

ju¿ tworzy ksi¹¿kê – kreœli pamiêtniki:

Wzrasta wolumen, traitement polityki,

polowych dzia³añ, taktyka, brawura,

jak¹ kiedy w boju

stosowaæ nale¿a³o; – po szkodzie, jako zawsze,

bêdzie mo¿na rozmyœlaæ nad ni¹ w czas pokoju.

Ju¿ widzê: jak siê ksiêg¹ b³êdów przysz³oœæ pieœci,

9

gdy zasiêdzie sp³akana czytaæ, zdarta z czeœci;

po wojnie – jutro.

SKRZYNECKI

Genera³ nas satyr¹ mierzy, godz¹c trafniej

ni¿ dyktatorsk¹ d³oni¹ w myœl spraw narodowych.

CH£OPICKI

Satyr¹ trafnie k³uty, sok trucizn surowych

wszczepi³em sobie w krew i krew siê burzy.

SKRZYNECKI

Znam j¹ z dawna – niech jeno d³oñ krajowi s³u¿y.

MARYA I ANNA

graj¹ i œpiewaj¹

„Oto dziœ dzieñ krwi i chwa³y,

oby dniem wskrzeszenia by³;

w gwiazdê Polski orze³ bia³y

patrz¹c, lot swój w niebo wzbi³,

a nadziej¹ podniecany,

wo³a na nas ze wszech stron:

powstañ, Polsko...”

Ogólne poruszenie; przerywaj¹ wo³aniami, nuc¹ pó³g³osem;

œpiew panien ginie w zamiêszaniu wykrzyków; po chwili znów s³ychaæ:

10

MARYA I ANNA

œpiewaj¹

„powstañ, Polsko, skrusz kajdany,

dziœ twój tryumf albo zgon”.

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

CH£OPICKI

wœród ogólnej rozmowy

Otó¿ to, otó¿ to: zgon! wtedy, gdy trzeba,

¿eby Mars w pe³nej zbroi gna³ przez pola.

Tu jest ukryty miazm rozstroju i rozk³adu,

w malowniczoœci zgonu. To poemat

dla romantycznych g³ów:

kryjcie¿ im czo³a w czarne pióropusze

i dajcie¿ im kir na ubiory;

niech siê stroj¹, wojowniki romansów...

„Los mój mnie wo³a – otom gotów – zginê;

za czym w nieœmiertelnoœci po wieki zas³ynê...”

Cesarz bi³ brawo Talmie i ja bi³em brawo.

Teraz z parketu zszed³em do tragedii,

otoczon sztabem tych, którzy siê grobom

œlubuj¹...

Maryjo!! myœmy szli wœród gradu kul,

przez deszcz kul, pod górê, pêdem,

a droga, jak ska³a wysch³a od s³oñca,

kurzawê nam sypie w oczy i mg³¹ piasku obrzuca,

a myœmy na wierch sam w galopie dopadli –

tam! tam! ska³ to by³ wierch przepaœcisty...

¯adnemu nie ocieni³a czo³a myœl o zgonie.

Si³a wojny, duch wojny, dzier¿¹cy sto grotów,

11

przemoc¹ szed³ z nami; za nami

d¹³ nieprzeparty wichrowy huragan

potêg zwyciêskich i krzycza³: Victoria!!!

S³oñce nas swoim promieniem porwa³o

do wy¿yn S³awy. Tak, byliœmy: ch³opy,

pierwsi ¿o³nierze s³awni Europy.

Postrach szed³ przed nami na mil tysi¹c

i miast tysi¹cznych otwiera³ zawory;

a gdzie by³ opór, by³ mieczem Chrobrego

ciêt i upada³ w gruz. Ha, móg³bym przysi¹c,

¿e wielki polski Duch sta³ siê widomy.

Z wy¿yn hucza³y nam armatnie gromy,

jako wulkany w skrach, w ogniach i dymie.

By³o nam wtedy Zwyciêstwo na imie

i tylko takie zaznaliœmy has³a.

A dziœ... wy chcecie zgonu. – – Wiêc zagas³a

Marsowa gwiazda; – wy m³odzi, wy m³odzi,

wy siê stroicie w szlify, w pióropusze,

a zagrobowy laur wabi wam duszê.

Czo³a tak dumne, wynios³e, senackie –

serc czystoœæ, nieprzystêpne pychy lackie,

mundurami spowite, zatkniête na szpadzie. –

Sk¹d ta ¿a³oœæ, sk¹d niemoc, sk¹d œmierci ¿¹danie? –

Jaki¿ siê smutku cieñ nad wami k³adzie? –

Wasze œpiewy, rozmowy – ukazuj¹ groby.

Sztandary otulacie szarfami ¿a³oby.

Wy rycerze, z rozkosz¹ goni¹cy w podziemie. –

Wam tak œpieszno, wzywaj¹¿ was duchy z Erebów?

Ju¿ to w Nocy wieczystej wam mi³o

12

uton¹æ – uroczystych spragnieni pogrzebów – ?

Ju¿ siê wasze wo³anie spe³ni³o?

SKRZYNECKI

Wielka tajemnic chusta rozwieszona

ponad Olszyn¹, a g³ówny genera³,

jakby ze œmierci¹ przymierze zawiera³,

¿o³nierzom pewny zgon rozg³asza wokó³.

CH£OPICKI

I to¿ wojownik jest, rycerz a sokó³,

orze³, Zewsowy – ptak, ¿o³nierz hartowny,

jeœli sercowych ¿alów ³z¹ chce byæ wymowny

i myœl¹ goni za snu mar¹ zwodn¹,

i we Œmieræ wierzy.

SKRZYNECKI

•le dzia³a na ludzi.

¯ymirski jakiœ pêd œmiertelny budzi.

CH£OPICKI

Jak i ten m³ody – a œliczny, a strojny;

w oczach mu b³êkit siê pali³, jak niebo,

gdy siê zwierciedli pod wileñskim zamkiem

w rzece, a rzek¹ p³ynie czar upojny – –

Jak on siê gwa³townie dopomina³ i doprasza³;

widaæ chcia³ tego grobu ze ¯ymirskim razem. –

Przyzwoli³em, chcia³ lecieæ tam – wytrwa³ w uporze.

Odchodzi³, mog³em wstrzymaæ go jednym wyrazem;

13

patrzy³em w jego oczy, twarz, wyraz, postawê

i kamienia³em w ruchu – – szed³ za Sprawê –

tam szed³, gdzieœ dalej ni¿eli te szañce,

w Sen, we wiecznoœæ, w rabatach polskiego ¿o³nierza

– ju¿ widzê, jako wzdê³a siê mogi³a œwie¿a.

I ³zy w oczach, ³zy w oczach, ³ez per³owe sznury

na mundurze; zachwytu ³zy czy melankolii – ?

Ha! gdyby cesarz dostrzeg³: ¿o³nierz p³acze!

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

Nie powróci, nie wróci, „Amen” napisano

mia³ na czole, na sercu, g³êboko; – dziœ rano

bêdziem natychmiast wiedzieæ. Znam, jacy s¹ gracze.

Niew¹tpliwie w raporcie przeka¿e mi swoj¹

ostatni¹ proœbê: – wst¹¿ka czy pami¹tka,

¿e narzeczonej jego zwróciæ muszê.

SKRZYNECKI

Rekonesansu nie ma do tej chwili.

CH£OPICKI

Czekam i kroku st¹d wprzódy nie ruszê;

to wa¿ny moment w walce, ta pozycja;

to punkt zwrotny.

SKRZYNECKI

Tam oni bij¹ siê za wolno.

14

CH£OPICKI

A trzeba w³aœnie tam, by têgo bili.

Z dawnaœ powinien mieæ bu³awê poln¹; –

niedo³êgi, co twego talentu nie znaj¹.

SKRZYNECKI

Wró¿bici s¹ – przeczucia zwodz¹ z³e potêg¹ wizji;

nie ostoj¹ siê d³ugo, krzy¿ nad nimi kreœlê.

CH£OPICKI

Bierz ich czart; zbyt siê d³ugo trzymali ku szkodzie.

Niechby raz ich porwa³a w uœcisk Œmieræ przemo¿na.

SKRZYNECKI

Pozycji raz oddanej odbieraæ nie mo¿na

ani komu innemu powierzyæ dywizji.

CH£OPICKI

Tak, to najpierwsza zasada karnoœci.

SKRZYNECKI

¯ymirski od dni kilku przedziwnie zmieniony,

ka¿dego swoich przeczuæ czyni³ spowiednikiem.

¯o³nierzom stawia³ widma przed oczy ogromne;

mówi³ o walkach dusz nad bojowiskiem,

gdzie jest wszechw³adna Œmieræ...

15

CH£OPICKI

Kagliostro, wró¿by – ?

Wojak! powinny jemu byæ wichry za dru¿by.

Sen takiej bitwy, Sen wielkiego boju

ko³ysze duszê m¹ – ...z daleka s³yszê:

wielki bój – ducha mego czarodziej ko³ysze –

lat tyle...

M£ODY OFICER

w rozmowie z Ann¹

...Na kwaterach czêœæ zosta³a w mieœcie,

a my tu w pogotowiu.

ANNA

w rozmowie z m³odym oficerem

Zatem wci¹¿ jesteœcie

w po³¹czeniu z Olszynk¹.

M£ODY OFICER

Co chwila ktoœ cwa³em

dobiega do nas lub od nas powraca,

jak rekonesans – a przyniós³szy raport,

stawa przed nami tu, przed genera³em.

Byæ mo¿e, ¿e w³aœnie Józef...

CH£OPICKI

który pos³ysza³

Otó¿ to imiê mego bohatera.

16

M£ODY OFICER

Nazwiska panie s¹ ciekawe.

ANNA

¯e tak bezwzglêdnie szed³ po ¿yw¹ S³awê.

CH£OPICKI

M³odym siê g³ówkom S³awa ulubiona

œni; – bohaterom bra³yby serduszka,

ja nazwisko przemilczê, boby posmutnieli

krewni, co s¹ mo¿e obecni w tym salonie –

Do Maryi

Jak s³yszê, jak miarkujê, panna narzeczona?

Marya wstaje i k³ania siê, dygaj¹c powa¿nie

A m³odzieniec wasz pewno jest dla was jak heros

œpiewów Homera.

ANNA

Herosa dobrze znasz pan, generale;

jeden z najbli¿szych, jeno nieobecny.

CH£OPICKI

Wœród moich adiutantów? – Przy mnie?

wszyscy s¹ ze mn¹, okrom – nie podobna –

Jego nazwisko?

ANNA

¿artobliwie

A kto teraz ciekawy? – Pytanie powraca.

17

MARYA

Niepokój wraca – siostro... Wiêc pan, generale,

nie daje wiary temu, co siê w serce wkrada

tajemnie, pó³œwiadomie (jakaœ æma ¿a³obna),

¿e uœmiech i pogodnoœæ z twarzy nam opada.

CH£OPICKI

A co? panienko godna, kestioner nie lada

jest serce, które kocha.

MARYA

•le, ¿e siê w sercu moim lêk panoszy

i w usta mi kamienne s³owa t³oczy.

Mojej siê duszy sen z³oty pustoszy.

CH£OPICKI

Niechaj no panna chwilê popatrzy mi w oczy.

Szkoda, ¿e Ÿrenic ognie jakby ³ez mg³a mroczy.

Ten w³osów zaplot, g³owy uczesanie

wysokie, rysy ostre, namiêtne i dumne,

postawa smuk³a, gesta, zachowanie,

niski tembr g³osu... (brzêk o srebrn¹ trumnê –) –

niezwyczajnie równaj¹ siê dla mnie z obrazem,

gdym w Fonteneblo, w parku, z Kniaziewiczem razem,

Józefinê, cesarza ¿onê, ujrza³ – ach, rumieñce!?

– – No, nie dla rumieñca mówi³em,

panienko, jak wam ³adnie; wcale siê nie winiê,

¿em twarz blad¹ okrasi³ ponurej Korynie; –

Imperatorowa

18

[w dziwnej zamyœleñ ponurych rozterce]

twarz, chêtna smutków, ob³óczy³a chmur¹,

skwapliwie ch³on¹c, co ¿al w serce wiod³o:

zwo³ywa³a nieszczêœcie drugim. – – –

– Komu¿ to panienka Ÿle wró¿y – –?

MARYA

Moje trwogi zna dot¹d tylko moje serce;

niech w mym sercu zostan¹ dla mnie;

bodaj tylko mnie samej.

Osuwa siê ku siostrze na krzes³o, powoli siadaj¹c;

grupuj¹ siê wko³o niej inne osoby

CH£OPICKI

patrz¹c na ni¹ chwilê, po czym wo³aj¹c

Do mnie, dy¿urny!

M£ODY OFICER

salutuj¹c

S³ucham, do rozkazu...

CH£OPICKI

pó³ pewno

Rekonesans powróci³? – IdŸ, patrz –

M£ODY OFICER

¯o³nierz idzie.

19

CH£OPICKI

Sam jeden szeregowiec?

M£ODY OFICER

Tak – sam szeregowiec.

Mam¿e mu wyjœæ naprzeciw, odebraæ raporty?

CH£OPICKI

Zostañ – przecz jestem snadŸ œmiertelny ³owiec:

Nieszczêœcie szybciej bieg³o ni¿ myœl moja.

MARYA

przyszed³szy do siebie i œledz¹c Ch³opickiego, do Anny

On myœl¹ snadŸ po³¹czy³ te tajemne znaki,

którymi moje serce drga. –

ANNA

Siostro, on taki

jest zawsze zagadkowy; to milczy do razu:

(piorun wstrzymany w biegu, jak sfinx kuty z g³azu;)

raz znów do twarzy zbiegn¹ siê p³omienie.

Jakieœ z myœlami swymi stacza wojny;

te walki tylko jego zna sumienie.

MARYA

Siostro, nie...

Sta³o siê, widzê to, przed czym siê trwo¿ê.

Myœl, co na jego czole tej chwili siê pisze,

jest tworem Lêku, Grozy; Harpia siê ko³ysze.

20

Ktoœ okrutny, bezwzglêdny. Myœl ta sama we mnie

mieszka od rana... nurtuj¹c tajemnie.

ANNA

Co ty chcesz mówiæ – ?!

MARYA

wstaj¹c

Panie generale...

ANNA

Maryo!

MARYA

badawczo patrzy, dr¿¹ca

...Pan chcia³eœ znaæ jego nazwisko –

mego narzeczonego. –

Mój narzeczony: Józef Rudzki.

CH£OPICKI

gdy us³ysza³; nagle, krótko:

Bo¿e!

ANNA

Maryniu!...

21

MARYA

wstaj¹c

Siostro! Imiê Bo¿e

z³¹czy³ z jego imieniem.

Grupuj¹ siê ko³o nich inne osoby i przes³aniaj¹ je przez chwilê

CH£OPICKI

Gdzie¿ ¿o³nierz? – wys³aniec?!

M£ODY OFICER

Wys³aniec ¯ymirskiego!?

CH£OPICKI

Raport!

M£ODY OFICER

To siê znaczy?

CH£OPICKI

cicho, z trwog¹

Posterunek stracony, przesta³ istnieæ szaniec;

niedo³ê¿nej komendy ofiara przeklêta.

Która godzina?

M£ODY OFICER

Siódma.

22

CH£OPICKI

Przewidzia³em,

¿e do tej pory w pieñ bêdzie wyciêta

dywizja. – W pó³ godziny o tym wieœæ, bom ¿¹da³.

M£ODY OFICER

W³aœnie wchodzi w dziedziniec...

CH£OPICKI

nie obracaj¹c siê; widz¹c jakby wyobraŸni¹

Tak, jakbym pogl¹da³:

Sam jeden szeregowiec – – ?

M£ODY OFICER

Tak...

CH£OPICKI

Nie mój.

M£ODY OFICER

Ju¿ wchodzi.

CH£OPICKI

Zatrzymaæ go trza by³o – daj znak, niech nie mówi!

M£ODY OFICER

Za póŸno. On ze starych, sam ze siê odgadnie;

sam przemilczy; zatrzymaæ nie mo¿na, spostrzeg¹.

23

CH£OPICKI

Kobiety na nas patrz¹ –

Gdy siê uwaga ku niemu zwraca – on do ca³ego towarzystwa

Tu sprawy wojskowe.

Proszê, œpiewajcie panie. Jakieœ œpiewy nowe?

PANI DOMU

Nowy œpiew, co siê zbudzi³ na wieœæ o powstaniu.

Pan Delavigne, zapalny francuski poeta,

skomponowa³ strof kilka.

CH£OPICKI

Francuz da³ pomys³y.

PANI DOMU

prezentuj¹c Literata

Nasz rymopis, co w polski rytm je uj¹³ œcis³y,

mniej dŸwiêczny, ale bli¿szy naszemu kochaniu.

LITERAT

T³umaczy³em francuski zapa³ w polsk¹ mowê,

póki jeszcze gorej¹ zapa³y chwilowe;

choæ Francuz da³ pomys³y – z daleka siê patrzy;

nie zgad³by, ¿e pieœñ bólem gra.

MARYA

od chwili wsta³a by³a raptownie; oczu nie odrywa od

Ch³opickiego

Wraz sta³ siê bladszy.

24

CH£OPICKI

czuj¹c jej wzrok; stoi nieruchomo, nieco odwrócony

Trzeba¿ wiêc by³o, bym tê spotka³ dzisiaj,

w której serce zmierzony cios najsilniej godzi!

cios, który sam jej bezwiednie zada³em.

Czemu¿ tak szybko, tak lekko zbywa³em

jej amanta, a dzisiaj poznajê j¹ sam¹,

tê, która œpiewa chwa³ê, dumê nasz¹

ustami, co nied³ugo przeklinaæ miê bêd¹. –

O Œmierci! jak skwapliwie grabisz nam kwiat m³odzi.

ANNA

równoczeœnie gra muzykê refrenu

LITERAT

zbli¿a siê do klawikordu, opiera siê z poz¹, daje takty

rozmowa ogólna

CHÓR

„Hej, kto Polak, na bagnety!

¯yj swobodo, Polsko ¿yj!

Takim has³em cnej podniety

tr¹bo nasza wrogom grzmij!”

W czasie œpiewu wchodzi ¿o³nierz, stary wiarus, prosty szeregowiec

z dywizji genera³a ¯ymirskiego, wchodzi zb³ocony, schlapany, oprószony œniegiem;

– rozstêpuj¹ siê; ...on staje w odstêpie dwu kroków od genera³a, salutuje...

Ch³opicki nie patrz¹c wyci¹ga rêkê; ¿o³nierz podaje mu pismo;

Ch³opicki czyta w milczeniu i oddaje m³odemu oficerowi, który pismo chowa w zanadrze. –

25

Na klawikordzie graj¹ teraz melodiê pieœni.

Ch³opicki czuj¹c, ¿e ¿o³nierz jeszcze wci¹¿ stoi, odwraca g³owê... ¿o³nierz podaje mu zwi-

tek, pakiecik maleñki, wst¹¿eczkê – Ch³opicki odbiera szybko i w d³oni chowa. – ¯o³nierz w

milczeniu salutuje i odchodzi.

MARYA

równoczeœnie, œledz¹c ruchy genera³a

Blednie – marszczy siê – zwitek – ¿o³nierz, jak byæ mia³o,

przynosi raport tylko... i to, co siê sta³o –

ju¿ – jak¿e straszny smutek w oczach niesie...

to ten pu³k, gdzie on by³; mundur, co on mia³...

Mia³...? Co ja myœlê – to plamy, zbroczony –

Ale zwitek ró¿owy – wst¹¿ka by³a bia³a.

Bo¿e – jest! – – ja okrutna có¿em pomyœla³a – – ?

CH£OPICKI

chowaj¹c za mundur na piersi zwitek, do oficera

Wiesz, co jest. – Ani s³owa. – Uwa¿aj na damy –

ANNA

do Maryi

Przesta³aœ œpiewaæ, Maryo, jesteœ blada.

MARYA

pó³g³osem

Pieœñ siê rwie; mnie siê s³owo œpiewane nie sk³ada;

czy to my wieñce z³ote i kwiaty targamy.

26

SKRZYNECKI

na œrodku sali

Zda mi siê, ¿e nad nami w pe³nym pieœni dŸwiêku

przelatuj¹ kolosy, bo¿yszcza bitewne,

¿e krzycz¹ w g³os: „na wojnê” – przyznaj, generale,

trudno wystaæ i serce utrzymaæ spokojne.

G³os, co wo³a, porywa tam! do krwi rozlewu! –

CH£OPICKI

pó³g³osem

Nieszczêœcie nam wyœpiewa w wró¿bnym szale.

MARYA

– – Razem genera³ ¿yczy mego œpiewu?

CH£OPICKI

wahaj¹c siê chwilê; zmienionym g³osem

– – – Proszê. W tej pieœni waszej brzêcz¹ dziwa.

Pieϖ ta muzyki ze mnie wydobywa

œpi¹ce. – Jaw–prawda staje mi przed oczy. – – –

Jeszcze chwila, a pozna ze mnie i wyczyta,

jaka jest rozpacz straszna w duszy skryta.

MARYA

stoj¹c; oczy utkwione w Ch³opickiego

Anno, bierz najsilniejszy akord, uderz gromem!

CH£OPICKI

Jak wichr akordy p³yn¹ ponad domem.

27

MARYA

szeptem

Wzruszony jest widocznie. W rytm muzyki pnie siê

ku niemu Lêk – ju¿ nad nim ton panuje.

CH£OPICKI

pod si³¹ jej oczu

Œledzi mnie, patrzy za mn¹; czy zgaduje,

co w piersi wichrem, burz¹ rwie siê?

MARYA

ca³a dr¿¹ca; oczy jej siê mgl¹

Wiêcej widzê ni¿ szczêœcia mego œmieræ przygodn¹;

mój los na wielkie losy cienie rzuca.

Muzyko, œpiewie, p³yñ, niech siê zasmuca

ton bohaterski – Losów bêdê godn¹.

CHÓR

„Droga Polsko – dzieci twoje

dziœ szczêœliwszych dosz³y chwil

od tych s³awnych, gdy ich boje

wieñczy³ Kremlin, Tybr i Nil.

Lat dwadzieœcia nasze mê¿e

los po obcych grobach sia³:

dziœ, o matko, kto polê¿e,

na twym ³onie bêdzie spa³”.

28

MARYA

powolna, jak w pó³œnie

„dziœ – o matko, kto polê¿e,

na twym ³onie bêdzie spa³”.

S³ychaæ tr¹bê odmarszu wojska, za czym wszyscy rzucaj¹ siê ku oknom;

parê osób wychodzi; – na swoich miejscach zostaj¹ nieporuszeni Ch³opicki i Marya.

MARYA

zmienionym, prawie mêskim g³osem

Panie generale...

CH£OPICKI

Co, panienko?

MARYA

Ktoœ drogi mnie powróci, kiedy...?!

CH£OPICKI

Ktoœ wam drogi, panno, jest ¿o³nierzem.

Teraz wojna i bitwa dziœ.

MARYA

¯o³nierza kraj po wojnie potrzebowaæ bêdzie:

rolê siaæ zbo¿em... na czas trudów inny –

wróciæ powinien i przyjœæ.

29

CH£OPICKI

Dalbóg, panienko, ja sam niespokojny

jestem o niego – aleæ jeszcze wierzem. –

Niepokojê siê. –

MARYA

...Boœ jest, generale, winny.

Przede mn¹ skrywasz, milczysz, nie chcesz wyrzec:

„On nie wróci ju¿”. – Bo¿e – nie mo¿esz mi przyrzec,

generale, ¿e wróci; najb³ahszym siê s³owem

nie zbêdziesz: – „mo¿e” – ¿e niepewna dola,

mów – czujesz, panie, jak siê twoja wola

nagi¹æ nie mo¿e k³amaæ, gdy patrzysz na serce,

które siê jako go³¹b poraniony ciska.

Ja wiem to, jakby wiem, bo mnie siê b³yska

wiedza, co s³ucha tych trwo¿nych uderzeñ. –

Pró¿no siê silê nagi¹æ, prze³amaæ do wierzeñ,

¿e lêk pró¿ny; – – a! tyœ wiedzia³ wprzódy!!

To okrutnie tak œmierci wyse³aæ go w rêce.

Ja widzê ca³y kraj we krwi, kraj ca³y w mêce

w tej waszej wojnie; s³uchaj, generale,

wy ostaniecie wszyscy tam, we chwale,

wy piêkni, wy boscy – wy skarb, duma nasza...

...w³asnych miê moich s³ów kl¹twa przestrasza –

ju¿ wam wrota podziemi otwarli...

Wy ostaniecie wszyscy tam: umarli.

30

CH£OPICKI

Przez mi³oœæ Boga, panno – ha, i do mnie

garn¹ siê twoje z³e, straszne ob³êdy

i mojê stal, hart mój rycerski ³ami¹.

MARYA

Zwyciêstwo gram,

a s³owa moje k³ami¹!

Gin¹æ bêd¹, padaæ od kul

szeregi za szeregami;

przed oczyma je widzê pokotem:

otom je rêkami zakry³a.

Tajemniczych mocy si³a

ga³êzie suche ³amie nad rotami;

wicher dmie, œwistaj¹ kule,

ryk dzia³ têtni ³oskotem,

a ¿o³nierzy ³any ca³e siê k³ad¹,

Przeznaczeñ walone m³otem. –

Pozna³eœ serdeczny ból:

zanim dzisiejsze s³oñce przejdzie ponad lasem,

po bruzdach œniegu sp³ynie krew...

CH£OPICKI

przejêty

To nasza pozycja – dziewczyno?

groŸnie, g³oœniej wo³aj¹c na Maryê, by oprzytomnia³a

dziewczyno!

31

MARYA

groŸnie, prostuj¹c siê, wskazuje na niego

Wierzysz mej Trwodze; – ty, ty by³eœ nasz Lew!

Znaj, czyj¹ Zbrodnia win¹.

Znaj, czyim g³osem wo³am. –

Lament mn¹ szarpie i targa

bólem przeczuæ, lêków groz¹; –

zali tej bolu przemocy,

tej wielkiej ¿a³oœci podo³am –

zali nie zmo¿e miê Skarga? –

Struny harfowe przez pierœ moj¹ graj¹

i dŸwiêcz¹ jêk i rozpacze.

Piorunie! o m¹ pierœ twe groty skrusz i po³am!

Ja wam, wró¿ka, wydarzenia znaczê,

jako jeszcze dziœ spe³niæ siê maj¹.

By³am woln¹,

buntowna przemocy,

oto miê w kajdany zakuto.

By³am pani¹, oto mam byæ s³ug¹;

bom d³oñ wznios³a,

skowan¹ d³oñ nieudoln¹. –

Zagojone mi rany rozpruto.

Otom w niemocy,

¿elazn¹ spowita kolczug¹.

CH£OPICKI

Wró¿ka ty nieszczêœliwa.

Tam wojsko idzie w bój –

tam bitwa, z dali, nase³a nam g³uchy

pog³os hucz¹cych dzia³.

32

MARYA

Ze mn¹ s¹ Duchy!! –

Stos trupów, stos poleg³ych cia³!!

Tam bojowisko znasz!!!

CH£OPICKI

Dzisiejsza walka wa¿y Los nasz;

dziœ jestem, jako w noc b³¹dz¹cy ciemn¹:

u szczytu rycerskich chwa³

g³os nieszczêœcia twój stawa przede mn¹.

Wszyscy zabieraj¹ siê do wyjœcia; genera³owie czekaj¹, na Ch³opickiego siê ogl¹daj¹c;

zewn¹trz pobudki odmarszu

PAC

Generale, czekamy, czemu¿ to odwlekasz?

CH£OPICKI

Albo¿em wodzem, ty mnie tam iœæ nie ka¿. –

Kto wódz naczelny? Ksi¹¿ê! – to idŸcie do niego.

PAC

Zwlekaniem dosyæ ju¿ czyni³eœ z³ego.

Wszak¿e¿, po prawdzie, tyœ jest wódz jedyny;

niech¿e nie bêdzie klêski z twojej winy; –

skoroœ raz obj¹³ w³adzê – czemuœ sk³ada³ – – ?

CH£OPICKI

Czart mi odebra³ j¹ i czart j¹ nada³.

33

PAC

Przeklêty, kto jak mieczem, ber³em w³ada³.

CH£OPICKI

nagle

Znajcie¿ wy, kto ów wódz,

jak nag³y piorun, jak b³ysk;

pó³bogi wojenne go wiod¹,

przed nim i za nim gromy.

On Mars, on Duch widomy,

leci zwalaæ i zmóc.

Gdzie rêk¹ skinie – t³um,

szczêków, têtentu szum.

Przez pola, jak siêgn¹æ wzrokiem,

gest jego Œmierci wyrokiem.

Powolej

Ja prosty ¿o³nierz jestem, jak ochotnik;

ja nie chcê byæ w debatach psotnik;

doka¿ê cudów, jeno mnie rozka¿cie.

Jako by³ wielki On, na to siê wa¿cie.

On w sobie mia³ potêgê wielkoluda.

On wskrzesza³ cud, a dziœ œpi¹ we mnie cuda.

zwracaj¹c siê ku popiersiu Napoleona

O Cesarzu!!

Myœmy dla ciebie w oczach Europy

dzia³ali cuda dla Glorii a S³awy.

Myœmy dla ciebie szli i zwyciê¿ali,

a dziœ, gdy losy wa¿¹ siê na szali,

34

serca nam niemoc rwie i dusze ³amie,

¿e ca³¹ ziemiê kir ¿a³obny s³oni. –

O Cesarzu – przecz wielkie twe wo³anie k³amie – ?

Myœmy dla ciebie, za szczêœciem w pogoni,

setne legiony stawiali ¿o³nierza,

chwytali wawrzyn z twych r¹k, z ust pochwa³y.

Dziœ z naszej wielkiej europejskiej dumy,

z wielkiego Duchów i or³ów przymierza

rozbitki tylko i strzêpy zosta³y.

Kraj, kraj, ojczyzna w upadek siê k³oni – –

O Cesarzu – w nas piorun przekleñstwa uderza.

Skazañcom Losów nikt nie poda d³oni.

Tê rêkê, choæby mojê, nieraz w d³oñ tw¹ bra³eœ

i prawic¹ na Grodno, Wilno wskazywa³eœ;

rozumia³em, ¿e pañstwo nasze chcesz wskrzeszone

pokazaæ œwiatu – œwiat zadziwiæ moc¹.

O Cesarzu! Dziœ Francja piosnkê nam przyse³a,

harmoni¹ dŸwiêków wyrazy kraszone.

– IdŸcie sami w drogê.

Moj¹ dusz¹ przeczucia szarpi¹ i szamoc¹.

Ja z wami pójœæ nie mogê. –

Tu trzeba wiary, wiary w powodzenie.

Wiary, potêgi tej, co serce spiera

na granitowy gmach, co œwiêta jest, szczera;

co archanio³em jest modl¹cym duszy.

Niech inny wiedzie was, mo¿e szczêœliwy?...

35

PAC

Niepodobna. – Ty musisz. Uszanuj porywy

tej m³odzi, co siê garnie ku nam œwie¿a, czysta,

a nie drêcz nas skargami, ty – statysta.

SKRZYNECKI

Ty jeden jeszcze potrafisz ratowaæ

pozycjê – choæ jest z³a; – rzecz twojej g³owy.

Jestem pewien, ¿e skryty plan masz, wiesz gotowy. –

Zjaw siê tylko na polu, a armia ¿o³nierzy

na twój jedyny widok w Zwyciêstwo uwierzy.

CH£OPICKI

Zwyciêstwo, zapa³, ogieñ, uniesienie,

wiód³ nas pod Saragossê, tam! tam! przez p³omienie.

Dla Francji nasza m³odoœæ i zapa³ sp³onê³y.

SKRZYNECKI

¯ymirski zgin¹³. Ju¿ swego dopiê³y:

upór, z³a wola. – Ca³y post stracony.

Ju¿ wieœæ z³owró¿bna po pu³kach siê szerzy.

Zgin¹³...

CH£OPICKI

Wiem, s³yszcie, to nieszczêœcie ca³e,

¿e o godzinê nie by³ zgin¹³ wczeœniej.

SKRZYNECKI

Generale, przecz coraz ranisz nas boleœniej?

36

CH£OPICKI

Tam nale¿a³o postawiæ innego.

Wiedzia³em od pocz¹tku bitwy, ¿e stracony.

Ksi¹¿ê ich tam postawi³, ksi¹¿ê by³ szalony.

Ja tu nie rz¹dzê. – Radziwi³³ niech rz¹dzi.

PAC

Radziwi³³? Myœlisz? Znaæ ich dobrze trzeba; –

ale gdy jest u steru, nic ten nie pob³¹dzi,

kto powie, ¿e ju¿ gwiazda ksi¹¿êca upada; –

s³uchaj¹ Radziwi³³a, dopóki nie rz¹dzi.

SKRZYNECKI

Wy pierwsi: Moœci hrabio, byliœcie u steru,

Ster z r¹k do r¹k siê chwieje, jak pi³ka Nauzyki.

PAC

Gra polskich amuletów pod god³em Fortuny.

SKRZYNECKI

A za nami, przed nami wszérz po¿arów ³uny.

Tu potrzeba...

PAC

Tu nie potrzeba nic. Rzesze gawronie,

serca czu³e, ³by orle, okrêt bez maszt tonie.

CH£OPICKI

Ha! To ksi¹¿êca troska, niech ksi¹¿ê rwie struny.

37

PAC

Niew¹tpliwie, ¿e ksi¹¿ê chêtnie ci ust¹pi.

CH£OPICKI

Nie powinien – niech sobie szyderstwa nie sk¹pi.

SKRZYNECKI

PójdŸ z nami, generale!

MA£ACHOWSKI

Z nami, ze starymi!

Patrz doko³a, jak oto zgliszcz w ruinach dymi.

Chwila œwiêta – bierz w³adzê – skoroæ j¹ podaj¹ –

rozkazuj, s³owo œwiête – skoroæ chc¹ – wo³aj¹!

Ksi¹¿ê miejsca ust¹pi – ksi¹¿ê siê usunie;

nie cofaj siê – ty, jeden ty – bo S³awa runie.

SKRZYNECKI

Ty zmuœ ksiêcia. Zbyt zwleka – a chwile nam drogie.

CH£OPICKI

A ty, co byœ uczyni³, gdybyœ ty sam w³ada³?

Gdyby siê w oczach twych pa³ac rozpada³?

Pomnij, przyjdziesz do w³adzy – a przyjdziesz kolej¹; –

na pióropusz ci gwiazdê narodu zawdziej¹;

wspomnij – ¿e bêdzie cz³owiek – co ciebie podkopie.

¯e to jest wszystko czar, to, co ja robiê.

38

SKRZYNECKI

Zapomnê. Straszne rzeczy, przedsiê, co s¹ w tobie.

Bóg ode mnie nie ¿¹da. Gdy Bóg bu³at poda,

zobaczê, jak pop³ynie w mym strumieniu woda; –

m¹ciæ nie daj mi, Bo¿e – ale ty jedyny,

ty geniusz walk – ty zwo³uj swe marsowe syny!

CH£OPICKI

Nie pochlebiaj, czas przyjdzie, sam los dzie³o wska¿e;

duch siê we mnie rozmo¿e, jako s¹ mocarze

ducha wielcy – i s¹ im podleg³e narody.

Nie wiem, czy u nas kiedy zaw³adnie duch zgody –

jedno wiem, ¿e mi polec, jeœli nie zwyciê¿ê;

¿em nie na œmiech dobywa³ rdzewi¹ce orê¿e.

Wszak¿e¿ nie to mnie dzie³o, kto z nas wrychlej zginie;

lecz ¿eby siê pokazaæ dzielnym w ¿ywym czynie.

SKRZYNECKI

To siê krzep, wodzu-orle, do chwa³y, do s³awy,

do wojny; – na naradach, ty jeden milcz¹cy,

czekasz, a¿ ka¿dy inny zdanie swe objawi,

gdy my twojego s¹du jedynie ciekawi.

Czujesz, jak w b³ahoœæ id¹ plany, które snujem;

rozkaz, raz ju¿ wydany – sami znów rujnujem.

Potem ty siê natrz¹sasz. Ty wiesz wszystko wprzódzi,

twoje pomys³y lepsze; w ob³êd wodzisz ludzi. –

Przecz ju¿ lepiej braæ wszystko w swe rêce samemu.

39

CH£OPICKI

To uszanujcie wodza i pos³uszni jemu,

milczcie jak ja. Nam trzeba powi¹zaæ jêzyki,

dopiero rekrutowaæ; – jêzyk to nam szyki

miêsza, a tu potrzeba rêki, nie jêzyków –

serc ¿elaznych, nie szlif6w lœni¹cych i stroików.

SKRZYNECKI

P³yñ przed nami; jak orze³ tocz nad nami skrzyd³a,

skoroæ Bóg orl¹ duszê da³ i loty.

CH£OPICKI

Tu trzeba wiary...

SKRZYNECKI

Wiêc wierz, bohaterze!

W gwiazdê narodu wierz, zawierzaj szczerze,

a przeznaczeniu zostaw losów wagê.

– Odwagi!...

CH£OPICKI

zmieniony

Odwagi wo³asz, oto mam odwagê

tysi¹cokrotn¹... Wstêpujê w zawroty!

CHÓR

wszyscy porwani ostatnimi s³owami

ProwadŸ nas, dyktatorze, prowadŸ, prowadŸ, wodzu,

z tob¹ wiara, dla ciebie, niech Ch³opicki ¿yje!!

Niech ¿yje, z tob¹ wiara!!

40

CH£OPICKI

ciszej

...Z wami pójœæ, jak m³ody,

na ten bój; tam was powieœæ na ognie, na dzia³a,

w zamêt – s³yszcie...

Nagle urywa; – ucisza siê, nads³uchuj¹

MARYA

g³oœno, dziwnie spokojnie

Wam oto wiara siê rozwia³a.

Przeznaczeñ twoich gwiazda leci mimo...

wiêc rycerze i boje stracone –

Niektórzy patrz¹ na ni¹ ze zdumieniem

CH£OPICKI

trzymaj¹c wzrok w jej wzroku

W twych s³owach s³yszê rzeczy niezgadnione,

co budz¹ we mnie rycerza z uœpienia.

W oczach twych widzê ócz moich odbicie;

na rzêsach d³ugich chwieje siê ³zy per³a,

nim spadnie p³aczem na stracone ¿ycie,

za zmarnowane geniuszowe skrzyd³a,

w³ócz¹ce w œniegu mogi³ach piór loty;

miasto roztoczyæ je na bieg rozpêdny,

wœród gromów dzia³, wojny straszyd³a

goniæ...

Tylu ju¿ pad³o od kul, tam w tym boju;

moc dziwna mnie ochrania w walk zamêcie.

Mnie oto zgin¹æ! Mnie zejœæ w grób spokoju,

41

com prze¿y³ moich idei tragedie

i patrzê b³êdno na spe³nione dzie³a,

jak na spaczone wielkoœci obrazy,

którymi pycha moja miê przeklê³a.

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

Duch wielki zadr¿a³ we mnie znów na g³os wojenny.

Dr¿ê, dr¿ê, to radoœæ, ton – Sen, Los niezmienny.

Z za³o¿onymi na piersiach rêkami

czekam, a¿ sen siê stanie prawd¹ ¿yw¹,

a rzeczywistoœæ zasunie siê mg³ami

...i widzê gwiazdê m¹ szczêœliw¹... leci

jak meteoru b³ysk ogniowy –

upad³a w otch³añ... na dnach otch³ani

jeszcze zwodniczym b³yskiem gwiazdy œwieci...

– Los niech dope³ni siê...; Fatum mnie mami.

Dobrze i dobrze, z wami idê, z wami!

Konia! Mój bia³y sam w pierwsze szeregi

pogoni. – Konia! ¯o³nierstwo za nami!

Dowodzê!

Poruszenie miêdzy oficerami. Anna stoj¹c wygrywa jedn¹ rêk¹ nutê i œpiewa;

inni pó³g³osem jej wtóruj¹, ucz¹c od niej s³ów pieœni

CH£OPICKI

do Maryi, korzystaj¹c z ogólnego zamiêszania; powa¿nie, przygnêbiony

Panno Maryo, panienkê ¿egnam.

Do oficerów, genera³ów

Panowie w drogê! Ha! wojsko, ju¿ widzê,

w rotach przechodzi. – Dowództwo obejmê!

42

Ciszej

Przykuwa mnie oczyma.

SKRZYNECKI

pó³g³osem

Czy zapa³ ze s³omy – ?

on zwleka, a w dziewczynê patrzy nieruchomy...

CH£OPICKI

do Maryi

Nie ¿yczysz, bym siê zbli¿y³ – s³ów siê twoich bojê:

Przebaczcie – jedno jeno to z daleka proszê.

SnadŸ przeznaczeniem dzisiaj u wrót stojê:

które s¹ wrota Œmierci; – ju¿ ¿egnam od proga.

ANNA

w domys³ach

Siostro, dr¿ysz, ty siê chwiejesz, kochana ty, droga?

Staje obok siostry, podtrzymuj¹c j¹; wszyscy wychodz¹ prócz obu panien

ANNA

przy oknie, patrzy w ulicê

MARYA

na œrodku, ko³o klawikordu – pó³g³osem:

– – Po có¿ pytam? – Badaæ po có¿?

Wiem, ju¿ niemal wiem...

...Có¿ to ze mn¹?? W oczach ciemno...

Z pola, walki jêk dzia³ g³uchy.

43

Wichr kryje w œnie¿yste puchy

pola... olszynê, bój. –

Z pól skostnia³e wstaj¹ duchy;

lec¹ wirem, goni¹ t³umne

w szumi¹cej œnie¿ycy;

sztywne, trupie ich postawy,

pierœ im znaczy stygmat krwawy;

czo³a dumne...

Oni jego dru¿bowie-orlicy...

– a on, mój.

...Có¿ to ze mn¹ – – – ?

Jak to, wiêc-em klêskê odgad³a – ?

To mo¿e byæ nieprawda.

Nie! – to nie!! – ach –

czy to ju¿ Noc duszê moj¹ opad³a?

Patrzy przed siebie nieruchomie

ANNA

w oknie z lewej

Maryniu, jad¹ – chodŸ¿e patrzeæ – – –

aha, teraz Ch³opicki sam...

wiod¹ mu konia, dosiada – ha! to koñ siê zrywa,

...zatrzymali – – bohatyr wspania³y –

co za marsowy wzrok, bo prawie nie odrywa

oczu od naszych okien – ¿e a¿ mi dziwno.

Mo¿e pozna³, ¿e to z nas która?

PodejdŸ¿e ku mnie. –

Patrzy siê tu, lecz wzrokiem, co w dal jak¹œ goni...

44

MARYA

Nieszczêœcia czarnych skrzyde³ widzi dwoje,

rozwieszonych nad armi¹.

ANNA

Ma³achowski! – Skrzynecki! – ha, dosiedli koni.

Zniknêli jak dwa wichry. – Bo¿e mój! U³any!

Oni musz¹ zwyciê¿yæ, Maryo!

MARYA

Id¹ w dal, kêdy losy nad nimi siê spe³ni¹.

Postêpuje z wolna ku oknu

ANNA

Patrz! jacy piêkni, m³odzi, jak dorodni;

ca³y goœciniec pe³ni¹, tak sutym szeregiem

p³yn¹ na koniach...

Siostro, ja nawet pomyœleæ nie mogê,

¿eby z nich który pad³, zgin¹³ od kuli.

A oni p³yn¹ tam, gdzie grad kul leci; –

mnie by, siostro, z ¿alu

moje zamar³o serce. O nasi! o nasi!

MARYA

Serce we mnie omdlewa. Piêknoœæ ich tak krasi

na ostatnich chwil kilka.

Drgê³a patrz¹c; nagle pochyla siê ku oknu

To ten jest Ch³opicki, co zwraca koniem – – ?

Patrzy tu, przyzywa kogoœ, lask¹ skin¹³.

45

ANNA

A pan Jan ju¿ przy generale znowu;

widzisz, to jego wo³a³. – – –

Coœ z nim mówi, oddaje mu jakiœ zwitek.

MARYA

dr¿¹ca

Ten sam zwitek, co ¿o³nierz przyniós³.

ANNA

Mój m³odzik salutuje.

Co? Tutaj biegnie? – Widocznie tu! – Do nas?

MARYA

szybko, w domys³ach

Do mnie...

Nie œmia³ mi powiedzieæ sam;

przysy³a adiutanta... goñca. –

I ten zwiastun ulêknie siê mego oblicza

i ³zy mu w gard³o wt³ocz¹ wieœæ straszliw¹.

G³oœno

Zatrzymaæ go. – Stój, goñcze! ty mnie nieszczêœliw¹

nie czyñ!! – Ty ¿ywym s³owem reszty mego ¿ycia mnie nie wydzieraj...

Szybko zamyka drzwi z boku, z lewej

On jeszcze we mnie ¿yw,

jeszcze go widzê – przed sob¹, przy sobie –

jak siê ¿egna, ¿yw jeszcze, ¿yw jeszcze...

46

ANNA

przestraszona, mówi¹c do kogoœ za drzwiami

To pan, panie Janie! –

Do Maryi

Co ci jest –

MARYA

gwa³townie

Nie zwo³uj, nie zwo³uj!!

ANNA

ciszej; – zawstydzona

Bo, moja ty droga – my siê tak¿e chcemy

po¿egnaæ ³adnie –

Odsuwa j¹ lekko ode drzwi

...Zezwolisz, siostro; – zrozumiesz, ty kochasz.

Wpada M³ody Oficer i przystaje przy drzwiach, na widok Maryi; Anna podbiega ku niemu;

Marya, ca³a dr¿¹ca, siada sztywna przy klawikordzie, niespokojnie œledz¹c a ka¿dym

ruchem oficera; ten ca³uje Annê w rêkê; Anna rêk¹ lew¹ odpl¹ta wst¹¿kê od ubioru

uczesania g³owy i podaje mu

ANNA

WeŸ pan tê szarfê..

M£ODY OFICER

tkniêty tym

Panno Anno!...

47

ANNA

Jak to, pan tej mojej wstêgi

nie pragn¹³ mo¿e?

Pan prawie przyj¹æ nie chce – – ?

MARYA

w myœlach

Widzia³ wstêgê krwaw¹; –

mo¿e przyniós³, przynosi...

ANNA

do oficera

WeŸ szczêœcie i s³awê.

MARYA

g³oœno

Dzisiaj œwitem, ja mego stroi³am rycerza

moj¹ szarf¹, mym szczêœciem i ¿¹daniem s³awy;

pan nie chce byæ memu bohatyrowi bratem.

M£ODY OFICER

bior¹c wst¹¿kê; powa¿nie, patrz¹c w Maryê

Niech kraj mój ¿ycie weŸmie; to Szczêœcie, szczyt S³awy.

MARYA

patrzy w niego, w oczy – i wychodzi do pokoju bocznego,

w drzwi pierwsze z prawej

48

ANNA

Pan blednie, panie Janie, co panu jest? Czemu

pan nagle poblad³?

M£ODY OFICER

po odejœciu Maryi, mówi szybko, ogl¹daj¹c siê na drzwi, którymi wysz³a

Na mi³oœæ bosk¹, panno Anno, przyjm pani to spokojnie; – – Józef zgin¹³, godzinê temu; –

dzisiaj to, o œwicie, genera³ sam wys³a³ go na posterunek, który sam od dawna uwa¿a³ za

stracony, a tylko przez upór, ¿eby wykazaæ niedo³êstwo ksiêcia, trwa³ w pos³uszeñstwie raz

wydanym rozkazom; – a Józef siê domaga³, prosi³; ¿e zaœ jeden z nas musia³ pójœæ, dobrze to

wiedzia³. – – Tam z ca³ej dywizji nikt nie zosta³; ów ¿o³nierz, który tu przed chwil¹ wszed³

na salê, ów stary wiarus, jak siê pokaza³o, by³ ciê¿ko ranny, jeno wszystko skrywa³ w sobie;

– w sieniach go z³o¿ono; – ten ¿o³nierz

przyniós³ raport: ¿e dywizji ca³ej ju¿ nie ma.

ANNA

Moja siostra!

M£ODY OFICER

Wczoraj wieczorem, Józef w ¿artach, gdy ju¿ raz uzyska³ zezwolenie od genera³a, by na ów

post jecha³, prosi³, a œmia³ siê, a¿eby genera³ wst¹¿kê z jego piersi, gdy polegnie, sam zwró-

ci³ jego narzeczonej... Genera³ przyrzek³. By³o œmiechu wiele i ¿artów. ¯aden z nas nie my-

œla³ wtedy, ¿e pozycja tak groŸna by³a i ¿e Ch³opicki mia³ j¹ za stracon¹ nieodwo³alnie...

A teraz tam leci sam, goni

tê œmieræ, co mu jego rycerze wykrad³a.

Pierwszy na przedzie, w lot o kilka koni

wyprzedzi³ nasze szwadrony.

Widzieæ go teraz, jaki weñ szalony

duch wojny wst¹pi³...

49

Tr¹by odmarszu

– – Oto wst¹¿ka jest jej; –

genera³ nie œmia³ sam dorêczyæ.

ANNA

bior¹c wst¹¿kê

Bo¿e, ca³a we krwi!

M£ODY OFICER

B¹dŸ mi zdrowa.

ANNA

¿egnaj¹c siê zarzuca mu rêce na szyjê, przy czym porzuca

wst¹¿kê zbroczon¹ na klawisze klawikordu

Panie Janie – mój drogi... mój Jasiu!

M£ODY OFICER

przytula j¹ do siebie, okrêca, trzymaj¹c wpó³; sadza na krzeœle i wybiega;

a jeszcze we drzwiach wo³a, wskazuj¹c okno

Pu³k czwarty, Anno!

ANNA

która siê zerwa³a natychmiast

Czwartacy! chcê widzieæ...

Wybiega za nim

tr¹ba odmarszu odzywa siê kilka razy mocno, w ró¿nych odleg³oœciach z goœciñca;

za oknami przeje¿d¿a i przechodzi wojsko w szyku; widaæ ich do pó³ na koniach, koñskie

³by, i têtent nieustanny, i stukanie, i brzêk s³ychaæ

50

MARYA

wychodzi z bocznych drzwi z prawej; w³osy w nie³adzie; idzie jak pos¹g – oczy du¿e, roz-

œwietlone; idzie przed siebie we œnie zapamiêtania, rêce nieco naprzód wci¹gniête

Wiem, wiem.

Oni nie œmi¹ wymówiæ przede mn¹. –

– Milczycie; ja wyczytam, zgadnê, zgadnê wiele

z oblicza; patrzcie w oczy mnie, odgadnê wszystko...

Szum, ³oskot, tylu mê¿ów orê¿nych siê zbiera...

Otwiera okna obydwa machinalnie; oficerowie przeje¿d¿aj¹cy i wojsko widzi j¹

CHÓR

wojsko popod oknami przeje¿d¿aj¹ce

„Leæ, nasz orle, w górnym pêdzie,

S³awie, Polsce, Œwiatu s³u¿...”

MARYA

idzie do klawikordu i gdy bierze klawisze, pl¹cze palce we wst¹¿kê porzucon¹, swoj¹

w³asn¹, zakrwawion¹; – opada z p³aczem na rêce i na klawisze. Jêkiem ponurym zatrz¹s³

siê i zahucza³ instrument ca³y. – S³ychaæ jej szlochanie. – – – Podnosi g³owê, zdobywa siê

na si³ê niezwyk³¹: promienieje ca³a t¹ si³¹; – gra z moc¹ i œpiewa:

„Leæ, nasz orle, w górnym pêdzie,

S³awie, Polsce, œwiatu s³u¿.

Kto prze¿yje, wolnym bêdzie;

kto umiera, wolnym ju¿”.

Wstawszy od klawikordu, idzie ku oknu wo³aj¹ca:

Orlej s³awie, S³awie s³u¿.

Piersi szarp i dziobem rañ.

Skrzyd³a bia³e we krwie w³ócz;

Leæ, polatuj krwawy wró¿;

51

bierz orê¿n¹ dañ: –

oto twoi, oto twoi

na koniach, w rynsztunku zbroi,

za tob¹, za tob¹ wszêdzie.

Leæ, polatuj w górnym pêdzie;

S³awie, S³awie, S³awie s³u¿!!!

Dr¿y, trzêsie siê, przy oknie otwartym stoj¹c, z rêk¹ wyci¹gniêt¹ za odje¿d¿aj¹cymi;

wbiega Anna

ANNA

zamkn¹wszy okno z lewej

Zamkn¹æ okna! Jak zimno! Ty masz rêce z lodu.

Maryo! tyœ nieprzytomna...

MARYA

z rêk¹ wyci¹gniêt¹ za odje¿d¿aj¹cymi

Tam siê krwi¹ narodu

ubroczy ca³e pole; krwi¹ siê b³onie zrosi.

Jaka¿ Was si³a zrywa i ponosi

na bój, na krwawy bój?!

Po œmieræ, jak mój!

Patrz, jad¹ na mogi³y.

Krzy¿e tam bêd¹ tkwi³y,

gdzie krzewów gêsty rój,

wyschniêty zim¹.

ANNA

usuwaj¹c siê ze zgroz¹ przed jej wo³aniem

Maryo, na mi³oœæ Boga, co ty mówisz, Maryo!

oni id¹ siê biæ za ojczyznê,

52

a ty tak wo³asz straszno,

Maryo, tak straszno – –

MARYA

bezprzytomna

Widzisz, za nimi, nad nimi, kto – – –!

Przez s³oñce œwiec¹ce, patrz, prószy œnieg,

a oni zaczêli ku kresom swój bieg,

a oni zaczêli swój pêd.

A! widzisz, ta or³ów chmura –

bêdzie ich siwych ze sto!

O, patrzaj, na piersiach krew!

ANNA

Siostro!

MARYA

Przekleñstwo! gniew!!

£amie i gnie mnie ból;

daremno ty mnie tul. – –

O, s³yszysz, s³yszysz œpiew.

Ten ob³ok or³ów œpiewa;

ta chmura w œpiewie p³yn¹ca. – –

O, patrz, przez œnie¿n¹ sieæ,

w górze, w promieniach s³oñca!: – – –

Leæ, orle!! Orle, leæ – !!

53

CHÓR

wojsko popod oknami przeje¿d¿aj¹ce

„Leæ, nasz orle, w górnym pêdzie,

S³awie, Polsce, Œwiatu s³u¿”.

MARYA

Serce moje martwieje,

zbudŸ moje serce –

siostro... serca nie czujê. – –

Daj rêkê – oto martwota. –

Wo³aj, krzycz...

przywróæ mi czucie. – –

Rêce moje sztywniej¹.

Myœl, myœl skrzep³a siê w lody.

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

Co widzê? Czego chcia³am – ? –

Sz³am z Ni¹ w zawody;

przeklêtej nie strzyma³am:

moje serce w d³oñ zimn¹ ujê³a,

jako kwiat miê zwarzy³a i zgiê³a.

Siostra j¹ wiedzie ku pokojom z prawej

CHÓR

wojsko popod oknami przeje¿d¿aj¹ce

„Leæ, nasz orle, w górnym pêdzie,

S³awie, Polsce, Œwiatu s³u¿”.

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

54

OBJAŒNIENIA OSÓB

Genera³ Jan Skrzynecki (1787–1860) – rozpocz¹³ s³u¿bê w wojsku Ksiêstwa Warszawskiego.

Niedawno mianowany genera³em brygady, dowodzi³ 3 dywizj¹ piechoty, a po bitwie
pod Grochowem zosta³ naczelnym wodzem. Dobry oficer liniowy, by³ wodzem nie-
fortunnym, sta³ siê te¿ jednym z g³ównych sprawców niepowodzeñ w wojnie 1831 r.

Genera³ Ludwik Micha³ hrabia Pac (1780–1835) – zaraz po wybuchu powstania chwilowo

wódz naczelny – pierwszy z szeregu wodzów – póŸniej w sztabie, a od wiosny
1831 r. znowu w s³u¿bie liniowej.

Genera³ Jan Nepomucen Umiñski (1780–1851) – ws³awiony mêstwem ¿o³nierz i dzia³acz

patriotyczny; wst¹pi³ do Legionów, potem stale w s³u¿bie wojskowej a¿ do 1816 r.,
kiedy wzi¹wszy dymisjê osiad³ w Poznañskiem; skazany tam za dzia³alnoœæ naro-
dow¹ na 6 lat wiêzienia, uciek³ w³aœnie w lutym 1831 r. i wzi¹³ udzia³ w bitwie pod
Wawrem i Grochowem, dowodzi³ dywizj¹, potem korpusem, a po kapitulacji War-
szawy by³ nawet krótko wodzem naczelnym.

Piotr Wysocki (1799–1875) – bohater nocy listopadowej, organizator sprzysiê¿enia i spisku

w Szkole Podchor¹¿ych Piechoty, gdzie by³ – w randze podporucznika grenadierów
– instruktorem. Podczas powstania mianowany kapitanem, walczy³ mê¿nie pod
Wawrem i Grochowem (by³ adiutantem naczelnego wodza), potem uczestniczy³
w wyprawie Dwernickiego na Wo³yñ, by znów wróciæ do Warszawy, gdzie zosta³
ciê¿ko ranny w obronie Woli.

Stanis³aw Barzykowski (1792–1872) – wybitny przedstawiciel liberalizmu, pose³ na sejm od

1824 r., w czasie powstania reprezentowa³ stanowisko konserwatywne, bliskie po-
gl¹dów Adama Czartoryskiego, za którego prezesury by³ cz³onkiem Rz¹du Narodo-
wego. W bitwie pod Grochowem walcz¹c jako szeregowiec okaza³ wielk¹ odwagê,
za co otrzyma³ Virtuti Militari. Po upadku powstania emigrowa³ do Francji. Autor
piêciotomowej Historii powstania listopadowego (Poznañ 1883), która by³a dla
Wyspiañskiego podstawowym Ÿród³em znajomoœci dziejów powstania i zdecydowa-
nie wp³ynê³a na ukszta³towanie obrazu wydarzeñ 1830/1831 r., a w znacznym stop-
niu równie¿ na ich ocenê.

Kazimierz Ma³achowski (1765–1845) – najstarszy wiekiem wœród wymienionych genera³ów,

rozpocz¹³ s³u¿bê jeszcze w wojskach dawnej Rzeczypospolitej, walczy³ pod Rac³a-
wicami, w Legionach, na San Domingo, w wojnie 1812 r., mianowany na koniec
genera³em przez Napoleona pod Lipskiem. W powstaniu jako genera³ dywizji wal-
czy³ pod Wawrem, Bia³o³êk¹, Grochowem, potem równie¿ pod Ostro³êk¹, a w dru-
giej po³owie sierpnia 1831 r. by³ krótko naczelnym wodzem.

Maciej Rybiñski (1784–1874) – ju¿ od 1806 r. w wojsku francuskim i Ksiêstwa Warszaw-

skiego, uczestnik wielu kampanii. Jako dowódca pu³ku piechoty na wieœæ o powsta-
niu natychmiast przymaszerowa³ z pu³kiem do Warszawy i odda³ siê na us³ugi po-
wstania. Zawsze odwa¿nym bêd¹c oficerem, odznaczy³ siê równie¿ w bitwie pod
Grochowem. Po upadku Warszawy – po Ma³achowskim – zosta³ we wrzeœniu

55

1831 r. naczelnym wodzem i z niekorzyœci¹ dla swej chwa³y ¿o³nierskiej z³¹czy³ swe
nazwisko z przejœciem granicy pruskiej na czele ponad 20 tysiêcy wojska, co by³o
aktem zamykaj¹cym dzieje powstania 1830/1831 r.

Niemojowscy – znani dzia³acze patriotyczni z okresu Królestwa Polskiego, pos³owie na sejm,

od 1820 r. stali na czele narodowej opozycji liberalnej, konstytucjonaliœci; pocho-
dzili z Kaliskiego, st¹d zwano ich wraz ze zwolennikami „Kaliszanami”. Starszy,
Wincenty (1784–1834), by³ w powstaniu cz³onkiem ustanowionego w koñcu stycz-
nia Rz¹du Narodowego, ministrem spraw wewnêtrznych, a zmar³ w drodze na Sybe-
riê, na zes³anie, w 1834 r. M³odszy z braci, Bonawentura (1787–1835), równie¿
pose³, a w powstaniu cz³onek Rz¹du Narodowego i wreszcie jego prezes; po powsta-
niu zmar³ we Francji.

Mycielscy – w powstaniu walczy³o ich piêciu braci, z których trzech zginê³o w bitwach,

a czwarty odniós³ ciê¿k¹ ranê. W bitwie pod Wawrem, w 4 pu³ku piechoty, odzna-
czy³ siê szczególniejszym bohaterstwem Ludwik Mycielski († 1863). Tu – w otocze-
niu Ch³opickiego – móg³ Wyspiañski widzieæ Micha³a (potem genera³a) i Józefa My-
cielskiego, który by³ adiutantem Ch³opickiego.

Ledóchowscy – jednym z nich by³ Jan (1791–1864), walczy³ w wojskach Ksiêstwa Warszaw-

skiego a¿ po kampaniê 1812 r. Od 1825 by³ pos³em na sejm, a w czasie powstania
sta³ siê jednym z inicjatorów uchwa³y o detronizacji cara Miko³aja jako króla pol-
skiego. Wybrany pocz¹tkowo do rady przydanej dyktatorowi, usun¹³ siê z niej po
starciu z Ch³opickim, ostry zaœ konflikt miêdzy Ledóchowskim a Ch³opickim spo-
wodowa³ z³o¿enie dyktatury przez genera³a. Obecnoœæ jego w otoczeniu Ch³opickie-
go w Warszawiance mog³aby wiêc dziwiæ. Walczy³ jednak rzeczywiœcie pod Grocho-
wem (w 8 pu³ku piechoty).

Ludwik Wo³owski (1810–1876) – podczas powstania by³ kapitanem artylerii, póŸniej, na emi-

gracji, w Pary¿u zyska³ znaczny rozg³os jako wybitny ekonomista liberalny.

B³endowski (raczej Aleksander B³êdowski, 1788–1831) – ¿o³nierz od 1809 r., kilkakrotnie

ranny i odznaczony krzy¿ami za walecznoœæ, dymisjonowany w 1817 r., na wieœæ
o powstaniu zg³osi³ siê znów do s³u¿by wojskowej, bra³ udzia³ w wyprawie Dwer-
nickiego, a potem jako pu³kownik dowodzi³ 3 pu³kiem strzelców konnych; wkrótce
zosta³ ciê¿ko ranny w nogê. – By³ równie¿ oficerem w powstaniu, m³odszy od po-
przedniego, Franciszek B³êdowski.

Kalikst Borzewski (1805–1836) – organizator powstania w P³ocku, przekonañ demokratycz-

nych, jako oficer jazdy (kapitan 8 pu³ku u³anów) bra³ udzia³ w wielu bitwach.
Po powstaniu wzi¹³ jeszcze udzia³ w wyprawie Zaliwskiego – wraz z Zawisz¹.

Artur Zawisza (1808–1833) – uczestnik powstania, a póŸniej jeden z organizatorów próby

wznowienia dzia³añ partyzanckich w 1833 r. w Królestwie, gdzie jednak, pobity,
dosta³ siê do niewoli i zosta³ w Warszawie publicznie stracony.

Andrzej Plichta (1797–1866) – uczestnik spisku £ukasiñskiego, wiêziony w latach

1826–1829, sekretarz rady Stanu, podczas powstania sekretarz Rz¹du Narodowego.