plik

29/06/2012

Są epizody w życiu narodów, które na

długi czas wywierają

swoiste piętno w ich pamięci. Niewątpliwie konflikt polsko-litewski
należy właśnie do takich wydarzeń. Nawet dziś, pomimo upływu
ponad 60 lat, budzi on gorące kontrowersje. Dlatego, dążąc
do

poprawy wzajemnych relacji, nie możemy zapominać o tych

tragicznych  wątkach  wpisanych  w  naszą  wspólną  historię.
Prawdziwa  normalizacja  pomiędzy  narodami  jest  możliwa,  tylko
dzięki  promowaniu  prawdy  i  otoczeniu  pamięcią  tych,  którzy
przed

ponad półwieku oddali swe młode życie w walce

niepodległość Polski i Litwy. Po latach najlepiej zrozumieli

tę

oczywistą prawdę kombatanci Armii Krajowej i Litewskiego

Korpusu Posiłkowego, wspólnie składając wieńce na grobach
poległych żołnierzy z obu stron. Można powiedzieć, że to
spotkanie, choć wywołało wiele głosów oburzenia i protestów, było
wielkim przełomowym wydarzeniem, kończącym konflikt pomiędzy
ludźmi, którzy kiedyś stali po przeciwnych stronach barykady.

Wielu historyków zadaje sobie dziś pytanie czy konflikt polsko-

litewski  w  czasie  II  wojny  był  nieuchronny.  Patrząc  na  sytuację
jaka  miała  miejsce  w  tamtym  okresie,  zasadnym  wydaje  się
twierdzenie, iż nie było żadnych możliwości uniknięcia konfrontacji.
Spór  z  czasów  II  wojny  i  okresu  międzywojnia  był  klasycznym
sporem terytorialnym. Jego istotą było aspirowanie do posiadania
tego samego obszaru przez obie strony konfliktu. Ponieważ żadne
rozwiązanie kompromisowe nie wchodziło w grę, stało się jasne że,
można  go  rozwiązać  jedynie  w  oparciu  o  siłę  militarną.  Poniższy
tekst przedstawia jego historię.

Zajęcie Litwy w czerwcu 1940 r., przez ZSRR doprowadziło

masowej emigracji do Niemiec litewskich przywódców

politycznych. Ci, którzy nie wyjechali stali się obiektem
prześladowań ze strony sowieckich władz bezpieczeństwa.
W

okresie pomiędzy 10, a 17 lipca 1940 r. NKWD aresztowało

500

członków

różnych partii

politycznych

Tymczasem

emigracji 17 listopada 1940 r. w Berlinie proklamowano

powstanie  organizacji  pod  nazwą  Front  Litewskich  Aktywistów  –
LAF  (Lietuviu  Aktyvistu  Frontas),  na  czele  której  stanął  były
ambasador Litwy w Rzeszy – płk Kazys Skirpa. Pod deklaracją jej
powstania  podpisało  się  28  osób.  W  skład  organizacji  wchodzili
politycy różnych opcji: od socjaldemokratów po radykalną prawicę.
Środowiska  skupione  wokół  LAF  oczekiwały  na  wybuch  wojny
niemiecko-sowieckiej  licząc,  że  dzięki  temu  stworzone  zostaną
warunki  odbudowania  niepodległego  państwa  litewskiego.  Front,
od  momentu  swego  powstania,  próbował  nawiązać  kontakty
z

podziemiem w kraju. Tam, bowiem od początku okupacji

rozpoczęły działalność, początkowo w sposób nieskoordynowany,

różne grupy ruchu oporu. Wyrazem ich aktywności było ukazanie
się około 583 ulotek o antykomunistycznej i antysowieckiej treści

Reakcją władz sowieckich na te poczynania był wzrost represji.
14

czerwca 1941 r. rozpoczęto akcję masowych deportacji ludności

litewskiej na Syberię. Jej ofiarą padło kilkanaście tysięcy osób.
22

czerwca 1941 roku w dniu rozpoczęcia wojny niemiecko-

sowieckiej wybuchło na Litwie ogólnonarodowe powstanie. Według
różnych źródeł wzięło w nim udział około od 90.000 do 131.000
osób

. Centrum powstańczym stało się Kowno, gdzie 23.06.1941 r.

po opanowaniu stacji radiowej, jeden z przywódców LAF Leonas
Prapuolenis odczytał tekst odezwy o powołaniu Rządu
Tymczasowego

odzyskaniu

przez

kraj

niepodległości.

deklaracja została entuzjastycznie przyjęta przez litewskie

społeczeństwo,  które  aktywnie  włączyło  się  do  akcji  powstańczej.
Oddziały  LAF  oraz  samorzutnie  tworzące  się  grupy  partyzanckie
atakowały  wycofujące  się  formacje  Armii  Czerwonej,  NKWD,
przejmowały  mosty  oraz  inne  ważne  obiekty  o  strategicznym
charakterze.  Partyzanci  wykonywali  również  wyroki  na  zdrajcach
oraz  funkcjonariuszach  sowieckich  władz  bezpieczeństwa.  Oblicza
się, że w powstaniu zginęło od 2000 do 6000 Litwinów, natomiast
po stronie przeciwnej śmierć poniosło około 5000 osób

. W trakcie

walk  siły  powstańcze  zostały  wzmocnione  żołnierzami  litewskimi
dezerterującymi  z  sowieckich  jednostek  wojskowych  np.  z  29
Terytorialnego Korpusu Strzeleckiego. Na czele utworzonego Rządu
Tymczasowego  stanął,  Juozas  Ambrazavicius

. Niestety, władze

niemieckie nie uznały tego rządu. Tym samym nie udało się
Litwinom doprowadzić do odbudowania swojej państwowości.
20

września 1941 r. LAF ogłosił memorandum protestując przeciw

niemieckiej polityce. W efekcie, kilka dni później organizację
zdelegalizowano, a część członków osadzono w obozach
koncentracyjnych

. 5 sierpnia 1941 r. na skutek niemieckich

nacisków rozwiązał się Rząd Tymczasowy. W ten sposób nastąpiło
ostateczne zerwanie współpracy litewskich elit politycznych

władzami hitlerowskimi. Na dalszą kooperację zgodziła się

jedynie garstka polityków, którzy pełnili de facto rolę niemieckich
marionetek. Pod koniec roku 1941 działalność swą zainaugurowało,
litewskie podziemie antyniemieckie. Już w grudniu 1941 r. została
założona  przez  porucznika  Kazysa  Veverskisa  niewielka
konspiracyjna  organizacja  wojskowa  Litewska  Armia  Wolności  –
LLA  (Lietuvos  Laisves  Armia)

. Jednak litewskie ugrupowania

niepodległościowe, choć zdawały sobie sprawę ze szkodliwych dla
narodu skutków niemieckiej okupacji, nie zamierzały podejmować
aktywnych działań militarnych skierowanych przeciw nowym
okupantom. Rozumiały, bowiem, że doprowadziłby one do zagłady
poważnej części narodu oraz służyłyby de facto sowieckim
interesom.

Powstanie czerwcowe na Litwie jest słusznie przedstawiane

literaturze jako piękna karta w dziejach walki narodu litewskiego

o wolność i niepodległość. Niestety, rzeczą godną ubolewania było
to, że w trakcie tego wielkiego narodowego zrywu doszło
do

szeregu

ekscesów

skierowanych

przeciwko

ludności

pochodzenia żydowskiego. Żydzi w powszechnym odczuciu

traktowani byli jako sowieccy kolaboranci. Nie był to osąd w pełni
słuszny,  choć  nie  ulega  wątpliwości,  że  pewna,  aczkolwiek
relatywnie niewielka, część społeczności żydowskiej zaangażowała
się  aktywnie  we  kolaborację  z  Sowietami.  A  ponieważ  skutkiem
sowieckiej  okupacji  były  deportacje,  wyroki  śmierci,  tortury
i

masowe egzekucje dokonywane w więzieniach przez wycofujące

się  NKWD,  to  trudno  się  dziwić,  że  w  momencie  „wyzwolenia”
postanowiono zemścić się na współpracownikach dawnego reżimu.
O  ile  jednak  rzeczą  niepodlegającą  dyskusji  była  konieczność
zastosowania  odwetu  wobec  sowieckich  kolaborantów,  o  tyle
nie

ma żadnego wytłumaczenia dla masowych morderstw

mężczyzn,  starców,  kobiet  i  dzieci.  U  podłoża  tych zbrodni  leżały
różne  motywy,  do  których  można  zaliczyć  m.in.  irracjonalną
nienawiść  wynikającą  z  antysemickiego  afektu,  a  także  uznanie
zbiorowej  odpowiedzialności  Żydów  za  zbrodnie  bolszewików  itp.
Egzekucje  Żydów  mające  miejsce  głównie  na  prowincji,  były
przeprowadzane  samoistnie  przez  różnorakie  formacje  litewskiej
partyzantki  czy  samoobrony.  W  miastach  na  ogół,  odbywały  się
one  przy  współudziale  czy  też  wręcz  z  inspiracji  niemieckich
formacji  policyjnych.  Niestety,  pozostaje  faktem,  iż  powstały
23.06.1941  r.  Rząd  Tymczasowy  nie  zrobił  nic,  by  powstrzymać
trwające zbrodnicze ekscesy, a konstruowane przezeń akty prawne
nacechowane  antysemityzmem,  raczej  tworzyły  swoisty  klimat
dla

działań przestępczych niż były dlań zaporą. Kontynuowano

tym względzie niechlubna tradycję LAF-u, zapoczątkowaną

ogłoszoną w

dniu 19 marca 1941r. proklamacją do narodu,

której oskarżając Żydów o rozmaite przewinienia, formułowano

jednocześnie wobec nich otwarte groźby

. Generalnie należy

skonstatować, że na Litwie latem 1941 r., zaistniały warunki
dla

przeprowadzenia masowych pogromów ludności żydowskiej,

litewskie środowiska niepodległościowe nie zdały w tym

względzie egzaminu z poczucia odpowiedzialności i wykazały się
całkowitym brakiem zainteresowania wobec nasilającej się fali

zbrodni. Część osób wywodzących się z tych środowisk uważała, że
przetaczająca się przez Litwę fala antyżydowskich pogromów, jest
niejako naturalnym zjawiskiem okresu przejściowego, po którym
nastąpi formalne uregulowanie statusu i praw społeczności
żydowskiej.

Jednak tego braku wyobraźni, cynizmu, obojętności i płytkiego

antysemityzmu nie można uznawać za rzecz porównywalną
z

uczestnictwem w zbrodniczych występkach. Rząd Tymczasowy

nie był  za nie  bezpośrednio odpowiedzialny,  bowiem  nie wydawał
w  tej  kwestii  żadnych  zarządzeń  ani  rozkazów.  Niestety  pewna
część  Litwinów  pracująca  m.in.  w  policji,  administracji  czy
samorządzie  –  czyli  instytucjach  powstałych  z  inspiracji  rządu,
w

zbrodniach tych brała udział

. Pierwszą poważną masakrą

ludności żydowskiej był krwawy pogrom w Kownie dokonany
przez

grupę Algirdasa Klimaitisa oraz oddziały płk. Kazysa Simkusa

i por. Broniusa Norkusa

. W ciągu kilku dni zamordowano 3800

Żydów. Jak się okazało „operacja” ta została przeprowadzona
z

inspiracji niemieckich funkcjonariuszy służby bezpieczeństwa.

Fakt ten potwierdza raport sporządzony po pogromie przez SS-
Brigadeführera Waltera Stahleckera

. Niestety nie były to

zdarzenia incydentalne. Niemcy widząc niesłabnący zapał
niektórych Litwinów do uczestnictwa w masowej orgii mordów
na

ludności żydowskiej, postanowili to wykorzystać w celu tzw.

ostatecznego  rozwiązania  kwestii  żydowskiej.  W  lipcu  1941  r.
rozpoczęto  tworzenie  specjalnych  batalionów  policyjnych  które
włączyły  się  aktywnie  w  akcję  eksterminacji  Żydów.  Działające
na

Litwie od 2 lipca Sonderkommando 3/a, nazywane również

lotnym  Rollkommando,  a  dowodzone  przez  SS-Oberstrumführera
Joachima  Hamanna  złożone  z  kilku  esesmanów  i  kilkudziesięciu
Litwinów  zamordowało  do  grudnia  1941  r.  kilkadziesiąt  tysięcy
Żydów

. W Wilnie, jako jeden z pierwszych egzekucje rozpoczął

11 lipca 1941 r. inicjując swoją krwawą działalność oddział
„Strzelców Ponarskich” (Ypatingasis Burys). Swe zbrodnicze dzieło

kontynuował on w latach 1941-1944 podwileńskich Ponarach
mordując w tym czasie około 70.000 osób (Żydów, Polaków
i

Rosjan)

. W pierwszych miesiącach niemieckiej okupacji

Litwy

życie straciło około 100.000 Żydów. Dalsze 45.000

znalazło

się w

gettach, gdzie podawano ich powolnemu procesowi

eksterminacji.

Litwa, decyzją kierownictwa politycznego III Rzeszy została

podporządkowana  Ministerstwu  ds.  Obszarów  Wschodnich
kierowanego przez ministra Alfreda Rosenberga i włączona w skład
tzw.  Reichkommissariat  Ostland.  Niemieckim  komisarzem  tego
obszaru  został  Heinrich  Loshe.  Natomiast  zarządcą  Litwy
mianowano  Adriana  von  Rentelna.  Powołano  litewski  organ
doradczy  tzw.  Zarząd  Krajowy  nazywany  też  Litewską  Krajową
Radą oraz wprowadzono instytucję Radców Generalnych, na czele,
których stanął nie- formalnie generał Petras Kubiliunas. To właśnie
on stał się liderem grupy polityków litewskich, którzy zdecydowali

się  na  całkowitą  współpracę  z  Niemcami.  Część  litewskich
środowisk  politycznych  krytycznie  oceniała  działalność  osób
oficjalnie  kolaborujących  z  hitlerowskimi  okupantami.  Niektóre
z

nich – głównie chadecy i narodowcy – pomimo tego, że

zdecydowanie odcinały się od polityki Petrasa Kubiliunasa, starały
się  wykorzystywać  możliwości  obsadzania  własnymi  ludźmi
administracji  okupacyjnej.  Na  Litwie,  pomimo  rozwiązania  Rządu
Tymczasowego,  przetrwały  w  warunkach  niemieckiej  okupacji
niektóre struktury powstałe pod jego auspicjami. Były to instytucje
samorządu terytorialnego stopnia powiatowego i gminnego, licząca
400  funkcjonariuszy  służba  bezpieczeństwa  Sauguma  (Saugumo
policija),  która  ściśle  współpracowała  z  niemieckim  gestapo  oraz
lokalna  policja  porządkowa  (fakt  istnienia  samorządu  został
formalnie  zalegalizowany  okólnikiem  ministra  Alfreda  Rosenberga
7  marca  1942  r.)

. Oprócz tego Niemcy utworzyli tzw.

Schutzmannschaft czyli Litewskie Oddziały Ochronne (Lietuvos
Savisaugos Daliniai). Ogółem powstało 30 takich batalionów

Zadaniem  tych  formacji  była  ochrona  szlaków  komunikacyjnych
oraz zwalczanie sowieckiej partyzantki. Większość z tych jednostek
stacjonowała  na  Białorusi,  gdzie  brała  udział  w  operacjach
pacyfikacyjnych  i  antypartyzanckich.  Niewielka  część  przez  krótki
czas  stacjonowała  w  Rosji,  Łotwie  i  Polsce  i  na  Litwie.
Niektóre

batalionów brały udział w masakrach dokonywanych

na żydowskiej a także i polskiej i białoruskiej ludności cywilnej

Rok 1943 przyniósł dalsze pogorszenie sytuacji militarnej

Niemiec  na  wszystkich  frontach.  Dlatego  też  władze  okupacyjne
postanowiły przeprowadzić na  Litwie mobilizację. Litwini podobnie
jak  Estończycy  i  Łotysze  mieli  dostąpić  zaszczytu  walki  przeciw
bolszewizmowi. W tym celu  miał  zostać  utworzony  litewski  legion
Waffen-SS.  W  styczniu  1943  r.  Wyższy  Dowódca  SS  i  Policji
na

Litwie SS-Brigadeführer

Lucien Wysocki

trakcie

przeprowadzonej rozmowy z płk. Antanasem Reklatisem
i

Oscarasem Urbonasem zaproponował temu pierwszemu objęcie

dowództwa nad I pułkiem legionu. Pułkownik Antanas Reklatis
odmówił

. Litewska Rada Krajowa na spotkaniu odbytym

lutego 1943 r. postanowiła wystosować do władz niemieckich

specjalne memorandum, w którym przypominała, iż pobór
do

armii

na terenie okupowanym jest niezgodny z prawem

międzynarodowym.  Ogłoszony  na  Litwie  pobór  zakończył  się
fiaskiem.  Do  biur  werbunkowych  zgłosiło  się  200  ochotników.
Litwini  zbojkotowali  całą  akcję  uznając,  że  tworzenie  litewskich
jednostek  wojskowych  bez  uzyskania  jakichkolwiek  koncesji
politycznych  jest  bezcelowe.  Ten  pogląd  był  pokłosiem  wydarzeń
z

czerwca 1941 r. a konkretnie nie wyrażenia przez Niemców

zgody na restaurację litewskiej państwowości. Litewskie elity choć
akceptowały współdziałanie z Niemcami na różnych płaszczyznach,
to jednak postrzegały III Rzeszę jako wroga nr 2 i nie zamierzały
bez zaistnienia jakiś szczególnych okoliczności współpracy tej
pogłębiać (wrogiem nr 1 byli naturalnie Sowieci). Warto nadmienić,
że znaczący procent urzędników i policjantów pracując
oficjalnie

dla okupanta utrzymywał jednoczenie kontakty

niekomunistycznym ruchem oporu. Dzięki czemu funkcjonariusze

okupacyjnej administracji starali się pomagać litewskiej ludności
cywilnej i sabotować szkodliwe dla niej zarządzenia okupantów

Przyczyniło  się  to  do  przeprowadzenia  akcji  skutecznego  bojkotu
zaciągu  do  legionu,  na  co  Niemcy  odpowiedzieli  masowymi
represjami. W  ich wyniku  zamknięto  Uniwersytety  w  Kownie  oraz
Wilnie, Litewską Akademię Sztuki, Akademię Rolniczą i Medyczno-
Wetenaryjną,

Instytut

Edukacji,

Wileńską

Filharmonię

Konserwatorium. W dniach 25/26 marca 1943 r. nastąpiły

masowe aresztowania czołowych litewskich polityków. 45 z nich
w

tym kilku członków Litewskiej Rady Krajowej zostało osadzonych

w obozie koncentracyjnym Stuthoff

. W miesiąc później

kwietniu 1943 r. deportowano do KL Stutthoff 16 litewskich

dziennikarzy. W ramach represji zintensyfikowano wywózki
Litwinów na roboty do Niemiec. Druga połowa roku 1943

przyniosła zmiany w architekturze wewnętrznej litewskiego
podziemia antyniemieckiego. 25 listopada 1943 r. doszło
do

powstania nowej struktury politycznej pod nazwą Najwyższy

Komitet  Wyzwolenia  Litwy  –  VLIK  (Vyriausiasis  Lietuvos
Islaisvinimo  Komitetas).  Przewodniczącym  komitetu  został
socjaldemokrata  Stepanos  Kairys

. W skład organizacji weszły

Naczelny  Komitet  Litewski  –  VLK  (Vyrasnis  Lietuvos  Komitetas)  –
zrzeszający  środowiska  ludowców,  socjaldemokratów  oraz  Rada
Narodowa  reprezentująca  nurt  chadecko-narodowy  (w  jej  skład
wchodziły Front Litewski, Federacje Pracy, Ruch Jedności i Związek
Włościan)

. Niestety już w maju 1944 r. masowe aresztowania

Gestapo rozbiły VLIK. Zahamowało to rozwój organizacji na terenie
okupowanej Litwy a ona sama odrodziła się w późniejszym okresie
na emigracji w Niemczech, będąc ostoją politycznego i duchowego
oporu przeciw sowieckiej okupacji kraju.

Na początku 1944 r. doszło do poprawy relacji litewsko-

niemieckich. Po długich negocjacjach za cichą aprobatą VLIK-u
doszło do powołania pod auspicjami Niemców Litewskiego Korpusu
Terytorialnego – LVR (Lietuvos Vietine Rintkine – w niemieckiej
nomenklaturze wojskowej Litauische Sonderverband)

. Jednostka

podlegała

niemieckiemu

dowództwu

zwalczającemu

partyzantkę, ale cieszyła się stosunkowo dużą autonomią
wewnętrzną. Na czele tej formacji stanął litewski bohater walk
o

niepodległość z lat 1918-1920 generał Povilas Plechavicius,

natomiast funkcje szefa sztabu objął płk. Oskaras Urbonas.
Generał z względu na swój udział w zamachu Antanasa Smetony
w

grudniu 1926 r., nie posiadał jednoznacznie pozytywnej opinii

wśród  litewskich  ugrupowań  politycznych.  Co  ciekawe  znacznie
lepiej oceniano  generała  w  kręgach polskiego podziemia.  Raporty
wywiadowcze  AK  przedstawiały  go  jako  człowieka  skłonnego
do

kompromisu

. W dniach 10-12 lutego 1944 r. powołano

komendantur miejskich LVR. 16 lutego 1944 r. generał Povilas

Plechavicius przez radio ogłosił zaciąg do korpusu. Ilość
ochotników była dużo większa niż przewidywano w ciągu kilku dni
do punktów werbunkowych zgłosiło się 20.000 młodych ludzi.
Po

weryfikacji zostało przyjętych 11,500 ochotników z których

utworzono  14  batalionów(w  tym  jeden  zapasowy  w  Mariampolu).
Ochotnicy prawie w stu procentach pochodzili z Litwy Kowieńskiej.
Stanowiska  dowódcze  w  korpusie  objęli  dawni  oficerowi
przedwojennej  armii  litewskiej.  W  sztabie  korpusu  pracowali
płk.

Antanas Reklaistis, płk. Aleksandras Andrusaitis, płk. Antanas

Sova

. Litwini liczyli, że powstanie korpusu będzie zaczątkiem

powołania litewskiej armii. Niestety tak się złożyło, że oddziały LVR
stacjonowały  nie  tylko  na  terytorium  etnicznie  litewskim,  ale
znalazły  się  również  na  obszarach  Wileńszczyzny,  gdzie  tlił  się
konflikt  polsko-litewski.  Jego  genezy  należy  poszukiwać
w

październiku 1920 r. w momencie zajęcia Wilna przez

„zbuntowane” oddziały gen. Lucjana Żeligowskiego. W wyniku

sporu  o  te  tereny  przez  cały  okres  dwudziestolecia
międzywojennego,  trwał  pomiędzy  Polską  i  Litwą  stan  swoistej
zimnej wojny. Przyłączenie Wilna do Litwy w 1939 r. spowodowało,
iż  polska  większość  podana  została  daleko  idącej  dyskryminacji.
Wzajemne  napięcia  nieco  przygasły  w  czasie  sowieckiej  okupacji,
kiedy  oba  narody  znalazły  się  w  obliczu  sowieckiego  terroru.
Wkroczenie  na  Litwę  wojsk  niemieckich  w  czerwcu  1941  r.
w

znaczącym stopniu pogorszyło i zaogniło stosunki polsko-

litewskie. Po chwilowej euforii związanej z wyzwoleniem
z

sowieckiej okupacji zarówno Polacy jak i Litwini powrócili

polityki konfrontacji. Szczególnie dało się to odczuć

Wileńszczyźnie i w samym Wilnie, które w przeciwieństwie

Kowna było miastem, gdzie większość mieszkańców stanowili

żywioł polski. 24 czerwca 1941 r. władze w mieście przejął Komitet
Obywatelski Miasta Wilna i Okręgu Wileńskiego. Było to ciało
złożone

wyłącznie

osób

pochodzenia

litewskiego.

Przewodniczącym  jego  został  docent  Uniwersytetu  Wileńskiego,
jednocześnie  lider  antysowieckiego  podziemia,  Statys  Żakevicius.
W początkowej fazie swej działalności głównym zadaniem komitetu
było  uporządkowanie  sytuacji  społeczno-gospodarczej  w  mieście
oraz  przywrócenie  funkcjonowania  administracji  samorządowej
oraz  policji.  Przejęte  przez  Litwinów  organa  władzy  rozpoczęły
akcję  usuwania  z  urzędów  osób  polskiego  pochodzenia.
Do

września 1941 r., zwolniono z pracy 7390 osób

. Władze

niemieckie  nie  zawsze  się  odnosiły  z  entuzjazmem  do  różnych
radykalnych  koncepcji  litewskich  ograniczających  prawa  polskiej
społeczności.  Komisarz  miasta  Wilna  Hans  Higinst,  w  trakcie
obytego  w  dniu  4  sierpnia  1941  r.  spotkania  z  przedstawicielami
litewskiego  komitetu,  wskazał  na  konieczność  zatrudnienia
na

stanowiskach kierowniczych większej ilości Polaków, co miało

odzwierciedlać proporcje etniczne w mieście

. Jednak pomimo

rozbieżności w kwestiach dotyczących stopnia ograniczenia praw
polskiej społeczności generalnie polityka niemiecka zmierzała

uprzywilejowania ludności pochodzenia litewskiego, która

oczach Niemców w porównaniu z Polakami uważana była

element bardziej godny zaufania. Ta ocena była wynikiem

chłodnej

kalkulacji

politycznej,

której

wynikało

iż

antykomunistycznie  i  proniemiecko  nastawieni  Litwini  są
pewniejszym  sojusznikiem  choć  nieco  rozczarowanym  niż
antyniemiecko  i  antysowiecko  nastawieni  społeczność  polska.
Oczywiście  zdarzało  się  głównie  w  początkowym  okresie
niemieckiej, iż  z  braku niezbędnych urzędników Niemcy zmuszeni
byli  korzystać  z  kadr  polskich,  ale  był  to  bardziej  wyjątek  niż
reguła

Wykorzystanie przez Litwinów faktu współpracy z Niemcami

budowania swych wpływów na obszarze Wileńszczyzny było

rzeczą naturalną, ale musiało z musiało nieuchronnie budzić
niezadowolenie wśród polskiej ludności, która czuła się
dyskryminowana.

Rodziło

to poważne

napięcia

na tle

narodowościowym. Po stronie litewskiej nawet antynazistowskie
podziemie niepodległościowe pozytywnie oceniało fakt istnienia

Wileńszczyźnie współpracującej z niemieckimi władzami

litewskiej administracji dostrzegając, iż obiektywnie służyła ona
utrzymaniu litewskich wpływów na tym terenie. Niemcy, zgodnie
z

zasadą „dziel i rządź” od początku byli zainteresowani eskalacją

konfliktu  polsko-litewskiego,  co  uwidoczniało  się  w  różnych
sytuacjach.  Litwini  funkcjonujący  w  hitlerowskiej  machinie
okupacyjnej,  głownie  w  formacjach  policyjnych  i  bezpieczeństwa
na  ogół  z  własnej  woli  uczestniczyli  w  akcjach  terrorystycznych
skierowanym  przeciwko  Polakom.  Popełnione  przez  nich  zbrodnie
radykalizowały  postawy polskiego  podziemia.  Nakręcało  to spiralę
zbrodni

odwetu.

Klasycznym

przykładem

instytucji

zaangażowanych działalność terrorystyczną wobec Polaków, była
współpracująca ściśle z gestapo litewska policja bezpieczeństwa
Sauguma

. Jej działania niejednokrotnie uderzały w struktury

polskiego państwa podziemnego, dlatego też funkcjonariusze
tej

formacji, odpowiedzialni za śmierć wielu polskich patriotów

traktowani byli przez polskie podziemie równie bezwzględnie,
co

funkcjonariusze Gestapo. Bardziej zindywidualizowane represje

stosowano wobec członków lokalnej policji.

Rok 1942 przyniósł również podjęcie zdecydowanej walki

polskim kościołem katolickim. Fakt ten potwierdzały raporty

agend Polskiego Państwa Podziemnego. W sporządzonym raporcie
Delegatury

Rządu

opisującym

sytuację

mającą

miejsce

ziemiach wschodnich w końcu 1941 i początku 1942 r. czytamy

min: „Ciężkie chwile od początku wojny po dzień dzisiejszy
przeżywa polski Kościół Katolicki na Wileńszczyźnie, gdzie kościoły
polskie opanował szowinistyczny brutalnie działający kler litewski.
I

duchowieństwu i ludowi kler ten stara się w życiu religijnym

narzucać język litewski; prześladuje on i szykanuje duchowieństwo
polskie, zwłaszcza zaś czcigodnego, sędziwego arcybiskupa
Jałbrzykowskiego, który nieugięcie trwa na swym posterunku”

styczniu 1942 r. powstał na rozkaz dowódcy policji litewskiej

Antanasa Iskauskasa obóz internowanych dla polskich księży
w

Saltupe. 3 marca 1942 r. aresztowano i osadzono początkowo w

więzieniu na Łukiszkach a następnie we wspomnianym obozie

profesorów z Seminarium Duchownego przy kościele

św.

Jerzego w Wilnie na czele z rektorem ks. prałatem Janem

Uszyło, 6 członków kapituły oraz 253 zakonników aresztowanych
w

Wileńskim Kolegium Jezuickim. 12 marca 1942 r. aresztowano

ks. arcybiskupa Romualda Jałbrzykowskiego i ks. Adama
Sawickiego których internowano w Mariampolu

. 6 marca 1942 r.

rozstrzelano w Ponarach ks. Romualda Świrkowskiego, członka
Wojewódzkiej Rady ZWZ-AK z ramienia Kurii Metropolitarnej

Większości  tych  działań  w  sposób  bardziej  lub  mniej  otwarty
patronowała znacząca część litewskiej hierarchii kościelnej. Rektor
seminarium  duchownego  Vladas  Talaba  w  swym  inauguracyjnym
przemówieniu  na  otwarciu  seminarium  duchownego  wyraźnie
zapowiedział, iż bramy seminarium będą stały otworem tylko przed
osobami litewskiego lub białoruskiego pochodzenia

. Tym samym

kontynuowano

proces

intensywnej

lituanizacji

kościoła

katolickiego.

16 maja 1942 r. rozpoczęto rekrutację celem wywózki osób

pracy w Rzeszy. W skutek działań aparatu litewskiej

administracji ludność polskiego pochodzenia stanowiła liczbę
22.000 osób z 30.000 deportowanych do Niemiec z terenów
Wileńszczyzny

. Dla litewskiej administracji deportacje stanowiły

użyteczny  instrument  służący  depolonizacji  Wileńszczyzny,  ale
naturalnie  trudno  było  oczekiwać,  iż  Litwini  będą  oszczędzać
niechętnych  im  Polaków  kosztem  swoich  rodaków.  Intencje
litewskich władz  odzwierciedla okólnik, który wysłał do podległym
sobie instancji administracyjnych Petras Kubiliunas. Wskazywał on
w  nim  na  konieczność  wykorzystania  szansy  jaką  daje  branka
na

roboty do Rzeszy dla realizacji celu jakim jest odpolszczenie

Wileńszczyzny

. Jednym z elementów, w oparciu o który Litwini

realizowali  swoją  politykę  lituanizacji  na  Wileńszczyźnie  była
szkolnictwo.  Władze  niemieckie  utrzymały  utworzony  przez  Rząd
Tymczasowy Zarząd Oświaty Generalnego Okręgu Litwy. Strukturą
tą  kierował  Pranas  Germantas.  Szczególnie  intensywną  akcję
edukacyjną  podjęto  na  Wileńszczyźnie,  chcąc  zmusić  społeczność
polską i białoruską do posyłania dzieci do szkół litewskich. Placówki
szkolne  powstawały  na  terenach,  gdzie  liczebność  osób
pochodzenia  litewskiego  była  niewielka  lub  można  powiedzieć
wręcz  śladowa.  Władzom  oświatowym  trudno  było  więc  znaleźć
chętnych  do  nauczania.  O  atmosferze  i  trudnościach  z  jakimi
przyszło  się  zmierzyć  litewskim  nauczycielom  na  polskim  terenie
oddaje  fragment  listu  Jonasa  Kairysa  nauczyciela  z  Łyntup:
„Po   przybyciu  na  ten  teren  w  końcu  marca  warunki  życia
wyglądały  nie  takie  straszne,  ale  teraz  one  codziennie  się
komplikują  i  zdaje  się  że  zrobią  się  one  nie  do  wytrzymania.
Nie

wytrzymania z powodu coraz większego pasywnego

aktywnego oporu mieszkańców (…) Nauczyciele Polacy uważają

się za miejscowych i są zaopatrywani przez mieszkańców.
We

wsiach dla litewskich nauczycieli żywności się nie sprzedaje

(…)”

. Dzieci polskie na ogół nie uczęszczały do szkół litewskich.

Wynikało to z niechęci nauki języka litewskiego oraz faktu uznania
faktu, że szkoła litewska ma lituanizacyjny i antypolski charakter.

Pod koniec roku 1941 znaczne straty poniosła odbudowująca

swe struktury polska konspiracja. 90 aresztowanych na przełomie
listopada i grudnia 1941 r. przez Gestapo przy współudziale
Saugumy zostało następnie rozstrzelanych w egzekucjach 5,12,13
maja 1942 r. w Ponarach. W tychże Ponarach rozstrzelano ponadto
300 Polaków w tym 80 uczniów i 5 uczennic gimnazjum
A.

Mickiewicza

. Do największej tragedii doszło w maju 1942 r.

Święcianach. To tam właśnie miała miejsce najbardziej

przerażająca zbrodnia popełniona przez  władze niemieckie rękami
min.  policji  litewskiej.  20  maja  1942  r.  oddział  sowieckich
dywersantów  dokonał  zamachu  na  jadących  autem  trzech
Niemców  starostę  jego  zastępcę  i  oficera  Wehrmachtu  w  wyniku
którego  ponieśli  oni  śmierć. W  odwecie  za  ten  czyn  na  polecenie
władz  niemieckich litewska policja przy współudziale straży leśnej
z

Łyntup, Święcian i Nowych Święcan pod kierownictwem majora

Jonasa Maciuleviciusa dokonała masowych zabójstw około
400

wybitnych przedstawicieli miejscowej inteligencji oraz

księży

. Zakładnicy zostali dobrani według przygotowanych

wcześniej przez Litwinów list proskrypcyjnych

. W sporządzonym

przez  AK  raporcie  dotyczący  wypadków  święciańskich  czytamy:
„We  wszystkich  wypadkach morderstw dokonywali  Litwini  (policja
wojsko,  straż  leśna).  (…)  We  wsi  Kapturuny  wybito  wszystkich
mężczyzn  przeważnie  Polaków  (…)  Komunikat  oficjalny  podany
w

prasie opiewa na 400 osób i jest niezgodny z prawdą. Niemcy

jakoby wstrzymali egzekucje, jednak Litwini nadal stosują terror
i

wystrzeliwują pojedynczo”

. W sposób zdecydowany na tę

zbrodnię  zareagowała  Komenda  Okręgu  AK  oraz  funkcjonująca
przy  komendzie  Rada  Wojewódzka  skupiająca  przedstawicieli
działających  w  podziemiu  stronnictw  politycznych.  W  przesłanym
do KG AK raporcie sugerowano: „(…) Zbombardowanie doszczętnie
rdzennie  litewskich  miejscowości  wraz  z  rozrzuceniem  ulotek,  że

jest to przestroga i odwet za popełnione zbrodnie i sprzymierzanie
się z Niemcami(…)”

. Ten radykalny postulat został odrzucony

przez  Komendanta  Głównego  AK  Generał  Stefan  Rowecki  „Grot”
odpowiadając  na  skierowany  apel  stwierdził  iż  realizacja  tych
propozycji  jest  z  różnych  względów  nie  możliwa.  Materiał
dotyczący  zbrodni  święciańskiej  dotarł  do  rządu  polskiego
w

Londynie. Rada Ministrów przychyliła się do wniosku premiera

generała  Władysława  Sikorskiego  o  wstrzymanie  pomocy
finansowej  kierowanej  do  Litwinów  przebywających  za  granicą.
Ponadto  premier  żądał  przerwania  rozmów  z  środowiskami
litewskiej  emigracji  do  póki  nie  potępią  one  popełnionych  przez
swoich  rodaków  zbrodni  na  Wileńszczyźnie.  W  telegramie
wysłanym przez generała Władysława Sikorskiego i szefa polskiego
MSZ Edwarda Raczyńskiego do chargé d’affaires polskiej ambasady
w  Brnie  Aleksandra  Ładosia  czytamy  „Jeżeli  czynniki  litewskie
na

emigracji nie zdołają spowodować zmiany nastawienia u siebie

w kraju zmuszeni będziemy uznać za niecelowe dalsze
prowadzenie z nimi rozmów”

. Należy jednak pamiętać, że

głównymi sprawcami zbrodni popełnionej w Święcianach byli
Niemcy. I to oni wydali w tej kwestii odpowiednie dyspozycje, choć
prawdą jest, że zostały one ochoczo wypełnione przez litewskie
formacje policyjne.

Terror eksterminacyjny był najbardziej radykalną, ale

nie

jedyną formą represji stosowanych wobec Polaków. Inną były

wysiedlenia. Jesienią 1942 r. ruszyła akcja kolonizacyjna
na

Żmudzi. Jej celem miało być osiedlenie volksduetschów,

związku z czym wysiedlone zostały z tego terenu rodziny

litewskie. W odpowiedzi litewska policja  wysiedliła podobną liczbę
polskich  rodzin  na  Wileńszczyźnie,  osiedlając  na  ich  miejscu
Litwinów.  W  ten  sposób  zamierzano  zmienić  strukturę
narodowościową  na  tym  terenie,  poprzez  osłabienie  polskiego
stanu  posiadania.  Sytuację  przesiedleńców  przedstawia  fragment
meldunku Delegatury Rządu do władz polskich w Londynie: „Akcja
wysiedleńcza  i  rugi  mieszkaniowe.  Z  różnych  terenów
prowincjonalnych  stale  nadchodzą  informacje  o  dalszych  faktach
wysiedlania  ludności  polskiej  z  jej  dotychczasowych  siedzib  (…)
Na

Wileńszczyźnie wysiedlono kilka tysięcy Polaków z gmin:

orzeszańskiej, podbrzeskiej i mejszagolskiej; akcję wysiedleńczą
przeprowadziła tam policja litewska; Polaków wypędzono z ich

gospodarki  w  sposób  niesłychanie  brutalny,  rabując  mienie,
inwentarz  żywy,  i  rzeczy  osobiste;  na  miejsce  wysiedlonych
Polaków  sprowadzano  chłopów  litewskich,  którym  oddano
bezpłatnie  gospodarstwa  polskie;  w  akcji  wysiedlenia  Polaków
gorliwie  współdziałał  ksiądz  litewski  z  parafii  Jęczmienieszki
(gm.

Podbrzezie). Wysiedlonej polskiej ludności nie wskazano

żadnych nowych miejsc zamieszkania. Niektórzy Polacy usadowili
się w opuszczonych pożydowskich ruderach pobliskich miasteczek,
część

pozostał

charakterze

służby

sąsiednich

gospodarstwach.”

Rok 1943 przyniósł zwiększenie aktywności niemieckich

litewskich służb specjalnych w walce z polskim podziemiem,

zaowocowało licznymi wykonanymi na ulicach Wilna wyrokami

śmierci. 14 września 1943 r. wileński Kedyw zastrzelił agenta
o

nazwisku Labunskis. Następnego dnia zabito Marjanasa Padabę.

Ten ostatni zamach okazał się tragiczny w skutkach. W odwecie za
likwidację agenta Dowódca SS i Policji w Wilnie SS-Brigadeführer
Hans Harm nakazał aresztowanie 100 i przeprowadzenie egzekucji
na 10 osobach wywodzących się z kręgu wileńskiej inteligencji.
17

września w Ponarach rozstrzelani zostali min. wybitny onkolog

Kazimierz Pelczar, profesor skarbowości Mieczysław Gutkowski,
przewodniczący

chrześcijańskich

związków

zawodowych

Mieczysław Engel. Dokonana zbrodnia wstrząsnęła wileńską
i

nie

tylko wileńską społecznością. W reakcji na ten mord

działający  w  podziemiu  Naczelny  Komitet  Litewski  –  VLK  wydał
oświadczenie  w  którym  czytamy:  „Rodacy!  Ostatnio  Niemcy
rozstrzelali  10  Polaków  wileńskich  i  około  100  wywieźli  do  obozu
koncentracyjnego,  ogłaszając,  że  zostało  to  zrobione  za  zabicie
litewskiego  urzędnika  policji  kryminalnej,  niejakiego  Padaby,
mimo,  że  zabity  był  w  rzeczywistości  agentem  Gestapo.  NKL
uważa, że jednym z celów niemieckich jest rozniecanie nienawiści
pomiędzy  Litwinami  i  innymi  narodowościami  zamieszkującymi
Litwę.  Kategorycznie  potępiając  tego  rodzaju  politykę  niemiecką.

NKL apeluje do społeczeństwa litewskiego, aby nie poddawało się
tego rodzaju podjudzaniu ze strony niemieckich władz
okupacyjnych”

. Pod koniec roku 1943 wzrosło nasilenie ataków

polskiej  partyzantki  na  litewskie  posterunki  policyjne,  struktury
administracji  samorządowej,  a  także  na  osoby  pochodzenia
litewskiego  współpracujące  z  niemieckim  okupantem.  Było  to
wstępem  do  akcji  oczyszczania  terenu  w  związku  z  zamiarem
przeprowadzenia operacji „Burza”

. 28 grudnia 1943 r. 3 Brygada

AK  kpt.  Gracjana  Fróga  „Szczerbca”  zaatakowała  miasteczko
Turgiele.  Zdobyto  posterunek  policji  i  zniszczono  dokumentację
urzędową – litewskich policjantów rozbrojono i zwolniono. W nocy
z  17/18  stycznia  rozbito  posterunek  policji  w  Radominie
24

policjantów rozbrojono, a następnie zwolniono. W nocy z 27/28

stycznia 7 osobowy patrol 3 Brygady rozbroił bez walki posterunek
policji w Szumsku. Podało się 29 policjantów, których zwolniono.
13 marca rozbity został posterunek policji litewski w Graużyszkach,
gdzie zabito 1 policjanta a 28 rozbrojono i puszczono wolno.
30

marca zdobyto Troki. W czasie walki zginął 1 policjant a 22

rozbrojono i wypuszczono

. Nie wszystkim działaniom polskich

oddziałów towarzyszyły humanitarne odruchy. Czasami górę brało
zacietrzewienie, chęć ślepego odwetu, co często prowadziło
do

niepotrzebnego okrucieństwa i w efekcie do egzekucji wziętych

do niewoli policjantów. Na przykład po bitwie pod Mikuliszkami
w

styczniu 1944 roku, gdzie doszło do rozbicia ekspedycji karnej

litewsko-niemieckiej przez oddziały 3 Brygady AK kpt. Gracjana
Fróga „Szczerbca”, wziętych do niewoli policjantów w liczbie
9

rozstrzelano

. Podobnie postąpiono z jeńcami niemieckimi

bitwie pod Worzianami, których rozstrzelano na rozkaz

mjr.

Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”

. Dokonywano również

egzekucji wobec osób uczestniczących w mordach na polskiej
ludności cywilnej. Przykładami były egzekucja przeprowadzona
w

dniu 13 maja 1944 r. przez pluton 7 brygady AK na 5 litewskich

policjantach i 2 strażnikach leśnych, którzy zostali rozpoznani jako

osoby odpowiedzialne za śmierć wielu Polaków

. Ten sam los

spotkał złapanych przez patrol 8 brygady 5 czerwca 1944 r.
pod

Oszmianą 3 członków policji i Saugumy

. Wiosną 1944 r.

został zastrzelony z wyroku Wojskowego Sądu Specjalnego
za

współpracę z Gestapo i Saugumą ksiądz Ambrazicjus Jakovonis

proboszcz parafii w Jęczmieniszkach

. Czasami zdarzały akcje

odwetowe,  w  czasie  których  zabijano  przypadkowo  napotkanych
funkcjonariuszy litewskiego aparatu bezpieczeństwa w odpowiedzi
na  śmierć  żołnierzy  podziemia.  Przykładem  takiej  akcji  była,
dokonana w wigilię 24 grudnia 1943 r. przez patrol 5 Brygady AK
dowodzony  przez  por.  Wiktora  Wiącka  „Rakoczego”,  likwidacja
litewskiego  oficera  policji  w  miejscowości  Świr  w  odwecie
za

uprzednie zabicie przez policję z tej miejscowości w zasadzce

polskiego partyzanta

. Represyjne działania AK przybierały

również  bardziej  radykalne  formy,  uderzające  czasami  w  litewską
ludność  cywilną.  Wiosną  1944  r.  oddział  AK  „Błyskawica”,
dowodzony  przez  por.  Piotra  Słoninę  „Piotra”  przeprowadził
w

okolicach Podbrzezia akcję zastraszania litewskich osadników

osiedlonych w polskich gospodarstwach. Mówi o tym jeden
z

meldunków litewskiej policji: „Polscy partyzanci stosują terror

wobec litewskich repatriantów, zmusili 330 do opuszczenia gmin
mejszagolskiej i podbrzeskiej”

. Podejmowano także akcje

przeciw litewskiemu szkolnictwu. W 1943 r. spalono szkołę
w

Koniawie, a 1 listopada 1943 r. zabito w Rudni nauczyciela

Jouzasa Jonisa i jego żonę. Sytuację, jaka miała miejsce
na

prowincji obrazuje list skierowany przez dyrektora

progimnazjum dziewiakońskiego do Zarządu Oświaty w którym
czytamy: „W okolicach grasują polscy partyzanci którzy
za

„prowokacyjne

nastawienie”

terroryzują

litewskich

mieszkańców: rabują, biją, grożą (…) W tym roku za uczęszczanie
do litewskiej szkoły mocno pobili Floriana Utkeviciusa z Caplikai
(leży teraz chory), a 1 kwietnia wzięli Beigasa z Benakoń
i

nauczycieli z naszych szkół Vlada Pajaujene i Eugeniusa

Cepulisa. Nauczycielka Paujene w jakiś sposób wyrwała im się. Los
Beigasa i Cepulisa jest nieznany”

Można przypuszczać, że w związku z dochodzącymi

Komendy Okręgu AK informacjami o łamaniu przez niektóre

oddziały  AK  zasad  prawa  wojennego  oraz  z  uwagi  na  nasilenie
ataków  akowskich  brygad  na  litewskich  osiedleńców,  a  także
ataków  na  placówki  szkolne  i  pracujących  w  nich  nauczycieli
ppłk.

Aleksander Krzyżanowski „Wilk” wydał 12 kwietnia 1944 r.

rozkaz przypominający o zasadach prowadzenia walki przez
oddziały AK a w szczególności zasadach postępowania z jeńcami
i

ludnością cywilną w którym ppłk pisał: „(…) Mimo

niejednokrotnych rozkazów i wytycznych dawanych na  odprawach
lub  nawet  przed  frontem  oddziałów,  stwierdziłem  że  wszyscy
dowódcy  należycie  je  rozumieli  nie  stosują  ich  po  mojej  myśli.
W

związku z tym zarządzam:

1. Żołnierz  walczy  tylko  z  wrogiem,  który  jest  uzbrojony  i  stawia
opór (…)
3. Ludność  cywilna  bez  różnicy  narodowości,  wyznania  (Polak,
Litwin, Białorusin, Żyd, katolik, prawosławny) musi być traktowana
jednakowo  i  sprawiedliwie.  Żadna  nadużycia  w  stosunku
do

ludności cywilnej nie mogą mieć miejsca. Ich życie i mienie

musi  być  ochraniane  przez  Armię  Polską  (…)  Bezwzględnie
zakazuję  przeprowadzania  przez  oddziały  partyzanckie  wszelkiej
akcji  o  charakterze  politycznym  np.:  wysiedlenia  ludności  tak
miejscowej, jak i napływowej, zamykania szkół, niszczenia pomocy
szkolnych.
7. Jeniec musi być traktowany należycie w myśl przepisów prawa
międzynarodowego. Wróg ranny musi być opatrzony pozostawiony
na  opiece  ludności  miejscowej.  Żołnierz  polski  który  że  się
obchodzi z jeńcem będzie karany do kary śmierci włącznie (…)

Oceniając obiektywnie działalność polskiej partyzantki

Wileńszczyźnie trzeba jednak trzeba uczciwie przyznać, że

oddziały AK prowadząc działania zbrojne skierowane przeciwko
policji litewskiej, stosowały rycerskie metody walki, biorąc
do

niewoli, rozbrajając i wypuszczając policjantów, pracowników

administracji samorządowej itp. Do egzekucji dochodziło rzadko
i

były one wynikiem albo udowodnienia zbrodni wojennych albo

niestety złamania reguł prawa wojennego, czego nie da się
usprawiedliwić, ale można zrozumieć choćby dlatego, że także
i

druga strona nie respektowała żadnych zasad. Niejako obok

toczącego się konfliktu trwały tajne rokowania polsko-litewskie

Pierwsze spotkania mające charakter półprywatny miały miejsce
już 1942 roku. Z polecenia Komendy Okręgu AK kontakt
z

Litwinami nawiązał prof. Marian Reicher „Sosna”. 30 czerwca

1942 r. doszło do półoficjalnych rozmów przedstawicieli Wileńskiej

Koncentracji

Demokratycznej

skupiającej

przedstawicieli

lewicowych stronnictw politycznych(SL, SD, PPS) z litewskimi
ludowcami i socjaldemokratami

. Rozmowy z udziałem czynników

oficjalnych  rozpoczęły  się  wiosną  1943  roku. Uczestniczyli  w  nich
po  stronie  polskiej  ppłk.  Aleksander  Krzyżanowski  „Wilk”  oraz
Delegat Rządu Zygmunt Fedorowicz „Albin”. Partnerami po stronie
litewskiej  byli  ppłk.  Juozas  Vitkus  „Kazimieraitis”  oraz
prawdopodobnie  Stasys  Żakevicius  i  Vaclovas  Sidzikauskas

Toczące się w 1943 r. negocjacje nie przyniosły oczekiwanych
rezultatów, choć toczyły się w przyjacielskiej atmosferze

trakcie spotkań ujawniły się rozbieżne oczekiwania

odniesieniu do ich efektów. Litwini zainteresowani byli polską

deklaracją  dotyczącą  ewentualnej  rezygnacji  z  przynależności
Wilna do Polski, natomiast Polacy chcieli, by z litewskie podziemie
wywarło  presję  na  swych  rodaków  służących  w  formacjach
policyjnych  aby  ci  zaprzestali  udziału  w  antypolskich  akcjach
eksterminacyjnych.  Pomimo  podjęcia  prób  ułożenia  wzajemnych
stosunków  ppłk.  Aleksander  Krzyżanowski  „Wilk”  oraz  Delegat
Rządu RP Zygmunt Fedorowicz „Albin” w raportach kierowanych do
KG  AK  bez  złudzeń  oceniali  rzeczywiste  intencje  Litwinów,
wskazując, że ich polityka zmierza w konsekwencji do ograniczenia
stanu  polskiego  posiadania  na  Wileńszczyźnie.  Podobnie  cele
polityki litewskiej postrzegał Komendant Główny AK generał Stefan
Rowecki  „Grot”.  W  meldunku  wysłanym  do  Naczelnego  Wodza
generała Władysława Sikorskiego 17 marca 1943 konstatował on:
„próby  rozmów  polsko-litewskich  rozbiły  się  o  kategoryczne
żądanie Litwinow uprzedniego zrzeczenia się Wileńszczyzny. Litwini
chcą  całkowicie  opanować  kraj  w  chwili  przewrotu  i  tak  stworzyć
fakty  dokonane”

. Inauguracja kolejnej tury rozmów polsko-

litewskich nastąpiła 8 lutego 1944 r. w Warszawie. Kontynuowano
je  później  w  Wilnie.  Uczestniczyli  w  nich  Komendant  Okręgu
Wileńskiego  AK  ppłk.  Aleksander  Krzyżanowski  ”Wilk”,  delegat
okręgowy  Zygmunt  Fedorowicz  „Albin”  i  zastępca  delegata  Jerzy

Dobrzyński  „Maciej”  natomiast  ze  strony  litewskiej  Steponas
Kairys,  prof.  Adolfas  Damusis  i  Balys  Gaidziunas.  Ocenę  tego
spotkania  dobrze  oddają  słowa  jego  uczestnika,  Zygmunta
Fedorowicza  „Albina”  zawarte  w  raporcie  sporządzonym  dla
Delegatury  Rządu  w  Warszawie,  pisał  on:  „Uznałem  za  stosowne
w

stanowczej formie zaznaczyć polskie stanowisko i oświadczyłem

że  nie  widzę  platformy  na  której  porozumienie  polsko-litewskie
mogłoby  dojść  do  skutku.  Długie  obrady  wykazały,  że  istotnie
żadnych punktów stycznych w  ocenie  sytuacji bieżącej poglądach
na  przyszłość  etc.  Między  nami  nie  ma”

. Oceniając rozmowy

polsko-litewskie  wypada  stwierdzić,  że  tak  naprawdę  obie  strony
nie  miały  sobie  nic  do  zaproponowania.  Litewskie  podziemie
antyniemieckie zarówno wojskowe  jak  i politycznie było  strukturą
bardzo  zróżnicowaną  (do  listopada  1943  r.  nie  istniał  jeden
ośrodek  decyzyjny  stanowiący  rodzaj  quasi-rządu).  Jego  wpływ
na

litewskie formacje policyjne był niewielki, by nie powiedzieć

żaden.  Inną  sprawą  było  to,  że  litewskie  podziemie  nie  bardzo
chciało wywierać  jakąkolwiek  presję na  swych  rodaków  służących
w  Saugumie  czy  policji  uznając,  że  po  pierwsze  odmowa
współpracy  w  walce  z  polskim  ruchem  oporu  doprowadziłaby
do

konfliktu z Niemcami i pociągnęłaby za sobą represje wobec

funkcjonariuszy  i  policjantów.  Litewscy  niepodległościowcy,  choć
krytycznie  nastawieni  do  Niemców  nie  mieli  zamiaru  tuż  przed
nadejściem  Armii  Czerwonej  przeciw  nim  zbrojnie  występować
z

uwagi na korzyści jakie czerpali z ograniczonej z kolaboracji,

także że względu na konieczność zachowania sił na konfrontację

z  Sowietami. Po drugie uważano,  że walka z polskim podziemiem
„nielegalnie”  działającym  na  terenie  tzw.  Litwy  Wschodniej  jest
zgodna  z  litewskim  interesem  narodowym.  Podobnie  oceniano
posunięcia  litewskiej  administracji  niższego  i  średniego  szczebla
zmierzające do osłabiania żywiołu polskiego, co służyło umacnianiu
litewskości  tych  ziem.  Jasnym,  więc  było,  iż  wobec  takiego
stanowiska

Litwinów,

główny

postulat

polski

dotyczący

unormowania  wzajemnych  relacji  w  terenie,  poprzez  wywarcie
przez litewskie podziemie nacisku na litewską policję, nie mógł być
zrealizowany  zarówno  z  braku  chęci  jak  i  możliwości.  Z  kolei
uczestnictwo  litewskich  formacji  paramilitarnych  w  akcjach
represyjnych  wobec  ludności  cywilnej  czy  przeciw  polskiemu
podziemiu, powodowało natężenie przeciw nim działań odwetowo-
zaczepnych ze strony AK. A to z  kolei uważane było przez  stronę
litewską  za  przejaw  działalności  antylitewskej.  Strona  polska
przystępując  do  realizacji  planu  „Burza”  na  terytorium
Wileńszczyzny  nie  chciała,  z  uwagi  na  możliwość  podjęcia
ewentualnej

współpracy

wojskowej

Armią

Czerwoną,

zaproponować współdziałania na płaszczyźnie antysowieckiej, choć
byłoby  to  najrozsądniejsze  i  praktycznie  jedyne  rozwiązanie
zadawalające  obie  strony.  Brak  sukcesów  negocjacyjnych
skutkował  tym,  że  konfrontacja  polsko-litewska  przybierała  coraz
bardziej  radykalny  charakter.  Miało  to  związek,  z  podejmowaną
przez oddziały AK operacją oczyszczania terenu z  litewskiej policji
i

administracji. Dodatkowo do eskalacji konfliktu przyczyniło się

przybycie  na  Wileńszczyznę  Litewskiego  Korpusu  Terytorialnego.
Korpus  otrzymał  zadanie  oczyszczenia  z  partyzantów  AK  rejonu
Oszmiańskiego.  Litwini  chcieli  doprowadzić  do  zniszczenia
akowskich brygad i odbudowania swego stanu posiadania z okresu
sprzed wiosennej ofensywy polskiego podziemia.

Komenda Okręgu AK chcąc uniknąć bezpośrednich walk z LVR

zdecydowała  się  na  podjęcie  rozmów.  Odbyły  się  one  13  i  22
kwietnia  1944  roku,  ale  nie  przyniosły  żadnych  rezultatów. W  tej
sytuacji ppłk. Aleksander Krzyżanowski „Wilk” nie miał wyjścia jak
podjąć  militarne  wyzwanie.  Siły  AK  liczące  600  partyzantów
skierowane  zostały  w  okolice  Oszmiany.  Już  4  maja  1944  r.
w

miejscowości Pawłowo doszło pierwszego starcia. Tego dnia

wyruszyła  z  Jaszyn  do  Turgiel  1  kompania  310  batalionu  LVR.
Kompania  zatrzymała  się  we  wsi  Pawłowo  i  rozpoczęła  represje
wobec  ludności  cywilnej  mordując  dwie  osoby  oraz  dwie  ciężko
raniąc. Na pomoc ludności ruszyła 3 brygada AK rozbijając litewski
oddział.  W  wyniku  starcia  poległo  4  Litwinów  8  było  rannych
dostało się do niewoli. Na rozkaz  dowódcy Brygady kpt. Gracjana
Fróga „Szczerbca” wzięty do niewoli kapitan Vytautas Narkevicius

oraz  dwóch  podoficerów  zostało  rozstrzelanych  za  zbrodnie
popełnione  na  ludności  cywilnej.  Czwarty  z  żołnierzy  został
zwolniony  z  listem  skierowanym  do  dowództwa  litewskiego
batalionu

. Oprócz represji podjętych w Pawłowie LVR

przeprowadził również represje w Adamowszczynie (5 osób
zabitych i spalona cała wieś), Sieńkowszczynie (4 osoby zabite
i

gospodarstwa

spalone),

Korabach

(spalonych

gospodarstw), Powiszynie (pobicie 7 mężczyzn i próba ich

rozstrzelania – zostali zwolnieni po interwencji niemieckiej
żandarmerii polowej)

. 6 maja doszło do bitwy od Graużyszkami.

W walce zginęło 37 litewskich żołnierzy, 60 zostało rannych,
a

wzięto do niewoli

. 8 maja 1944 miało miejsce starcie pod

Koniawą, którego wynik można uznać za nierozstrzygnięty.
Kompania por. Piotra Słoniny „Piotra” z 6 Brygady AK straciła
12

partyzantów

. Do największej bitwy doszło pod Murowaną

Oszmianką  13-14  maja  1944  r.  Jednostki  litewskie  zostały
całkowicie  rozbite.  Zginęło  50  Litwinów,  60  było  rannych  i  około
300 dostało się do niewoli. Rozbrojonych rozmundurowano (oprócz
oficerów)  i  puszczono  wolno  do  piechotą  do  Wilna

. Niemiecki

raport głównodowodzącego Wehrmachtem na Białorusi pisany
do

dowództwa Grupy Armii Środek tak oceniał działania LVR:

„Od

25.04.44 zostały wprowadzone na Obszarze Wileńszczyzny

policyjne  bataliony  litewskie  301,303,305,306,308,309  oraz
batalion  policyjny  „Ryga”  w  sile  4  kompanii  celem  tłumienia
wzrastającego  niepokoju  w  terenie.(…)  Już  przy  wkraczaniu  tych
jednostek  doszło  do  ekscesów  przeciwko  polskiej  ludności
i

utarczek z Wehrmachtem. Oddziały były niezdyscyplinowane

niewyszkolone. Oficerowie nie byli wymagający i rzadko

interweniowali  w  przypadkach  niesubordynacji.  Wykroczenia
przeciwko  polskiej  ludności  sprzyjały  bandytom,  bowiem
wkraczanie  oddziałów  litewskich  wywoływało  nienawiść  i  opór
tutejszych  mieszkańców  oraz  wzmagało  aktywność  białopolskich
band.  Doszło  szybko  do  utarczek  z  polskimi  bandami  w  których

oddziały litewskie doznawały dotkliwych porażek. Reasumując
pospieszne przerzucanie nieprzygotowanych sił policyjnych w teren
wzmocniło moralnie i materiałowo siły bojowe band polskich,
co

wkrótce odczuły na sobie nasze oddziały bezpieczeństwa

obszarze Wileńszczyzny”

. W rezultacie poniesionych porażek,

ale w głównej mierze ze względu na konflikty, jakie pojawiły się
w

relacjach pomiędzy władzami niemieckimi, a dowództwem

korpusu Niemcy podjęli decyzję o jego rozbrojeniu. Poprzedziły ją
odrzucone  przez  stronę  litewską  żądania  dotyczące  wystawienia
80-tysięcznego  kontyngentu  przeznaczonego  do  służby  w  armii
niemieckiej.  9  maja  1944  r.,  Wyższy  Dowódca  SS  i  Policji  SS-
Obergruppenführer

Fredrich

Jackeln

przejął

komendę

nad

korpusem. Litwini mieli zostać umundurowani w uniformy SS

złożyć przysięgę na wierność Adolfowi Hitlerowi. Te żądania

stanowiły  złamanie  dotychczasowej  umowy  zawartej  z  władzami
niemieckimi  dającej  litewskim  jednostkom  dużą  autonomię.
Dowództwo korpusu wydało rozkaz, by żołnierze wykonywali tylko
rozkazy  litewskich  oficerów.  Niemcy  w  odpowiedzi  15  maja
aresztowali  gen.  Povilasa  Plechaviciusa  i  szefa  sztabu
płk.

Oskarasa Urobonasa. Osadzono ich w obozie koncentracyjnym

Salaspils na Łotwie. Ogółem zatrzymano 40 oficerów i 3500
żołnierzy i podoficerów. 84 z nich zostało rozstrzelanych,
106

skierowano do obozu w Stutthofie, resztę włączono do różnych

wojskowych formacji pomocniczych (głównie do obrony
przeciwlotniczej)

Niektórzy

nich

trafili

później

zorganizowanych przez Niemców Oddziałów Obrony Ojczyzny –

TAR  (Tevynes  Apsaugos  Rinktine),  walczących  w  kotle
kurlandzkim. Zwycięska dla strony polskiej konfrontacja pomiędzy
AK,  a  LVR  zaowocowała  wystosowaniem  15  maja  1944  r.  przez
ppłk.  Aleksandra  Krzyżanowskiego  „Wilka”  listu  do  generała
Povilasa  Plechaviciusa.  Zawierał  on  propozycję  uregulowania
napiętych  stosunków  oraz  wzywał  generała  do  zaprzestania
stosowania  przez  LVR  zbrodniczych  metod  walki  z  polskim

podziemiem  w  przeciwnym  razie  groził  bezwzględną  oraz
bezpardonową  wojną.  Naturalnie  list  ten  nie  dotarł  do  adresata,
bowiem  w  tym  czasie  generał  był  już  aresztowany.  17  maja
1944 r. ppłk. Aleksander Krzyżanowski „Wilk” wystąpił z kolejnym
pismem.  Tym  razem  skierowany  był  on  do  posiadającego  duży
autorytet w litewskim społeczeństwie generała Stasysa Rastiskisa.
Obok

zawartych

wezwań

konieczności

zaprzestania

bezsensownego przelewania krwi polskiej i litewskiej, w liście
znalazł się ciekawy passus o możliwości prowadzenia wspólnych
„akcji

przeciwko

obecnemu

ewentualnie

przyszłemu

okupantowi”

. Fragment ten wskazuje, iż Komendant „Wilk”

przewidywał możliwość podjęcia antysowieckiej kooperacji polsko-
litewskiej. Niestety pomimo tej jakże słusznej konstatacji,
ze

względu na realizowaną akcję „Burza” i planowaną współpracę

z Armią Czerwoną, pomysł ten nie mógł być zrealizowany.

Konflikt polsko-litewski na Wileńszczyźnie zakończył się

dwoma  tragicznymi  epizodami,  które  po  dziś  dzień  kładą  się
cieniem na wzajemnych stosunkach. 20 czerwca 1944 r. 5 Brygada
AK  mjr  Zygmunta  Szendzielarza  „Łupaszki”  otrzymała  rozkaz
uderzenia  na  litewski  garnizon  w  Podbrzeziu.  Tego  dnia  jeden
z

pododdziałów brygady udał się do Glinciszek celem

przeprowadzenia zasadzki. W zastawioną pułapkę wpadł i poniósł
straty 12 osobowy patrol policji

. W kilka godzin później

Glinciszek wkroczył pododdział 258 batalionu litewskiej policji,

który przeprowadził odwetową egzekucję zabijając ogółem 38 osób
w tym 5 dzieci i 12 kobiet. Następnie na miejsce zbrodni przebył
oddział SS, który aresztował litewskiego dowódcę por. Stasysa
Polekauskasa. Sąd doraźny skazał go oraz 11 policjantów na karę
śmierci

zabójstwo

niemieckiego

urzędnika

polskiego

pochodzenia, zresztą członka AK Władysława Komara

. Oddział

policji litewskiej na rozkaz Niemców został wycofany z Podbrzezia.
Informacja o masakrze dotarła także do Komendy Okręgu AK,
która podjęła decyzję o przeprowadzeniu akcji odwetowej.
Ppłk.

Aleksander Krzyżanowski „Wilk” wydał w tej sprawie

obwieszczenie w którym czytamy: „(…) Wobec tej niesłychanej
i

ohydnej zbrodni i wobec tego, że ostrzeżenie moje nie

poskutkowało,  poleciłem  podległym  mi  oddziałom  Armii  Krajowej
wykonanie odwetu na  oddziałach litewskich. Ponadto komunikuję,
że  moralni  sprawcy  mordu  będą  ukarani  na  mocy  wyroku  Sądu
specjalnego”

. Operację przeprowadzono w dwóch fazach.

pierwszej 23 czerwca 1944 r. dwa plutony V brygady

dowodzone przez por. Wiktora Wiącka „Rakoczego” przeprowadziły
akcję we wsi Dubinki – skąd miała pochodzić część policjantów –
zabijając 27 osób cywilnych – wśród których były kobiety i dzieci

Kolejnym

etapem

akcji

odwetowej

był

kilkudniowy,

przeprowadzony  w  dniach  25-27  czerwca  1944  r.  na  terytorium
Litwy  Kowieńskiej  rajd,  w  którym  brały  udział  min.  4  Brygada
„Narocz”,  23  Brygada  „Brasławska”,  oddział  „Żejmiana”.

Dowództwo nad całością sprawował mjr Mieczysław Potocki
„Węgielny”. W trakcie tego trwającej 3 dni akcji spalono kilka wsi
i

rozstrzelano według różnych źródeł od kilkunastu do 100 osób

pochodzenia litewskiego

. Tak tę operację wspominał Leon Cis

23 Brygady „Brasławskiej”: „Dostaliśmy rozkaz wymarszu całego

II Zgrupowania AK na Stara Litwę. Był to odwet (…) Pozwolono
na

wszytko. Wkroczyliśmy na Litwę szerokim 15-kilometrowym

pasem. Na południe od naszej brygady posuwały się pozostałe.
We

wsiach, dość zamożnych, zostawiliśmy przeważnie kobiety

małe dzieci. (…).Wszystko mówiło po polsku a my nie byliśmy

przecież bandytami. Kobiet nie gwałcono, dzieci nie zabijano,
natomiast nielicznych złapanych mężczyzn rozstrzeliwano.
Na

południe od nas niebo nocami czerwieniało się łunami – to

używały pozostałe brygady które trafiły na bardziej rdzenną
ludność litewską”

. W lipcu 1944 r. na Wileńszczyznę wkroczyła

Armia

Czerwona,

kończąc

polsko-litewską

konfrontację.

Zmobilizowani w ramach akcji „Burza” żołnierze AK, w większości
trafili  do  sowieckich  łagrów.  Ci  którym  udało  się  uniknąć
rozbrojenia  rozpoczęli  walkę  z  sowieckimi  okupantami.  Nowa
okupacja  stworzyła  warunki  do  współpracy  Polaków  i  Litwinów.
Jej

początkiem było spotkanie, które odbyło się 16 marca 1945 r.,

w okolicach Olkiennik. Zawarto wówczas porozumienie pomiędzy
dowódcami polskiej i litewskiej partyzantki, uzgadniając szczegóły
współdziałania w walce z sowieckim okupantem

. Fakt zmiany

podejścia we wzajemnych relacjach potwierdza raport Komendanta
Okręgu

Wileńskiego

ppłk.

Antoniego

Olechnowicza

„Pohoreckiego” który pisał: „Na terenie właściwej Litwy od roku
istnieje ruch partyzancki. Nastawienie partyzantki litewskiej
do

oddziałów polskich całkiem poprawne, dochodziło parokrotnie

do współdziałania do wydostania się z matni jednej czy drugiej
strony(…).”

. Przykładem takiej kooperacji było udzielenie pomocy

oddziałowi litewskiemu walczącemu z grupą NKWD pod wsią
Miszuny przez oddział AK ppor. Władysława Frasunienki „Filara”

Pomimo zbliżenia stanowisk nie udało się doprowadzić do zawarcia
porozumienia  na  szczeblu  komendy  okręgu,  bowiem  KO  AK
zlikwidowała swą działalność i przeniosła się na terytorium Polski.
Na  Litwie  pozostały  grupy  nielicznych  niezłomnych  polskich
partyzantów.  Współpraca  partyzantki  polskiej  i  litewskiej  była
kontynuowana  przez  działający  na  pograniczu  polsko-litewskim
oddział  dowodzony  Jurgisa  Kriksciunasa  „Rymwidas”

, który

często przechodził na Suwalszczyznę. W grudniu 1946r.
w

Wojciuliszkach koło Puńska w mieszkaniu Wincentego

Paulukanisa,  reprezentujący  komendę  Obwodu  Suwalsko-
Augustowskiego  WiN,  zastępca  komendanta  Michał  Kaszczyk
„Stały” zawarł z Jurgisem Kriksciunasem „Rymvidas” porozumienie
o  współpracy.  Po  rozbiciu  oddziału  litewskiego  w  szeregach
powinowskiej  grupy  Jan  Sadowskiego  „Bladego”  –  Piotra  Burdyna
„Poręby”  znalazło  się  4  litewskich  partyzantów.  Dwóch  z  nich
Witalis  Prabulis  „Zaibas”  i  Jurgis  Kriksciunas  „Rymvidas”  zostało
zabitych w 1949 r.

. W 1950 r. aresztowano Broniusa Saweikisa

„Tułacza”

. Natomiast Antanas Kvedaravicius „Lis” został

śmierci Piotra Burdyna „Poręby” dowódcą grupy. Należał on

najdłużej ukrywającym się partyzantów suwalskiego podziemia

antykomunistycznego. Zginął 2 października 1954 r. w obławie
w

okolicach miejscowości Skieblewo

. Tak oto bohaterska

śmierć

litewskiego partyzanta była jednym z ostatnich

akordów

walczącego i dogorywającego polskiego podziemia

antykomunistycznego.

Autor: Arkadiusz Karbowiak

Tekst ukazał się drukiem w „Glaukopis” nr 9-10 z 2009 r.

Przypisy

V. Brandisaukas. Anti-Soviet Resistance in 1940 and 1941 and

the Revolt of June 1941 [w:] The Anti-soviet resistance in the

Baltic States, Vilnius 2002, s. 13.

tamże, s. 12.

tamże, s. 18.

tamże s. 18, Zdaniem M. Mackieviciusa zginęło 2700 osób, 1500

zostało rozstrzelanych i 4000 rannych. M. Mackievicius Lithuanian
Resistance to German Mobilization Attemps 1941-1944 [w:]

Lituanus Lithuanian Quarterly Journal of Arct of Science. Volume

32 No 4 – Winter 1986.

Początkowo szefem rządu miał zostać lider LAF płk. Kazys Skirpa.

Ale z uwagi na niechęć Niemców do odbudowania litewskiej

państwowości i z drugiej strony determinację pułkownika, by bez

względu na niemieckie stanowisko utworzyć rząd litewski został on

internowany. Cz. Madajczyk, Faszyzm i okupacje 1938-1945, Wyd.

Poznańskie, Poznań 1983, s. 610.

Wśród aresztowanych i wywiezionych do Dachau znalazł się

również Leonas Prapuolenis, Andrzej Chmielarz, Kolaboracja z

okupantem niemieckim w Polsce i na Litwie. [w:] Opór wobec

systemów totalitarnych na Wileńszczyźnie w okresie II wojny

światowej, pod red. P. Niwińskiego, Gdańsk 2003. s. 24.

A. Stasaitis, Lithuania’s Struggle against Soviet Occupation 1944-

1953, Baltic Defense Reviev No 3 volume 2000 s. 116.

A. Kasperavicius, Stosunki litewsko-żydowskie na Litwie w latach

1935-1944 [w:] Świat NIEpożegnany, Warszawa 2004, Wyd.

Rytm, pod red. K. Jasiewicza s. 323-324, Autor w swym artykule

zwraca uwagę na rolę antysemickiej nagonki jaka rozpętała się
wówczas w litewskiej prasie i skutki jakie niosła ona w postaci

zwiększenia stopnia nienawiści i nakręcania spirali zbrodni

dokonywanych na ludności żydowskiej.

Historycy żydowscy szacują liczbę Litwinów biorących udział w

zbrodniach na ludności żydowskiej na 23.000 D. Levin, Dlaczego
Żydzi byli mordowani przez swoich litewskich sąsiadów: [w:],

Świat …, s. 720. Prof. Algis Kasperavicius przypomina, że 488

mieszkańców

Litwy

udekorowano

izraelskim

medalem

Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. A. Kasperavicius, Stosunki

litewsko-żydowskie…, s. 329.

Litewski historyk Arunas Bubnys twierdzi, że grupa Algirdasa

Klimaitisa nie należała do LAF-u i została utworzona przez

niemiecką policję bezpieczeństwa. Tezę tę potwierdza, fakt

przybycia Algirdasa Klimaitisa do Kowna wraz ze szpicą oddziałów

Einsatzgruppen na czele z SS-Brigadeführerem Walterem

Stahleckerem. Litewski Rząd Tymczasowy nakazał generałom

Statysowi

Pundżeviciusovi

Antanasowi

Reklaistisovi

przeprowadzenie rozmowy z A. Klimaitisem i nakłonienie go do

zaprzestania wzniecania pogromów. Algis Klimaitis opuścił Kowno.

Dwa pozostałe oddziały biorące udział w pogromie płk. K. Simkusa

i por. Broniusa Norkusa zostały przez Niemców rozbrojone, a

następnie utworzono na ich bazie batalion policji pomocniczej.

Kompania por. Broniusa Norkusa brała udział w masowych

egzekucjach Żydów w Forcie VII w Kownie a następnie została
włączona do składu Rollkommando SS-Obersturmführera Joachima

Hamanna. T. Szrota, U progu Zagłady. Zajścia antyżydowskie i

pogromy w okupowanej Europie. Warszawa, Paryż, Amsterdam,

Antwerpia, Kowno, Warszawa 2000, s. 232-233;260-261.

T. Szarota, Selbstreinugungsaktionen Sipo i SD na Litwie i w

Polsce, a udział ludności miejscowej w Holocauście na przykładzie

pogromów w Kownie i Jedwabnem [w:], Świat…, s. 692.

W. Muszyński, M. Chodkiewicz, W cieniu Barbarossy. Glaukopis,

2003, nr 1, s. 260.

Organizatorami jednostki byli por. Valdas Butkus i por. Kazys

Jakubka. Następnie dowodzenie obejmowali por. Jouzas

Sidlauskas, potem por. Balys Norvaisa, a pod koniec 1943 sierżant

Jonas Tumas. Oddział posiadał nazwę oficjalną Sonderkommando

SD podlegał SS-Hauptscharfürherowi Martinowi Weissowi.

Ypatingasis Burys początkowo liczył około 100 osób, później stan

jego uległ zmniejszeniu do 50.

http://www.answers.com./topic/ypatingasis-b-rys

Cz. Madajczyk, Faszyzm …, s. 611.

J. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Wyd. De Facto,

Warszawa 2005 s. 130.

Niektóre bataliony brały udział w walkach z partyzantką

sowiecką, ale nie uczestniczyły w masakrach ludności cywilnej. J.

Rutkiewicz. W. Kulikow, Wojsko Litewskie 1918-1940. Litewskie

formacje zbrojne 1940-1953, Barwa i Broń, Warszawa 2002, s. 88

podają, iż w GG stacjonowały dwa litewskie bataliony, pełniąc
służbę wartowniczą w Lublinie oraz w obozie koncentracyjnym

Majdanek. Były to 2 i 252 bataliony Schuma. Wbrew

rozpowszechnionym opiniom, litewskie ani żadne inne bataliony

bezpieczeństwa nie brały udziału w tłumieniu powstania w getcie

warszawskim. Formacją wchodzącą w skład sił antypowstańczych

był batalion ze szkoły SS w Trawnikach tzw. Trawniki-Manner.

Większość członków tej jednostki stanowili Ukraińcy oraz

Volksdeutsche z różnych krajów Europy. Przypadki służby w tej

formacji przedstawicieli narodów bałtyckich były bardzo rzadkie.

Naturalnie być może pojedyncze osoby pochodzenia litewskiego

znalazły się w batalionie tłumiącym powstanie, ale ostateczna

odpowiedź na to pytanie jest możliwa po analizie składu

personalnego tego oddziału. Wykaz rannych w walkach w getcie

zawarty w sprawozdaniu SS-Gruppenführera Jurgena Stroopa

potwierdza, że służyły tam głownie osoby pochodzenia
ukraińskiego. Analiza kart personalnych szkoły SS w Trawnikach

do których dotarł P. Black również na to wskazuje. Na temat

oddziałów z Trawnik P. Black, Prosty żołnierz „akcji Reinhardt”

oddziały z Trawnik i eksterminacja polskich Żydów [w:] Akcja

Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie pod
red. D. Libionki, Warszawa 2004.

M. Mackievicius, Lithuanian Resistance to German Mobilization

Attemps 1941-1944 [w:] Lituanus Lithuanian Quarterly Jurnal of

Arct of Science. Volume 32 No 4 – Winter 1986, Początkowo na

dowódcę legionu był typowany Generał Stasys Rastikis, ale nie

wyraził on zgody.

Funkcjonariusze Saugumy, policji pomocniczej, administracji

podobnie jak to się działo w Polsce współpracowali z litewskim

antyniemieckim ruchem oporu. Członkiem podziemnej organizacji

„Kestutis” był zastępca szefa wileńskiej Saugumy Kazys

Gimzauskas.

http://www.pl.wikipedia.org/wiki/sauguma

Cz. Madajczyk, Faszyzm…, s. 616, autor podaje że z pośród

członków Litewskiej Rady Krajowej wywieziono do KL Stutthof,

Parnasa Germantasa, Miecislovasa Mackieviciusa, Stasysa

Puodżiusa.

D. Kuodyte, The Contacts between the Lithuanian Resistance

and the West [w:] The Anti-soviet …, s. 72.

D. Kuodyte, Zarys polityczny i ideologiczny zbrojnego ruchu

oporu antykomunistycznego na terytorium Litwy [w:] Aparat
represji a opór społeczeństwa wobec systemu komunistycznego w

Polsce i na Litwie w latach 1944-1956, pod red. P. Niwińskiego,

Warszawa 2005, s. 31-32.

W tym czasie toczyły się na Wileńszczyźnie rozmowy pomiędzy

Armią Krajową, a Wehrmachtem, szerzej na ten temat J.

Wołkonowski, Wileńskie rozmowy niemiecko-polskie w lutym 1944,

Mars 1994, nr 2.

J. Wołkonowski, Starcie polsko-litewskie Karta 2001, nr 32, s.

74-75; J. Gdański, Zapomniani żołnierze.., s. 135. Autor cytuje

również rozbieżne opinie na temat Povilasa Plechaviciusa

wypowiadane przez prof. Witolda Staniewicza oraz mjr. Czesława

Dębickiego „Jaremę” i kpt. Edmunda Banasikowskiego „Jeża”.

tamże, s. 134-135.

V. Brandisauskas, Litewska Instytucja Władzy na początku

wojny radziecko-niemieckiej zarys działalności, kompetencje oraz
stanowisko w kwestii stosunków narodowościowych (na

przykładzie komitetu miejskiego Wilna) [w:] Opór wobec

systemów…, s. 61. Litwini próbowali zadenuncjować 500 polskich

urzędników jako komunistów. Zostali oni początkowo aresztowani

a potem zwolnieni. M. Wardzyńska, Sytuacja ludności polskiej w
Generalnym Komisariacie Litwy 1941-1944, Warszawa 1993, s. 48.

A. Bubnys, Litewski i polski ruch oporu 1942-1945 podobieństwa

i różnice [w:], Opór wobec systemów…, s. 77.

Na przykład w Druskiennikach po objęciu tam władzy tamtejsi

Polacy zwolnili z pracy 47 urzędników litewskich V. Brandisaukas,

Litewska instytucja Władzy…, s.63.

Sauguma nie brała samodzielnie udziału egzekucjach Polaków

czy Żydów. Jej rola ograniczała się do agenturalnego

rozpracowywania polskiego podziemia, aresztowań, przesłuchań.

Decyzje dotyczące losu podejrzanych leżały w gestii policji

niemieckiej. Nieco inaczej było na prowincji, tam funkcjonariusze

Saugumy niejednokrotnie bezpośrednio uczestniczyli w akcjach

eksterminacyjnych.

M. Wardzyńska, Sytuacja ludności…, s. 173.

tamże, s. 91-92.

Straty polskiego duchowieństwa w diecezji wileńskiej wynosiły

84 księży, którzy zginęli w różnych okolicznościach, L.

Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939-1945, Wyd.

Rytm, Warszawa 1999, s. 297-298; J. Wołkonowski, ZWZ-AK a

problem mniejszości etnicznych na Wileńszczyźnie [w:], Opór
wobec systemów…, s. 46.

M. Wardzyńska, Sytuacja ludności …, s. 96.

tamże, s. 114.

J. Wołkonowski, Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej – Armii

Krajowej, Wyd. Auditor, Warszawa 1996, s.191

S. Buchaveckas, Szkoły i nauczanie we wschodniej Litwie w

latach okupacji nazistowskiej 1941-1944 [w:] Rok 1944 na

Wileńszczyźnie, pod red. J. Wołkonowskiego, Warszawa 1996, s.

137.

M. Wardzyńska, Sytuacja ludności…, s. 64.

Dane dotyczące liczby ofiar są rozbieżne i wahają się od 400 do

1200 zamordowanych M. Wardzyńska, Sytuacja ludności…, s. 74;

L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 309.

Listę osób przeznaczonych do egzekucji przygotowali min.

Starosta Kukutis, burmistrz Karolis Cynenas i szef Saugumy
Puronas. Korab-Żebryk, Biała księga w obronie Armii Krajowej na

Wileńszczyźnie, Lublin 1991, s. 40.

J. Wołkonowski, ZWZ-AK a problem…, s.46; w dniach 25 i 26

maja 1942 podobna masakra miała miejsce w Olkiennikach.

Zostało tam zabitych przez litewską policję 21 osób Korab-Żebryk,
Biała Księga…, s. 35.

J. Wołkonowski, Okręg Wileński…, s. 97.

K. Tarka, Konfrontacja czy współpraca. Litwa w polityce rządu

Polskiego na uchodźstwie 1939-1945, wyd. Uniwersytetu

Opolskiego, Opole 1998, s.134.

M. Wardzyńska, Sytuacja ludności…, s. 244.

Edmund Banasikowski, Na zew Ziemi Wileńskiej Wyd. Myśl, s.

157.Wykonywanie wyroków nie ustało w maju 1944 zostali zabici

w Wilnie dwaj litewscy inspektorzy Saugumy A. Sepukaitis i W.

Kucis. J. Wołkonowski, Okręg Wileński …, s. 112.

Był to również okres w którym oddziały AK prowadziły otwartą

wojnę z Sowietami od sierpnia 1943 zapoczątkowaną w sierpniu

1943 roku masakrą oddziału AK por. Antoniego Burzyńskiego

„Kmicica” nad jeziorem Narocz. Zamordowano wówczas 80

żołnierzy i oficerów.

L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 406, Z. Kłosiński,

3 Wileńska, Białystok 1995, s. 65, H. Piskunowicz, Działalność

zbrojna Armii Krajowej na Wileńszczyźnie 1941-1945 [w:] Z.

Boradyn, A. Chmielarz, H. Piskunowicz, Z dziejów Armii Krajowej

na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941-1945) Studia,
Warszawa 1997, s. 30. Partyzanci w czasie akcji w Trokach

próbowali zdobyć siedzibę Saugumy i prawdopodobnie uprowadzili

wówczas, a następnie rozstrzelali funkcjonariusza litewskiej policji

kryminalnej o nazwisku Zibalas. A. Patakas, Moje Troki [w:]

Europa Nieprowincjonalna, Wyd. Rytm, Warszawa 1999, s. 741.

Z. Kłosiński, Bitwa Wileńskich oddziałów AK pod Mikuliszkami

[w:] „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 1988, nr 2, s. 158-159.

Litewskich policjantów z reguły po wzięciu do niewoli wypuszczano.

Decyzja o egzekucji podjęta została przez ppor. Romualda Rajsa

„Burego” który pod nieobecność „Szczerbca” dowodził wówczas

brygadą. Nie bardzo wiadomo za co zostali rozstrzelani litewscy

policjanci. Według opinii niektórych partyzantów byli oni

zamieszani w zbrodnię w Święcianach. O tym, że tak było nie ma

przekonywujących informacji. Najprawdopodobniej do egzekucji

doszło ze względu na skłonności ppor. „Burego” do brutalnych
działań. Niestety ten bardzo zdolny i odważny oficer miewał

trudności z dostosowaniem swojego postępowania do reguł prawa

wojennego, osobiście biorąc udział w egzekucjach jeńców (pod

Mikuliszkami zastrzelił 3 lub 4). Fakt egzekucji jeńców potwierdza

w swej książce Leszek Christa. L. Christa, U „Szczerbca” i
„Łupaszki”, Wyd. Auditor, Warszawa 2002, s. 41.

L. Beynar, U boku Łupaszki, Zeszyty Historyczne WiN-u, 1997,

nr 10, s. 116. Decyzję o egzekucji podjął mjr. Zygmunt

Szendzielarz „Łupaszka”, choć zdaniem L. Beynara podobno jej

później żałował. J. Wołkonowski twierdzi, że do egzekucji doszło po

zamordowaniu przez wziętego do niewoli rannego niemieckiego

kapitana jednego z polskich partyzantów. J. Wołkonowski, Okręg

Wileński…, s. 206-207. Biorąc pod uwagę fakt, że L. Beynar w

ogóle nie wspomina o tym, że incydent taki miał miejsce oraz

wobec tego, iż jak podaje on major podjął decyzję o egzekucji

jeńców w wyniku wzburzenia emocjonalnego w związku z dużymi

startami swego oddziału o czym mu „Łupaszka” zakomunikował w

rozmowie wydaje się, iż J. Wołkonowskiego przedstawił nie do

końca prawdziwy się opis zdarzenia.

H. Piskunowicz, Działalność zbrojna…, s. 47.

tamże, s. 57.

Od Naroczy do Niemna. Relacje partyzantów Kmicica, Łupaszki,

Ronina Armii Krajowej na Wileńszczyźnie III 43-VII 44.

Opracowanie Leszek Bednarczuk. Gdańsk – Lipce 2005, s. 66.

Korab-Żebryk, Biała księga….. s. 86. Z wyroku WSS został

zastrzelony w Krewie wraz z córką Laryssa będącą nauczycielką

prawosławny duchowny Michał Lewczyn, P. Rokicki, Wymiar

Sprawiedliwości Polskiego Państwa Podziemnego na Wileńszczyźnie

[w:] Organy bezpieczeństwa i wymiar sprawiedliwości Polskiego

Państwa Podziemnego, pod red. W. Grabowskiego, Warszawa 2005

s. 107.

T. Szynkowski, Błyskawica” na Ziemi Sużańskiej, Wydawnictwo

Polskie w Wilnie, Wilno 2000, s. 81.

S. Buchaveckas, Szkoły i nauczanie we wschodniej…, s. 139.

J. Wołkonowski „Starcie …, s. 75-76.

Być może inicjatywa rozmów z którą wystąpił ppłk. „Wilk” była

konsekwencją sugestii wysuniętych w tej sprawie przez generała

S. Roweckiego „Grota”. J. Wołkonowski, Okręg Wileński…, s. 98.

K. Tarka, Jeden z wyklętych. Generał Aleksander Krzyżanowski

„Wilk”, Wyd. Rytm, Warszawa 2000, s. 52-53.

L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 313.

Potwierdzeniem dobrej atmosfery rozmów było zaproszenie

przez ppłk. „Wilka” jednego litewskich rozmówców na nocleg do

konspiracyjnego lokalu. K. Tarka, Jeden z wyklętych.., s. 53.

tamże, s. 52.

L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 316.

J. Wołkonowski, Starcie…, s 77, Korab-Żebryk, Biała księga…, s.

105. Co najmniej jedna z zamordowanych osób była członkiem

siatki cywilnej AK nie była więc cywilem w pełnym tego słowa

znaczeniu Z. Kłosiński, 3 …, s. 129.

J. Wołkonowski, Starcie…, s. 79., Korab-Żebryk, Biała księga…,

s. 109 podaje iż w trakcie walk zostało rozstrzelanych 29 żołnierzy

LVR, 173 zabitych, 800 wziętych do niewoli. Liczby te w

konfrontacji z innymi źródłami wydają się znacząco zawyżone.

H. Piskunowicz, Działalność zbrojna…, s. 40, L. Tomaszewski

uważa że poległo 21 Litwinów L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat

wojny…, s. 437. Natomiast Korab-Żebryk dodaje, że rozstrzelano

po dochodzeniu 6 żołnierzy korpusu Korab-Żebryk, Biała księga…,

s. 106.

Dwóch złapanych partyzantów AK żołnierze LVR oddali w ręce

litewskich mieszkańców wsi Koniawa, którzy ich zamordowali. L.

Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 437.

H. Piskunowicz, Działania zbrojne…, s. 42. Zdaniem

Tomaszewskiego straty litewskie pod Murowianą Oszmianką

wynosiły 23 żołnierzy litewskich zabitych w tym dowódca kompanii

kpt. Edwardas Pocebutas oraz 2 zabitych w bitwie pod

Tołminowem L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 438.

Leszek Christa, U Szczerbca…, s. 84-85.

L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 439. Liczbę 73

rozstrzelanych podają J. Rutkiewicz, W. Kulikow, Wojsko

Litewskie…, s. 92, według J. Gdańskiego zostało rozstrzelanych 83

żołnierzy a 110 deportowano do obozu KL Stutthof J. Gdański,

Zapomniani żołnierze…, s. 136.

K. Tarka, Jeden z wyklętych …, s. 77.

J. Wołkonowski, Starcie…, s. 87 2 policjantów zginęło, 3 zostało

ciężko rannych z których 2 zmarło. Ksiądz Jonas Żvinys w swych

wspomnieniach twierdzi, iż po strzelaninie 2 ciężko rannych

Litwinów ukryło się w polu a następnie zostało odnalezionych przez

miejscowych Polaków i wskazanych AK-owcom którzy rzekomo
mieli ich dobić(materiały w zbiorach własnych uzyskane i

przetłumaczone dzięki uprzejmości prof. Algisa Kasperaviciusa).

H. Piskunowicz, Działalność zbrojna…, s. 55. Inni autorzy

podają, że aresztowano 33 policjantów L. Tomaszewski,

Wileńszczyzna lat wojny…, s. 442. Nie znajdują potwierdzenia
zawarte w rozkazie ppłk „Wilka” z 24 czerwca 1944 r. informacje o

szczególnym bestialstwie Litwinów w czasie mordu w Glinciszkach.

Dziwić może natomiast stopień zdegenerowania litewskiego

oficera, który nakazał rozstrzelanie kilkuletnich dzieci oraz kobiet.

Informacje o tym iż akcja odwetowa została przeprowadzona

samowolnie przez mjr. „Łupaszkę” bez rozkazu KO AK brzmią

moim zdaniem niewiarygodnie szczególnie w kontekście

ogłoszonego przez ppłk „Wilka” listu, gdzie pada zapowiedź takiej

akcji. Natomiast wątpliwe wydaje się, by ppłk „Wilk” zezwolił na

mordowanie ludności cywilnej. Stąd można wnioskować, że

decyzja o mordowaniu cywilów zapadła po wejściu oddziału AK do

wsi kiedy okazało się że osoby, które miały być rozstrzelane

uciekły. Najprawdopodobniej wówczas żołnierze AK postanowili

zabić osoby cywilne będące członkami rodzin policjantów.

Zamordowanie z zimna krwią litewskich (a także polskich, bowiem

wśród zabitych była Polka wraz z dwuletnim synkiem) kobiet i

dzieci stanowi haniebną zbrodnię, której nic nie usprawiedliwia.

Według niektórych polskich historyków wieś Dubinki była dobrze

ufortyfikowana i się broniła. J. Wołkonowski, Starcie…, s. 88,

Korab-Żebryk, Biała księga …, s.138. Niestety nie ma dowodów na
to, że jakakolwiek walka tam miała miejsce milczą na ten temat

źródła litewskie. H. Piskunowicz, Działalność zbrojna…, s.56 pisze:

„Na wiadomość o zbliżaniu się polskiego oddziału z miasteczka

uciekła w popłochu część policjantów oraz osoby odnoszące się

wrogo do Polaków”. Autor potwierdza tym samym, że nie doszło do

walki skoro ci którzy mogli walczyć uciekli. Wspomnienia

proboszcza parafii dubińskiej ks. Jonasa Zvinysa również o tym

świadczą. Przedstawione przez księdza krótkie charakterystyki

osób zamordowanych potwierdzają, iż część zabitych była

członkami rodzin policjantów – (materiały w zbiorach własnych

uzyskane i przetłumaczone dzięki uprzejmości prof. Algisa

Kasperaviciusa). Jest faktem, że do walki w Dubinkach doszło

wcześniej, 17 lutego 1944 (źródła litewskie mówią o pierwszych

dniach marca) kiedy to oddział AK „Błyskawica” wykonał uderzenie

na litewski posterunek policji ulokowany w letniej rezydencji b.
prezydenta Antanasa Smetony. W trakcie walki zginęło 2 litewskich

policjantów 6 oraz jeden Niemiec zostało rannych. Strona polska

zanotowała straty wynoszące 2 zabitych i 12 rannych. T.

Szynkowski, Błyskawica …, s. 62, J. Wołkonowski, Okręg

Wileński…, s.152.

Liczba zabitych w czasie tych akcji jest trudna do ustalenia. K.

Krajewski,

Łabuszewski

kwestionują

cytowaną

wspomnieniach por. Wiktora Wiącka „Rakoczego” – ogólną liczbę

91 ofiar (4 policjantów i 87 litewskich cywilów) uznając, iż było ich

kilkadziesiąt K. Krajewski T. Łabuszewski, „Łupaszka”, „Młot”,

„Huzar”. Wyd. Volumen, Warszawa 2004, s. 19. Edward Pisarczyk

„Wołodyjowski” ocenia liczbę zabitych na 40, Od Naroczy do…, s.

71. Szwadron Antoniego Rymszy „Maksa” z 5 Brygady AK zastrzelił

12 Litwinów w okolicach Janiszek. P. Kozłowski, Jeden z wyklętych.

Zygmunt Szendzielarz pseudonim „Łupaszko” Wyd. Rytm,

Warszawa 2004, s.64. Twierdzenia Korab-Żebryka mówiące o tym

iż był to rajd propagandowy należy uznać za niewiarygodne.

Korab-Żebryk, Biała księga…, s. 138-139.

L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 443.

J. Wołkonowski, ZWZ-AK a problem…, s. 58.

tamże, s. 59.

tamże, s.59.

Był oficerem propagandy i informacji litewskiej partyzantki w

okręgu „Taurus”, D. Kaszlej, Z. Kaszlej – recenzja książki Krystyny

Pasiuk, Ostatni leśni Suwalszczyzny. Oddział „Bladego-Burdyna”,
„Rocznik Suwalski”. Tom III Suwałki 2003.