Warszawianka. Pieśń z roku 1831
Czas akcji: „Rzecz dzieje się w roku 1831 25-ego lutego w dniu trzecim bitwy pod Grochowem”
Osoby:
Marya
Anna
Chłopicki
Młody oficer
Stary Warus
Chór
Objaśnienia osób:
Generał Jan Skrzynecki (1787–1860) – rozpoczął służbę w wojsku Księstwa Warszawskiego. Niedawno mianowany generałem brygady, dowodził 3 dywizją piechoty, a po bitwie pod Grochowem został naczelnym wodzem. Dobry oficer liniowy, był wodzem niefortunnym, stał się też jednym z głównych sprawców niepowodzeń w wojnie 1831 r.
Generał Ludwik Michał hrabia Pac (1780–1835) – zaraz po wybuchu powstania chwilowo wódz naczelny – pierwszy z szeregu wodzów – później w sztabie, a od wiosny 1831 r. znowu w służbie liniowej.
Generał Jan Nepomucen Umiński (1780–1851) – wsławiony męstwem żołnierz i działacz patriotyczny; wstąpił do Legionów, potem stale w służbie wojskowej aż do 1816 r., kiedy wziąwszy dymisję osiadł w Poznańskiem; skazany tam za działalność narodową na 6 lat więzienia, uciekł właśnie w lutym 1831 r. i wziął udział w bitwie pod Wawrem i Grochowem, dowodził dywizją, potem korpusem, a po kapitulacji Warszawy był nawet krótko wodzem naczelnym.
Piotr Wysocki (1799 – 1875) - bohater nocy listopadowej, organizator sprzysiężenia i spisku w Szkole Podchorążych Piechoty, gdzie był – w randze podporucznika grenadierów – instruktorem. Podczas powstania mianowany kapitanem, walczył mężnie pod Wawrem i Grochowem (był adiutantem naczelnego wodza), potem uczestniczył w wyprawie Dwernickiego na Wołyń, by znów wrócić do Warszawy, gdzie został ciężko ranny w obronie Woli.
Stanisław Barzykowski (1792–1872) – wybitny przedstawiciel liberalizmu, poseł na sejm od 1824 r., w czasie powstania reprezentował stanowisko konserwatywne, bliskie poglądów Adama Czartoryskiego, za którego prezesury był członkiem Rządu Narodowego. W bitwie pod Grochowem walcząc jako szeregowiec okazał wielką odwagę, za co otrzymał Virtuti Militari. Po upadku powstania emigrował do Francji. Autor pięciotomowej Historii powstania listopadowego (Poznań 1883), która była dla Wyspiańskiego podstawowym źródłem znajomości dziejów powstania i zdecydowanie wpłynęła na ukształtowanie obrazu wydarzeń 1830/1831 r., a w znacznym stopniu również na ich ocenę.
Kazimierz Małachowski (1765–1845) – najstarszy wiekiem wśród wymienionych generałów, rozpoczął służbę jeszcze w wojskach dawnej Rzeczypospolitej, walczył pod Racławicami, w Legionach, na San Domingo, w wojnie 1812 r., mianowany na koniec generałem przez Napoleona pod Lipskiem. W powstaniu jako generał dywizji walczył pod Wawrem, Białołęką, Grochowem, potem również pod Ostrołęką, a w drugiej połowie sierpnia 1831 r. był krótko naczelnym wodzem.
Maciej Rybiński (1784–1874) – już od 1806 r. w wojsku francuskim i Księstwa Warszawskiego, uczestnik wielu kampanii. Jako dowódca pułku piechoty na wieść o powstaniu natychmiast przymaszerował z pułkiem do Warszawy i oddał się na usługi powstania. Zawsze odważnym będąc oficerem, odznaczył się również w bitwie pod Grochowem. Po upadku Warszawy – po Małachowskim – został we wrześniu 1831 r. naczelnym wodzem i z niekorzyścią dla swej chwały żołnierskiej złączyć swe nazwisko z przejściem granicy pruskiej na czele ponad 20 tysięcy wojska, co było aktem zamykającym dzieje powstania 1830/1831 r.
Niemojewscy – znani działacze patriotyczni z okresu Królestwa Polskiego, posłowie na sejm, od 1820 r. stali na czele narodowej opozycji liberalnej, konstytucjonaliści; pochodzili z Kaliskiego, stąd zwano ich wraz ze zwolennikami „Kaliszanami”. Starszy, Wincenty (1784–1834), był w powstaniu członkiem ustanowionego w końcu stycznia Rządu Narodowego, ministrem spraw wewnętrznych, a zmarł w drodze na Syberię, na zesłanie, w 1834 r. Młodszy z braci, Bonawentura (1787–1835), również poseł, a w powstaniu członek Rządu Narodowego i wreszcie jego prezes; po powstaniu zmarł we Francji.
Mycielscy - w powstaniu walczyło ich pięciu braci, z których trzech zginęło w bitwach, a czwarty odniósł ciężką ranę. W bitwie pod Wawrem, w 4 pułku piechoty, odznaczył się szczególniejszym bohaterstwem Ludwik Mycielski († 1863). Tu – w otoczeniu Chłopickiego – mógł Wyspiański widzieć Michała (potem generała) i Józefa Mycielskiego, który był adiutantem Chłopickiego.
Ledóchowscy – jednym z nich był Jan (1791–1864), walczył w wojskach Księstwa Warszawskiego aż po kampanię 1812 r. Od 1825 był posłem na sejm, a w czasie powstania stał się jednym z inicjatorów uchwały o detronizacji cara Mikołaja jako króla polskiego. Wybrany początkowo do rady przydanej dyktatorowi, usunął się z niej po starciu z Chłopickim, ostry zaś konflikt między Ledóchowskim a Chłopickim spowodował złożenie dyktatury przez generała. Obecność jego w otoczeniu Chłopickiego w Warszawiance mogłaby więc dziwić. Walczył jednak rzeczywiście pod Grochowem (w 8 pułku piechoty).
Ludwik Wołowski (1810–1876) – podczas powstania był kapitanem artylerii, później, na emigracji, w Paryżu zyskał znaczny rozgłos jako wybitny ekonomista liberalny.
Błendowski (raczej Aleksander Błędowski, 1788–1831) – żołnierz od 1809 r., kilkakrotnie ranny i odznaczony krzyżami za waleczność, dymisjonowany w 1817 r., na wieść o powstaniu zgłosił się znów do służby wojskowej, brał udział w wyprawie Dwernickiego, a potem jako pułkownik dowodził 3 pułkiem strzelców konnych; wkrótce został ciężko ranny w nogę. – Był również oficerem w powstaniu, młodszy od poprzedniego, Franciszek Błędowski.
Kaliks Borzewski (1805–1836) – organizator powstania w Płocku, przekonań demokratycznych, jako oficer jazdy (kapitan 8 pułku ułanów) brał udział w wielu bitwach. Po powstaniu wziął jeszcze udział w wyprawie Zaliwskiego – wraz z Zawiszą.
Artur Zawisza (1808–1833) – uczestnik powstania, a później jeden z organizatorów próby wznowienia działań partyzanckich w 1833 r. w Królestwie, gdzie jednak, pobity, dostał się do niewoli i został w Warszawie publicznie stracony.
Andrzej Plichta (1797–1866) – uczestnik spisku Łukasińskiego, więziony w latach 1826–1829, sekretarz rady Stanu, podczas powstania sekretarz Rządu Narodowego.
W wydaniu I (z r. 1898) widniała – nie powtórzona później, na życzenia autora, dedykacja: „J. Wielmożnej Pannie Zacnej Leontynie Bochenkównej poświęca autor”. W jej domu Wyspiański jako dziecko poznał Warszawiankę.
Warszawianka 1831
Oto
dziś dzień krwi i chwały
Oby dniem wolności był
W
tęczę Franków Orzeł Biały
Patrząc lot swój w niebo
wzbił
Słońcem lipca podniecany
Woła na nas z górnych
stron :
Powstań Polsko, skrusz kajdany
Dziś Twój
tryumf, albo zgon!
Hej, kto Polak na bagnety!
Żyj
swobodo, Polsko Żyj!
Takim hasłem cnej podniety
Trąbo
nasza wrogom grzmij
Trąbo nasza wrogom grzmij.
Na
koń!- woła Kozak mściwy,
Karcić bunty Polskich rot,
Bez
Bałkanów są ich niwy,
Wszystko zmiecie jeden lot!
Stój!
za Bałkan pierś ta stanie,
Car wasz marzy płony łup
Z
wrogów naszych nie zostanie
Na tej ziemi, chyba trup!
Droga
Polsko Dzieci twoje
Dziś szczęśliwych doszły chwil
Od
tych sławnych, gdy ich boje
Wieńczył Kremli, Tybr i Nil.
Lat dwadzieścia nasze męże
Los po obcych ziemiach
siał,
Dziś, o Matko, kto poleżę,
Na Twym łonie
będzie spał.
Stań Kościuszko! Ugodź w serca
Co
litością mamić śmią
Znał tę litość ów morderca,
Który Pragę zalał krwią?
Niechaj krew ta krwią dziś
płaci
Niech nie zrosi grunt, zły gość
Laur męczeński
naszych braci
Bujniej po niej będzie rość.
Toć
Polaku bój zacięty,
Uledz musi dumny car,
Pokaż jemu
pierścień święty,
Nieugiętych Polek dar.
Niech to
godło ślubów drogich
Wrogom naszym ruszy grób
Niech
krwią zlane w bojach srogich
Nasz z wolnością świadczy
ślub.
…
Powstanie listopadowe – polskie powstanie narodowe przeciw Rosji, które wybuchło w nocy z 29 listopada na 30 listopada 1830, a zakończyło się 21 października 1831. Zasięgiem swoim objęło Królestwo Polskie i część prowincji zabranych (Litwę, Żmudź i Wołyń).
Główną przyczyną wybuchu powstania listopadowego było nieprzestrzeganie przez carów rosyjskich postanowień konstytucji z 1815 roku. Aleksander I w 1819 roku zniósł wolność prasy i wprowadził cenzurę prewencyjną. W 1821 zawieszono wolność zgromadzeń i zakazano działalności masonerii. W 1822 skazano Waleriana Łukasińskiego, przywódcę Wolnomularstwa Narodowego. W 1823 Rosjanie rozbili sieć tajnych stowarzyszeń w prowincjach zabranych. Mikołaj Nowosilcow rozpoczął prześladowanie członków towarzystw filomatów i filaretów. W 1825 car zlikwidował jawność obrad sejmowych. Jednocześnie wzmogły się prześladowania polskich organizacji niepodległościowych. W 1827 nastąpiły aresztowania członków Towarzystwa Patriotycznego. Sąd sejmowy, wydając łagodne wyroki na podejrzanych i oczyszczając ich z zarzutu zdrady stanu, pośrednio potwierdził, że występowali oni w dobrej wierze przywrócenia przestrzegania zapisów konstytucji 1815 roku. Polska opinia publiczna straciła też wtedy ostatecznie złudzenia co do prawdziwych zamierzeń cara Mikołaja I.
W lipcu i sierpniu 1830 wybuchły zwycięskie rewolucje we Francji i w Belgii, które doprowadziły do podważenia systemu Świętego Przymierza.
17 października car rozkazał przygotowanie mobilizacji alarmowej wojska polskiego i rosyjskiego. 21 października ks. Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki otrzymał polecenie przygotowania finansów Kongresówki na wypadek wojny. 28 listopada dotarła do Królestwa Polskiego wieść o upadku prorosyjskiego rządu Wielkiej Brytanii ks. Artura Wellingtona. Jednocześnie już 23 listopada członkowie sprzysiężenia Podchorążych byli ostrzeżeni o ich dekonspiracji i przygotowanych aresztowaniach. Wydawać by się mogło, że nadszedł ostatni dogodny moment do przeprowadzenia powstania.
W roku 1828 w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty zawiązało się sprzysiężenie pod dowództwem podporucznika Piotra Wysockiego przeciwko wodzowi naczelnemu wojsk Królestwa Polskiego i dowódcy sił rosyjskich stacjonujących w zachodnich guberniach Rosji, wielkiemu księciu Konstantemu, który był bratem cesarza Rosji i króla Polski Mikołaja I. Był on powszechnie znienawidzony za stworzenie systemu tajnej policji i donosicielstwa, a także za publiczne poniżanie polskich oficerów.
Bunt wybuchł nocą z 29 na 30 listopada 1830. Sygnałem do insurekcji miał być pożar browaru na Solcu. Grupa 24 spiskowców, złożona głównie z młodych inteligentów (m.in. Ludwik Nabielak, Seweryn Goszczyński), opanowała Belweder – rezydencję wielkiego księcia. Jednakże Konstanty zdołał się przed napastnikami ukryć. Podobno zbiegł z pałacu przebrany w kobiece ubrania. Powstańcy tylko dzięki pomocy 15 000 pospólstwa i plebsu warszawskiego zdobyli wówczas Arsenał. Zamordowali sześciu przeciwnych powstaniu generałów i wysoko postawionych wojskowych. Następnego dnia, wraz z uzbrojoną ludnością cywilną, opanowali stolicę. W ten sposób spisek wojskowy przekształcił się w powstanie. Wielki książę Konstanty z częścią wiernych mu generałów i wojsk wycofał się z Warszawy do koszar na Wierzbnie, nie podejmując działań przeciwko powstańcom (w 1831 r. zmarł na cholerę).
30 listopada Rada Administracyjna powołała Straż Bezpieczeństwa, dowodzoną przez Piotra Łubieńskiego, której zadaniem było rozbrojenie zrewoltowanej ludności cywilnej Warszawy. Broń odbierano powstańcom, zakazano też używania rewolucyjnych kokard granatowo-biało-czerwonych, wprowadzając w ich miejsce białe. Po nieudanych próbach rozbrojenia powstańców przez Radę Administracyjną, (kierowaną przez księcia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego) będącą cywilną władzą Królestwa, nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego. 1 grudnia powstało Towarzystwo Patriotyczne, kierowane przez Maurycego Mochnackiego, które domagało się podjęcia natychmiastowej akcji zbrojnej przeciwko wojskom rosyjskim stacjonującym w Królestwie. Ulegając tym naciskom Rada Administracyjna dokooptowała do swojego składu polityków Towarzystwa, co z kolei wywołało sprzeciw żywiołów konserwatywnych. W celu spacyfikowania nastrojów 3 grudnia 1830 rozwiązano Radę Administracyjną i wyłoniony został Rząd Tymczasowy, którego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski. Wodzem Naczelnym rząd mianował gen. Józefa Chłopickiego. Ten 5 grudnia ogłosił się dyktatorem powstania usiłując jednocześnie doprowadzić do rokowań z carem. W tym celu zaproponował mediację Prus w sporze z Rosją. Książę Drucki-Lubecki udał się do Petersburga, by tam na czele polskiej delegacji rozpocząć rokowania z carem. Powołując na powierzone jej instrukcje sejmowe delegacja ta miała się domagać od Mikołaja I respektowania postanowień konstytucji z 1815 roku, rozciągnięcia jej postanowień na Litwę, Wołyń i Podole, zwołania Sejmu z udziałem posłów z ziem zabranych, natychmiastowego opuszczenia terytorium Królestwa Polskiego przez wojska rosyjskie. 13 grudnia car wydał ukaz o przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowództwem feldmarszałka Iwana Dybicza, który miał stłumić powstanie. 17 grudnia Mikołaj I wydał manifest do Polaków, w którym nakazywał przywrócenie Rady Administracyjnej w jej składzie pierwotnym i skoncentrowanie wojsk polskich w okolicach Płocka. Jednakże sytuacja w Królestwie uległa dalszej radykalizacji. 20 grudnia Sejm wydał manifest, w którym ogłosił powstanie narodowe przeciw Rosji, przedstawiając opinii międzynarodowej przyczyny jego wybuchu. 21 grudnia dyktator Józef Chłopicki rozwiązał Rząd Tymczasowy i w jego miejsce powołał Radę Najwyższą Narodową. 17 stycznia, wobec fiaska rokowań z Mikołajem I, który zażądał bezwarunkowej kapitulacji powstańców gen. Chłopicki złożył dyktaturę. Radykalne Towarzystwo Patriotyczne kierowane przez Joachima Lelewela zdobyło wówczas decydujący głos w sejmie, który 25 stycznia 1831 r. na wniosek posła Romana Sołtyka podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I, co było równoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Królestwa. Poseł Jan Ledóchowski wybiegł wtedy na środek sejmu i zawołał "Wyrzeknijmy więc wszyscy: nie ma Mikołaja!". Adam Czartoryski podpisując ten dokument miał powiedzieć: "Zgubiliście Polskę". W odpowiedzi bowiem granice Królestwa Polskiego przekroczyła 115 tys. armia rosyjska z 336 działami pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza, który uzyskał od cara nieograniczoną władzę nad ośmioma województwami Królestwa Polskiego. 30 stycznia 1831 sejm powołał w miejsce rozwiązanej Rady Najwyższej Narodowej Rząd Narodowy. W jego składzie znaleźli się: książę Adam Jerzy Czartoryski, Wincenty Niemojowski, Stanisław Barzykowski, Teofil Morawski i Joachim Lelewel.
5 lutego 1831 roku armia rosyjska wkroczyła w granice Królestwa. 7 stycznia doszło do pierwszych starć zbrojnych: jeden z plutonów 1 pułku ułanów rozpędził w Siedlcach straż przednią nieprzyjaciela. W tym samym dniu 3 pułk ułanów wyparł z Węgrowa dwa pułki rosyjskie. Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem 14 lutego i Wawrem, doszło do rosyjskiej próby szturmu na Warszawę. Jednak nierozstrzygnięta bitwa pod Olszynką Grochowską 25 lutego 1831 roku, podczas której ciężko ranny został Chłopicki, uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny. Po bitwie dyktaturę objął generał Jan Skrzynecki, który obawiał się podjąć kontrofensywy. Zgodził się na to dopiero pod koniec marca. Śmiały plan opracowany przez generała Ignacego Prądzyńskiego przyniósł sukcesy w bitwach pod Wawrem (II), Dębem Wielkim i Iganiami. Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę. Dopiero w maju zgodził się na nowy plan Prądzyńskiego przewidujący rozbicie rosyjskich pułków gwardyjskich operujących w rejonie Łomży i Ostrołęki. W wyniku zwlekania wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie. Rosjanie wygrali 26 maja bitwę pod Ostrołęką, co załamało morale polskich żołnierzy. Skrzynecki tym razem znów zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez cholerę wojska rosyjskie. Dopiero 11 sierpnia złożony został z urzędu. 15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjęło próbę dokonania zamachu stanu. Tłum warszawski zamordował więzionych na Zamku Królewskim zdrajców. Chaos opanował wówczas generał Jan Krukowiecki, który stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą.Tymczasem wojska rosyjskie, dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm. Iwana Paskiewicza 6 września, po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej, dalekim marszem przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od zachodu. Po utracie Woli, gdzie podczas rosyjskiego szturmu zginął gen. Józef Sowiński, dowództwo powstania, nie widząc możliwości dalszej obrony stolicy, poddało ją. Kilka tygodni później nastąpił rozpad sejmu, Rządu Narodowego i wojska, którego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji.
Na początku 1831 gen. Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji polskich działań partyzanckich. Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałów leśnych, rekrutowanych ze straży bezpieczeństwa, gwardii ruchomej i pułków wojewódzkich. Całe Królestwo Polskie zostało podzielone na siedem stref działań, do których skierowano poszczególne ugrupowania powstańcze.W swoim założeniu małe, niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie, miały operować na tyłach Rosjan, przerywając ich komunikację, nękając izolowane mniejsze oddziały nieprzyjaciela. W razie zagrożenia miały podlegać rozproszeniu i ponownie zbierały się w wyznaczonym miejscu. W czasie kampanii 1831 8-tysięczne oddziały partyzanckie związały w województwie augustowskim i płockim dużą liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła. Mobilizowane po lewej stronie Wisły były natychmiast przerzucane na tyły armii rosyjskiej. W Augustowskim operował oddział Michała Godlewskiego w sile ok. 1 tys. ludzi. Tam też działał najliczniejszy oddział majorów Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 tys. żołnierzy, rozbity 22 kwietnia w bitwie pod Mariampolem. W Puszczy Kurpiowskiej działali partyzanci ppłk Józefa Zaliwskiego. Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelców celnych podpułkownika Michała Kuszlla, majora Eustachego Grothusa i mjr Stanisława Krzesimowskiego, które składały się wyłącznie ze strzelców wyborowych. W razie potrzeby łączyły się one z armią regularną, stanowiąc wsparcie piechoty liniowej. Władze wojskowe rosyjskie z całą bezwzględnością zwalczały partyzantkę litewską. Oficerów, wziętych z bronią w ręku rozstrzeliwano, szlachtę oddawano pod sądy wojenne i skazywano na konfiskatę majątków i zesłanie. Chłopów karano chłostą, zsyłano do batalionów syberyjskich, wsie sprzyjające powstańcom palono. Przy poparciu rządu starowierzy napadali na dwory i rabowali je. Władzom pomagała także ludność żydowska.
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara arystokratyczni przywódcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski, Bonawentura Niemojowski oraz nieudolni dowódcy: generałowie Józef Chłopicki, Jan Skrzynecki, Jan Krukowiecki, Henryk Dembiński i Maciej Rybiński. Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji, nie dającej żadnych nadziei na prowadzenie wojny w dłuższym okresie. Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej, wobec negatywnego stanowiska szlacheckich, konserwatywnych władz powstańczych do uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi. Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz, a przeciwnie, papież Grzegorz XVI w encyklice Cum primum ekskomunikował wszystkich powstańców, którzy wystąpili przeciw prawowitej władzy pochodzącej od Boga, ponadto rządy większości państw europejskich, napiętnowały powstańców jako "wichrzycieli" i zdrajców.
Dyktator powstania
Po wybuchu powstania listopadowego, w nocy z 29 na 30 listopada 1830, przebywając w teatrze, Chłopicki odmówił dołączenia do polskich powstańców. Jednak 3 grudnia 1830 przyjął funkcję wodza naczelnego, a dwa dni później ogłosił się dyktatorem. Chłopicki nie wierzył w powodzenie powstania, wspierany przez stronnictwo konserwatywne; sabotował działania ofensywne i opóźniał organizowanie wojska. Usiłował pertraktować z carem Mikołajem I, co ostatecznie nie przyniosło efektów, wobec carskiego żądania bezwarunkowej kapitulacji sił polskich. 17 stycznia 1831 złożył rezygnację z dyktatury. Pozostał jednak nieformalnym doradcą naczelnego wodza, księcia Michała Radziwiłła.
Walczył 19 lutego pod Wawrem, 22 lutego 1831 został mianowany dowódcą wojsk pierwszej linii. Przygotował i znakomicie poprowadził bitwę pod Grochowem, w której polskie siły powstrzymały liczniejszych Rosjan. W jej trakcie został ciężko ranny w nogi.
Powstanie styczniowe (1863–1864) – polskie powstanie narodowe przeciwko Imperium Rosyjskiemu, ogłoszone manifestem 22 stycznia 1863 wydanym w Warszawie przez Tymczasowy Rząd Narodowy, spowodowane narastającym rosyjskim terrorem wobec polskiego biernego oporu, wybuchło 22 stycznia 1863 w Królestwie Polskim i 1 lutego 1863 w byłym Wielkim Księstwie Litewskim, trwało do jesieni 1864; zasięgiem objęło tylko zabór rosyjski: Królestwo Polskie oraz ziemie zabrane – Litwę, Białoruś i część Ukrainy; było największym polskim powstaniem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej; miało charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek, mimo początkowych sukcesów zakończyło się klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięcy zostało zabitych w walkach, blisko 1 tys. straconych, ok. 38 tys. skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię, a ok. 10 tys. wyemigrowało; Wilno zostało spacyfikowane przez oddziały Murawjowa Wieszatiela; po upadku powstania Kraj i Litwa pogrążyły się w żałobie narodowej; w 1867 zniesiono autonomię Królestwa Polskiego, jego nazwę i budżet, w 1869 zlikwidowano Szkołę Główną Warszawską, w latach 1869–1870 setkom miast wspierających powstanie odebrano prawa miejskie doprowadzając je tym samym do upadku, w 1874 zniesiono urząd namiestnika, w 1886 zlikwidowano Bank Polski; skasowano wszystkie klasztory w Królestwie, skonfiskowano ok. 1600 majątków ziemskich i rozpoczęto intensywną rusyfikację ziem polskich; po stłumieniu powstania znaczna część społeczeństwa Królestwa i Litwy uznała dalszą walkę zbrojną z zaborcą rosyjskim za bezcelową i zwróciła się ku pracy organicznej; powstanie przyczyniło się do korzystniejszego niż w dwóch pozostałych zaborach uwłaszczenia chłopów; pozostawiło trwały ślad w literaturze (Orzeszkowa – Nad Niemnem, Dąbrowska – Noce i dnie) i sztuce polskiej (Grottger – Polonia i Lithuania, Matejko – Polonia) XIX i XX wieku w kraju, na Litwie i na Białorusi.