1

Juliusz Kaden-Bandrowski

Generał Barcz

(BN) oprac. M. Sprusiński

LATA BRUKSELSKIE

Kaden-Bandrowski urodził się w 1885roku w Rzeszowie, w rodzinie o znanych tradycjach artystycznych
i naukowych. Jego ojciec był lekarzem, dyrektorem teatru i publicystą, matka – pianistką i śpiewaczką,
stryj był znakomitym śpiewakiem-wagnerzystą.

Bandrowski wcześnie rozpoczął gruntowną naukę muzyczną. Jej etapami był Rzeszów, Kraków, Lwów i
W-wa. Jako 19-letni nauczyciel muzyki wyjechał na Kaukaz i tak oglądał rewolucję 1905 roku. Dalsze
studia pianistyczne podjął w Lipsku, później w Brukseli.

Publicystyka, lelewelczycy, debiut

W szkole muzycznej w Brukseli osiągał znakomite wyniki, jednak marzenia o karierze wirtuoza
zniweczyły dwa złamania ręki w dzieciństwie.

Już na początku studiów rozpoczął działalność krytyczną i publicystyczną. Pisał do pism lwowskich,
warszawskich, były to artykuły okolicznościowe, recenzje muzyczne, plastyczne, malarskie, szkice
publicystyczne. Najczęściej pisał w „Naprzodzie”, „Tygodniku Ilustrowanym”, „Scenie i Sztuce”,
„Prawdzie”.

Większość artykułów traktowała o wydarzeniach artystycznych Brukseli, ale dominowała w nim często
refleksja o sprawach krajowych – polemika z rodzimą zaściankowością i snobizmem, wskazywanie
konieczności propagowania sztuki polskiej za granicą.

Bruksela – była wówczas jednym z najzacniejszych centrów kulturalnych i ośrodkiem studenckim, który
skupiał liczną kolonię młodzieży polskiej:

•

panował tu klimat intelektualny i akademicki sprzyjający artystycznym wtajemniczeniom,
publicystycznym i politycznym emocjom

•

skupisko polskich akademików darzyło szacunkiem szczególnym mieszkającego tu filozofa i
teoretyka spółdzielczości Edwarda Abramowskiego

•

znaczącą rolę odgrywało założone w 1910 roku Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej im. Joachima
Lelewela

W 1909 roku ruch polskiej młodzieży na obczyźnie przeżywał poważny rozłam.

−

na Zjeździe Związku Stowarzyszeń Polskiej Młodzieży Postępowej grupa przyszłych legionistów,
działaczy Związku Walki Czynnej

1

założyła nowe stowarzyszenie – Filarecję, której działacze

związani byli z PPS-Frakcją

2

i inspirowali założenie koła lelewelczyków

1

Z

wiązek Walki Czynnej (ZWC) - polska tajna organizacja wojskowa założona w czerwcu

1908

we

Lwowie

przez działaczy

Organizacji Bojowej

PPS

z

Kazimierzem Sosnkowskim

na czele. Inicjatorem i przywódcą ZWCz był

Józef Piłsudski

natomiast bezpośrednio działalnością organizacji

kierowała Rada Główna ZWCz i Wydział Związku, złożony z 4 członków: (Kazimierz Sosnkowski,

Władysław Jaxa-Rożen

,

Stefan Dąbkowski

i

Zygmunt Bohuszewicz

). Organizacja miała charakter zdyscyplinowanej i centralnie zarządzanej organizacji wojskowej powiązanej z

PPS-Frakcją

Rewolucyjną

. Celem Związku było przygotowanie i organizowanie przyszłego powstania zbrojnego w

zaborze rosyjskim

. Organizacja szybko się

rozrosła obejmując najpierw

Galicję

, potem obszar

Królestwa Polskiego

i

zabór pruski

. Jej komórki powstały nawet na terenie

Rosji

. ZWCz

zorganizował kilka tajnych szkół podoficerskich i oficerskich. Słuchaczy rekrutowano głównie spośród młodzieży akademickiej. W

1910

powstały

podległe ZWCz organizacje jawne: Towarzystwo "Strzelec" w Krakowie i

Związek Strzelecki

we Lwowie, będące faktycznie organizacjami

przysposobienia wojskowego. W

1912

Związek liczył 700 - 800 członków. W tymże roku

1912

dokonano reorganizacji. Komendantem całości został

Józef Piłsudski, szefem sztabu Kazimierz Sosnkowski. Pod ich komendą były

Związek Strzelecki

oraz

Polskie Drużyny Strzeleckie

. W

1914

ZWCz

liczył 7239 członków, stanowiąc kadry tworzonych

Legionów Polskich

. Do najbardziej zaufanych ludzi komendanta należeli wtedy oprócz

Sosnkowskiego

Marian Kukiel

,

Władysław Sikorski

,

Walery Sławek

.

2

Polska Partia Socjalistyczna-Frakcja Rewolucyjna, PPS-Frakcja Rewolucyjna, PPS-Frakcja, partia polit., powstała 1906 po rozłamie w PPS

(gł. tzw. starzy); program zbrojnej walki o niepodległość państwa pol.; akcje zbrojne (OB PPS); przywódcy: J. Piłsudski, W. Jodko-Narkiewicz, F.
Perl; 1908 jej władze rozpoczęły tworzenie w Galicji paramilitarnych organizacji niepodległościowych (

Związek Walki Czynnej

); uznana przez

PPSD za kontynuatorkę przedrozłamowej PPS; 1909 powróciła do nazwy PPS.

2

−

na I Zjeździe Stowarzyszeń Młodzieży Niepodległościowej odezwę programową przygotowała Maria
Dąbrowska

−

wśród założycieli „Lelewela” znaleźli się obok Dąbrowskiej: Marian Dąbrowski publicysta,
Downarowicz minister w wolnej Polsce, Juliusz Poniatowski późniejszy poseł i minister rolnictwa

−

lelewelczycy organizowali dyskusje i odczyty o literaturze polskiej, prowadzili pracę oświatową
wśród robotników polskich w belgijskim zagłębiu węglowym

−

jeździł tam też Kaden, wygłaszał odczyty, tematy:

Powstanie listopadowe, Józef Poniatowski,

Najnowsze kierunki w polskiej literaturze rewolucyjnej

−

ważny jest jeden z artykułów zamieszczonych w czasopiśmie francuskim, w którym autor oceniał
twórczość Wyspiańskiego jako symbol zejścia narodu – Kaden ostro odpowiedział na ten artykuł: nie
wolno skazywać przed forum zagranicznym na zagładę narodu, który w chwilach krwawych wniebowstąpień
ciężką dłonią ludu walczy o wolność

−

dopowiedzeniem tej polemiki były rozważania

O literaturze polskiej z punktu widzenia narodowego

,

czyli bilans trwałych wartości naszej literatury od romantyków do śeromskiego

Trzy wielkie fascynacje Kadena stanowili w dobie brukselskiej wybitni Belgowie: rzeźbiarz Meunier,
poeta Verhaeren i prozaik Lemonnier:

a) C. Meunier – rzeźbiarz, człowiek pracy, dostojeństwa i cierpienia fizycznego, projektant

pomnika pracy, niezwykle popularny twórca

b) C. Lemonnier – wprowadzał na karty swych powieści dzień powszedni swego kraju, radykalny

naturalista

c) E. Verhaeren – autor creda

praca jest źródłem radości, bądźmy dobrzy

Główny temat refleksji Kadena stanowi praca widziana patetycznie, w poetyckim uniesieniu lub w
naturalistycznej prawdzie. Pisał o wszystkich trzech heroldach pracy, a tonacja i obfitość tych
artykułów dala mu medal od króla Leopolda II za działalność dla Belgii.

Debiutancka powieść Kadena była pisana w latach 1909-1910. jej pierwotny tytuł

Tęsknota

zmienił na

Niezguła

, która ukazała się w 1911 roku, dzięki przychylności Ortwina, kierownika literackiego lwowskiej

księgarni:

−

ten debiut zwrócił uwagę krytyki, widziano w powieści świadectwo wkroczenia nowego pokolenia, i
znak przesilenia młodopolskiej stylistyki

−

głównego bohatera, przeciętnego urzędnika i życiowego niezgułę, wyposażył autor w prometejskie
życie duchowe, fabuła powieści zawiera liczne liryzowane opisy bezkresów, otchłani, nieskończoności

−

taki bohater nie pojmuje sensów rewolucji 1905 roku w zakaukaskim miasteczku

−

Kaden doprowadził w powieści liryczne właściwości prozy młodopolskiej często poza granice
mimowolnej parodii

Zawody i rzemiosło stylisty

Niezgułę

przyjęto przychylnie. Natomiast za rewelację uznano to nowel

Zawody

wydany w 1911 roku w

wydawnictwie krakowskim związanym z PPS-Frakcja Rewolucyjną:

−

temat pracy fizycznej odkrył u schyłku XIX wieku Niemojewski, podejmował go też Gruszecki –
wybierali oni scenerię Zagłębia Dąbrowskiego

−

w

Zawodach

temat ten uzyskał on inną odmianę: Kaden pisał o krakowskich rzemieślnikach i o

ludziach skazanych rodzajem uprawianego zajęcia na samotność, szyderstwo i poniżenie, o
jednostkach całkowicie pracy przypisanych

−

mamy w tych opowiadaniach w zbliżeniu mechanizm wysiłku, walkę o byt w szpetnym, wrogim mieście

3

−

interesujący jest styl tych nowel, w którym widać pasję analityczna, pomysłowe metafory, widziano
w nowelach wpływy śeromskiego i Berenta, został ogłoszony przez Feldmana turpistą, pisarz
zawierza bardziej ekspresjonizmowi niż symbolizmowi i impresjonizmowi:

jego temperamentowi pisarskiemu dopowiada najbardziej ekspresjonistyczna poetyka
kontrastu, brutalności, rozpadu

Kaden operuje przede wszystkim epitetem, narzędziami animizacji, antropomorfizacji i
animalizacji, z upodobaniem rytmizuje prozę i nagle zestrojone muzycznie kadencje zamyka
ostrym, potocznym słowem

stosuje narrację zwolnioną, dzięki użyciu składni retardacyjnej, zyskuje wtedy przyspieszenie,
patos poetycki wysokiego stylu zostaje nagle poddany próbie groteski, demaskacji żywiołem
brutalnego dialogu

obraz w którym wszystko wprawione jest w ruch, zamiera i znów potężnieje, rozpięty miedzy
ekstazą a histerią, naznaczony ulubionymi kolorami ekspresjonistów: czernią i fioletem,
czerwienia i sinością, zielenią i purpurą

pisarz przemieniając postaci w rzeźby niszczy wszelkie pozory ładu, ciało ludzkie żyje poddane
lekcji anatomii, wbrew prawom fizyki, jego elementy oglądamy w znacznym przybliżeniu

epitet pożytkuje pisarz na prawach naturalistycznego oskarżenia, diagnostyka przymiotnikowa
obnaża kalectwo, chorobę, rozpad i śmierć człowieka, pejzażu, miasta

migawkowe ujęcia gromadzi Kaden dokonując mikroskopowego wejrzenia w mechanikę ruchu

−

człowiek w

Zawodach

pozbawiony tożsamości, poddany próbie przedmiotu, osaczony gigantycznymi

formami z wysiłkiem broni swego istnienia przed agresją świata, w tym kręgu wartości włada
brzydota

Kolejna ważna książka Kadena to

Zbytki,

odmienna od poprzedniej tematyką, ale pokrewna

stylistycznie. Znów na krakowskich przykładach portretował różne style zbytkownego moralnie i
materialnie życia. Z bohaterów czynił groteskowe manekiny. Apogeum zyskały pasja analizy i
anatomiczność widzenia. Jednostka istnieje tu albo we władzy instynktu i impulsu, albo na podobieństwo
bezwolnej marionetki. Tylko świat dzieciństwa będzie dla nowelisty sferą ludzką.

Proch.

Debiut skandalisty

Drugi debiut Kadena to powieść

Proch

, wydana w 1913 roku, gdy pisarz wrócił do Krakowa. Była debiutem

skandalisty, oparta na doświadczeniach własnych pisarza. Do książki wprowadził znane sobie miejsca:
W-wę, Kraków, Brukselę.

Główny bohater, student pianistyki pracuje w polskiej organizacji studenckiej, uwikłany jest w miłość.
Mamy też w powieści zapis nastroju stolicy po roku 1905, zapis konfliktu młodego i starego pokolenia,
ironiczną ocenę galicyjskiego politykowania i konformizmu, a najobszerniej życie kolonii akademickiej w
Brukseli, a w jej centrum lelewelczycy.
W powieści mamy postacie autentyczne wprowadzone pod przejrzystymi pseudonimami: Maria
Dąbrowska, Marian Dąbrowski. Sportretowanych zostało ponad 20 studentów.

Dzisiaj powieść jest świadectwem obyczajowości, politycznych aspiracji studenckiej emigracji po 1905
roku. Młodzi oglądani w scenach składkowego balu, zebrania organizacyjnego, agitacji, podczas

4

strzeleckich manewrów, zastanawiają z jednej strony szlachetnością zamiarów, z drugiej
rozpolitykowaniem.

Powieść zamyka opis ćwiczeń wojskowych odbywanych przez robotników i żołnierzy – wykorzystuje tu
osobiste doświadczenia.

Nowa stylistyka: pisarz dowodzi bardziej wstrzemięźliwego operowania skrajnymi emocjonalnie
epitetami, chętnie włada kunsztowna metonimią i ożywia martwe przestrzenie agresywnym kojarzeniem
brył, postaci, stanów.

CZAS WOJNY

Po powrocie do Krakowa nadal współpracuje z założonym przez Daszyńskiego socjalistycznym
dziennikiem „Naprzód”. Zamieszcza tam nowele, prozę poetycka, recenzje muzyczne i literackie.
Aktywnie uczestniczy w akcji odczytowej prowadzonej pod egidą Krakowskiego Uniwersytetu
Ludowego.

Jako publicysta powraca jeszcze do analizy powodów marazmu galicyjskiego życia umysłowego. Jako
krytyk sztuki wiele pisze o Wyspiańskim, Mehofferze, Dunikowskim, Malczewskim. Jako nowelista w
lirycznych miniaturkach portretuje zabytki, obyczaje ludzi i symbole historii pod Wawelem. Te prozy
drukuje w cyklu

Kroniki krakowskie

.

Ważny jest tom

Wianki

– to patriotyczna apostrofa, która ma uczynić żywym wielkie muzeum

narodowych pamiątek, lekcja historii skazywanej często na muzealne trwanie.

Legiony

Godzina

– proza poetycka, którą wydrukował w naprzodzie” w 1914 roku. Był to czas mobilizacji

legionowej, pisarz razem z Sieroszewskim o Daniłowskim pisze odezwę do ludności Królestwa, zostaje
oficerem sztabowym i werbunkowym, rozpoczyna agitację.

Jego reportaże, korespondencje i opowiadania pisane w okopach mają właśnie werbunkowe cele.
Powstaje wtedy 5 tomików prozy:

Iskry

(nowele o pierwszej królewiackiej drodze legionistów),

Piłsudczycy

(portrety i działania ludzi I Brygady),

Bitwa pod Konarami

(reportaż wojenny),

Mogiły

(nekrologi żołnierskie),

Spotkanie

(stracie orężnej i cywilnej postawy życiowej).

Szczególną poczytność zyskują

Piłsudczycy

, autor zyskuje popularność i miano „autora Piłsudczyków” . w

okresie wojny teksty Kadena znajdą się w kanonie literatury, która stworzyła kronikę i heroiczną
legendę legionów.

Postacią najważniejszą jest tu Piłsudski, reprezentujący wielkość tragiczna, Kaden wpisał go w
wyraziste tło polityczne, natomiast milczeniem kwituje przyjecie jakiego Legiony doznały w Królestwie.
Legenda zna tylko scenę i pełne światła bohaterstwa.

Nowa stylistyka: na dalszym planie naturalistyczne i ekspresjonistyczne tropy, prytmat lirycznego opisu
piękna odzyskiwanej ziemi.

„Dzieło nader ludzkiego miłosierdzia”

Tak określił Kaden powieść

Łuk

, wydaną w 1919 roku. Dowód pisarskiego miłosierdzia stanowiło to, że

małość ludzka miała jeszcze mocniej intronizować wielkość, umacniać postawy heroiczne. Czytelnicy nie
zwracali jednak uwagi na intencję.

5

Powieść osadzona w krakowskim środowisku uniwersytecki bulwersowała opinie portretami postaci
dobrze znanych. W powieści pojawili się m.in.: K. Irzykowski (ukazany z ironią), K. Srokowski, profesor
M. Szyjkowski.

Pasja polemiczna i oskarżycielska: pisarz portretuje ludzi żywych i dopełnia ich biografie szeregiem
fikcyjnych epizodów, swobodnie gospodarzy wydarzeniami. Jego zamierzeniem była demaskacja
krakowskiego lojalizmu, ujawnienie zasadniczego przełomu obyczajowego, jaki sprawił czs wojny,
oskarżenie mieszczańskiej dulszczyzny.

Powieść zamyka się w latach 1914 – 1916. mamy tu obszerną galerię postaci. Kaden dokonuje wiwisekcji
fenomenu zwanego mieszczaństwem galicyjskim.

Mamy w powieści pierwszą u Kadena postać kobiety, która występuje przeciwko zmowie mężczyzn,
osiąga niezależność osobista, prowadzi życie łamiące pruderyjne obyczaje środowiska. Zarzucano
Kadenowi seksualizm, pornografię, demoralizowanie czytelników.

Poprzez postać tej kobiety analizował nagły w dobie wojny kryzys rodziny, tradycyjnych więzi
pokoleniowych.

Trzy wyprawy

W 1918 roku Kaden wrócił z Krynicy i rozpoczął działalność w krakowskiej Polskiej Organizacji
Wojskowej, tajnej organizacji militarnej powstałej we wrześniu 1914 roku. W listopadzie podjął służbę
wojskową, ruszył pod Przemyśl, następnie relacjonował walki o Lwów i zmagania na kresach wschodnich.
Po powrocie spod Lwowa pracował jako redaktor naczelny nowego tygodnika „śołnierz Polski”.

Po tych wydarzeniach Kaden przenosi się do W-wy, gdzie kieruje Biurem Prasowym Naczelnego
Dowództwa, skąd znów wyjeżdża do Lwowa, podróż ta poświadczone jest szeregiem relacji o działaniach
wojska polskiego.

Trzecia wyprawa Kadena do podróż do USA w 1921 roku z ramienia „Naprzodu”. Zaraz po przyjeździe
rozpoczął odczyty w środowiskach polonijnych. Mówił o wojnie, sytuacji w kraju. W okresie trzech
miesięcy wygłosił ok. 100 odczytów przyjmowanych z uznaniem. Spełniał też rolę komentatora filmów
nakręconych przez wojskowych operatorów na frontach 1920 roku.

Zaledwie kilka tygodni po powrocie z USA rozpoczyna pisanie powieści politycznej

Generał Barcz

, gdzie

powrócił do afery biura – Kaden został przed wyjazdem do USA oskarżony o nadużycia finansowe w
Biurze Prasowym Naczelnego Dowództwa, zarzuty oddalono po tygodniach skandalu.

Przymierze serc

i

Czarne skrzydła

Generałem Barczem

zyskał powszechny rozgłos. Całkowitą klęskę poniósł debiutują w teatrze dramatem

Karty w tas

. Premierę poprzedziły komplikacje, ataki chadeckie zmusiły dyrektora teatru do zdjęcia

sztuki.

W latach 1923-1926 piastował Kaden stanowisko przewodniczącego Związku Zawodowego Literatów
Polskich. Pracował intensywnie, wydał 5 tomów prozy, a także w 1924 roku

Przymierze serc

i

wakacje

moich dzieci

. Kolejne utwory to:

Miasto mojej matki, W cieniu zapomnianej olszyny i Nad brzegiem

wielkiej rzeki.

Te wszystkie dzieła przyniosły mu popularność. Kaden zaskoczył krytykę wspomnieniami,

których refleksyjna i liryczna tonacja nie przypominała agresywnej brutalności stylu poprzednich
utworów.

6

Część krytyki uznała że po latach eksperymentów Kaden znalazł swój naturalny styl: modlitwa duszy,
serce czujące, fanatyzm sprawiedliwości. Jednak nie powielał on wzorca poczciwej sentymentalnej
literatury młodzieżowej i dziecięcej.

Wakacje

– liryczne akwarele i proza tworzą porównanie dwóch światów: dojrzałości, która wkracza w

smugę cienia, i pierwszej dziecięcej jeszcze wrażliwości. Kaden szkicuje tu kronikę życia rybackiej
osady na Helu.

Aciaki z Pierwszej A

– napisany dla synów bliźniaków, rozważa przejawy wychowania społecznego na

ławie szkolnej, mamy tu konflikt dwóch postaw: pragmatyka i romantyka, zwolennika czynu i rzecznika
refleksji. Pisarz sugeruje tu nowe pokolenie, które powinno rozumieć dziedzictwo ojców i istotę tej
opozycji.

Wspomnienia własnego dzieciństwa, ewokowanie aury domu rodzinnego, miasta i szkoły służą pochwale
czasu minionego, oddaniu sprawiedliwości moralnej najbliższym, portretowaniu małego Juliuszka☺, już
wtedy bardzo zadziornego i wrażliwego. Kaden buduje mitologię dzieciństwa.

Temat młodości heroicznej otworzył jeszcze w ostatniej książce przed wybuchem wojny –

wspomnienia i

nadzieje

. Mamy tu zapisy wrażeń z pobytu w Junackich Hufcach Pracy, gdzie spędzali czas jego

synowie, w młodym pokoleniu ujrzał twórców „Polski żelbetonowej, autostradowej, lotniczej”.

W 1943 roku zginął jeden z bliźniaków – Andrzej, a w Powstaniu zginął drugi – Paweł.

Czarne skrzydła

Jest to powieść pracy, którą zamierzał już w 1923 roku, kiedy wyjechał do Dąbrowy Górniczej i
przebywał tam do 1924 roku. Książka w całości ukazała się w 1928 roku (wcześniej w odcinkach na
łamach dodatku do „Świata”). Pisarz stworzył tu legendę zagłębiowskiej przygody, ciężkiej pracy w
kopalni.

Kaden dał w powieści precyzyjną relację o katastrofie w „Redenie”. Wszyscy bohaterowie powieści to
działacze partyjni, zarządcy kopalni portretowani pod powieściowymi pseudonimami.

Powieściowa ocena działania PPS z Zagłębiu spowodowała ostre ataki prasy partyjnej. Powieść atakował
Nowaczyński, Pieńkowski, Drzewiecki, Mecen. Jej wartość uznali Czachowski, Kołaczkowski,
Lorentowicz.

Pisarz stał się tu świadkiem realiów lat 20., czasu strajków, represji politycznych, kryzysu
wewnętrznego. Dociekliwie widział on grę polityczną, przetarg o kariery prowadzony w gronie
pepeesowskich działaczy.

Kaden przeprowadził tu wyrazisty podział postaci: z jednej strony akcjonariusze kapitału z drugiej
robotnicy, roli pośredników akcjonariusze partii. Mamy tu kolejny obraz kobiety wyzwolonej.

DYKTATURA

Mateusza Bigdy

Czarne skrzydła

rozpoczynały obszerną trylogię powieściową, trzecią częścią był

Mateusz Bigda,

miała

to być sensacyjna proza polityczna. Powieść została wydana w latach 30. i rozpoczęła trzecią wielką
dyskusje nad pisarstwem Kadena.

7

Powieść nie zwróciła uwagi krytyków młodego pokolenia, pisali o niej natomiast dawni zwolennicy
(Rzymkowski, Czachnowski, Pomirowski) lub debiutanci pozostający pod wpływem Kadena (Naglerowa,
Kornacki).

Kaden zwracał uwagę na konieczność czytania

Mateusza…

jako kontynuacji

Czarnych…

. Powtarzał że

zamierzeniem pisarskim było ukazanie, w jaki sposób chłop polski załamał się pod ciężarem dziejowej
misji, płacąc cenę wieków pańszczyzny i niewoli. Wobec tego

Mateusz…

to powieść o tragicznym

zagadnieniu chłopstwa, której bohaterowie są autentyczni autentyzmem symboli.

W powieści politycznej Kadena pisarz góruje nad publicystą.

Mateusz Bigda

tratuje o epoce paktu lanckorońskiego, który w 1923 roku podpisał Witos (przywódca

PSL-Piast) z przedstawicielami endecji i chadecji. Wynikiem paktu było ustalenie reformy rolnej
korzystnej dla posiadaczy i bogatego chłopstwa.

Pakt wywołał kryzys, zrzeczenie się gabinetu przez Sikorskiego. Witos sformułował nowy rząd, na co
odpowiedzią było zrzeczenie się przez Piłsudskiego stanowiska szefa sztabu.

Kaden modelował postaci tak, by symbolizowały postawy polityczne, zasady strategii sejmowej i
partyjnego zmagania. Widzimy w powieści postaci charakterystyczne, które symbolizują obiegowe mity
w jakich świetle społeczeństwo widzi i ocenia partyjnych liderów.

Pierwsze odcinki powieści drukowano w kilka miesięcy po rozprawie Piłsudskiego z przeciwnikami, po
wyroku w procesie brzeskim. W tej sytuacji powieść mogła być traktowana jako piłsudczykowski akt
solidarności.

Powieść to studium pustki ideowej i analiza walki o władzę w imię zysków i kariery szantażu i intrygi. W
powieści synonimem myśli jest układ odruchowo-nawykowy, fizyczność ludzka, która ujawnia prawdę o
psychice ludzkiej.

Jest to powieść dialogów, epitetu, zapis świata, gdzie dominuje iście zwierzęca walka o byt, gdzie nie
ma miejsca na boje światopoglądowe, gdzie zwycięża mocniejszy argumentami przemocy.

Rok wydania powieści, czas procesu brzeskiego zamyka dzieje polskiej powieści politycznej między
wojnami. Jej ostatnim etapem jest powieść Dołęgi-Mostowicza

Kariera Nikodema Dyzmy

.

ZA STOŁEM I NA RYNKU

Kaden działał w różnych kierunkach, był nie tylko prozaikiem ale też publicystą i organizatorem, mówcą i
jurorem konkursów, recenzentem i promotorem młodych, sekretarzem generalnym Polskiej Akademii
Literatury, działaczem Związku Zawodowego Literatów Polskich, radnym W-wy.

Praca w Związku to lata 20. sprawował funkcję prezesa oddziału ZZLP, potem całego Związku.
Prezesował mu dwukrotnie (jeszcze raz w latach 30.). pracował jako recenzent i publicysta w piśmie
„Głos Prawdy Literacki”, a po likwidacji pisma aż do wojny redagował „Gazetę Polską”.
Jako działacz poświęcił wiele prac apelujących o zwiększenie sejmowego budżetu kultury i oświaty,
żądał planowego popularyzowania literatury współczesnej, stworzenia systemu masowej oświaty,
zapewnienia rzetelnej edycji klasyków, wzrostu nakłady prozy i poezji. Szczególnie wiele energii
poświecił powołaniu Polskiej Akademii Literatury.

8

Kaden, autor powieści politycznych rozdziela nieprzeniknioną kurtyną wzajemną odrębność i
nieprzenikliwość profesji pisarza i zawodu polityka. Jako krytyk i eseista nader powściągliwie ocenia
dwudziestowieczna rewolucję artystyczną, stwierdza:

literatura romantyków i ich spadkobierców (…)

spełniła swoją misje, nadszedł wreszcie czas szarego człowieka. Jego życie trzeba opisać(…)

LATA OKUPACJI

Mimo namowy Kaden nie opuścił kraju, pozostał w stolicy. Z polecenia prezydenta Starzyńskiego
organizował propagandę prasowa, obejmując ten dział w Komisariacie Cywilnym w 1939 roku. Potem
skupił całą uwagę na pracy pisarskiej.

śył z zaliczek oferowanych przez Jana Gebethnera i z udzielania lekcji muzyki, prowadził stałe wykłady
na tajnych kursach.

W 1944 roku został ranny odłamkiem pocisku i zmarł kilka dni później. Pochowany na cmentarzu
protestanckim przy ul. Młynarskiej.

LOSY TWÓRCZOŚCI

Apogeum popularności pisarskiej Kadena to przełom lat 20. wtedy też był najczęściej tłumaczony. W
latach 30. jego twórczość nie budziła admiracji ani nowego pokolenia prozaików ani krytyki. Potępienie
krytyczne tej twórczości to lata 1948-1956.

Premiera teatralnej adaptacji

Generała Barcza

odbyła się w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie w 1960

roku (reż. Karssowski).

Generał Barcz

W 1922 roku popularne pismo codzienne, warszawski Kurier Polski rozpoczął wydawanie w odcinkach

Generała Barcza.

W 1923 roku powieść została wydana jako książka w wysokim nakładzie.

Czas druku

Barcza

W listopadzie 1022 roku miały miejsce pierwsze wybory do sejmu i senatu - 19 list wyborczych, dwóch
kandydatów: prawicowy Chrześcijański Związek Jedności Narodowej i nacjonalistyczny Blok
Mniejszości Narodowych. Wygrała Chjena, ale nie zyskała skutecznej większości, dlatego rozpoczynają
się rokowania z „Piastem”, ich finałem będzie pakt lanckoroński i stworzenie rządu Chjeno-Piasta.

W grudniu nowy sejm i senat wybrali marszałków sejmu-Rataja i Senatu-Trąmpczyński. Pozostają
jeszcze wybory prezydenckie, Piłsudski rezygnuje z kandydowania, tłumacząc decyzję niefortunnie
sformułowaną konstytucją. Prezydentem zostaje Narutowicz, wysuwany przez PSL-Wyzwolenie. Prawica
przegrywa. Kilka dni później prezydent ginie zastrzelony przez fanatycznego endeka.

Oficerowie Piłsudskiego zamierzają w porozumieniu z piłsudczykami w szeregach PPS utorować drogę
swemu przywódcy do władzy. Pod presją Daszyńskiego jego partia PPS odmawia współpracy.

Kolejnym prezydentem zostaje Wojciechowski, a premierem Sikorski formując rząd centrowy. Trwa
przygotowanie paktu lanckorońskiego, prawica walczy o odzyskanie straconych pozycji.

9

Taki był czas polityczny odcinkowego

Generała Barcza

. Pierwszy odcinek poprzedzony został

zapowiedzią:

[powieść]

jest pierwszą próbą ujęcia współczesności i wybitnych jej postaci nie na płaszczyźnie

publicystyki, haseł, partii, koterii i programów, ale od strony psychiki, intymności i wewnętrznego życia

(…)

[powieść]

nie odpowiada żadnej dzisiejszej rzeczywistości ani plotce

Natomiast dla czytelników powieści najważniejsze stało się znalezienie powieściowego klucza,
fabularnego szyfru.

Opinie krytyki

Pierwszy wystąpił Nowaczyński w „Myśli Narodowej”, który parodiował kurierowa zapowiedź jako dowód
skandalu reklamowego. Drugi głos należał do Cata Mackiewicza na łamach konserwatywnego „Słowa”,
który odmówił powieści wartości moralnych i artystycznych. Krytykował powieść także Grzymała-
Siedlecki, który dostrzegał w niej tragiczny brak talentu i humorystyczną erotomanię. Kaden nie podjął
tych polemik.

Nad powierzchownym rozumieniem powieści ubolewała Maria Dąbrowska, która pisała że powieść nie
jest aktualną, wnikliwą sensacją ani paszkwilem, pisała, że

Barcz

to

powieść o tym , jak na tle

dzisiejszej rzeczywistości człowiek wybitny zderza się z dwoma innymi postawami wobec życia, idącymi
po linii najłatwiejszego oporu (…)

Kaden cel swojej powieści widział inaczej niż określali go krytycy i osiągnął swój Ce. Powieść wywołała
partyjną i krytyczną dyskusję, weszła do ścisłego kanonu polskiej powieści politycznej i rozpoczęła jej
właściwe dwudziestowieczne dzieje.

Kolejne czytania

Barcza

w m.in. w 1958 roku potwierdziły wartości powieści. Wypowiedzi krytyki

brzmiały: studium tworzenia techniki władzy, świetna znajomość realiów międzywojennej polityki.
Sceniczna realizacja powieści uwydatniła konflikt jednostki i ogółu, wolności człowieka i konieczności
stworzonych istnieniem państwa.

Paszkwil czy dzieło

Powieść nie ukazywała portretów ludzi żywych przeniesionych ostentacyjnie do powieści, lecz
bohaterów literackich, stworzonych kadenowska techniką montażu faktów i fikcji, podniesienia ich
kompozycji do rangi symbolu. Co uniemożliwia oskarżenia o zniesławienie.

Demaskatorski charakter analizy Kadena skłaniał do milczenia siły prawicy. Zabranie głosu było
przyjęciem części pisarskiego aktu oskarżenia. Już w latach 20. literatura nie miała romantycznego,
równego władzy i polityki miejsca w życiu społeczeństwa.

Akcja powieści sugeruje czas: październik 1918 – jesień 1919.

Mapa polityki

W październiku 1918 roku powstaje w Krakowie skupiająca wszystkie stronnictwa niepodległościowe
Polska Komisja Likwidacyjna dla objęcia władzy z rąk austriackich w Galicji, wyzwolenie Krakowa.

Listopad: rozpoczynają się walki polsko-ukraińskie o Lwów i Przemyśl, w Lublinie powstaje Tymczasowy
Rząd Republiki Polskiej Daszyńskiego, do stolicy przyjeżdża Piłsudski, Rada Regencyjna oddaje mu
władzę, obejmuje urząd tymczasowego naczelnika państwa, formułuje się rząd Moraczewskiego.
Grudzień: powstaje Komunistyczna Partia Robotnicza Polski, wybucha powstanie wielkopolskie, w stolicy
podczas manifestacji pada pięciu zabitych

10

Styczeń 1919: wprowadzenie stanu wyjątkowego i sądów doraźnych w W-wie po nieudanym zamachu
stanu płk. Januszajtisa-śegoty, do W-wy przybywa Paderewski, trwają walki na Wołyniu i Ukrainie,
nowy gabinet po ustąpieniu Moraczewskiego tworzy Paderewski, w kraju pierwsze wybory do sejmu
Ustawodawczego

Luty: strajk powszechny w W-wie, otwarcie sejmu, zawieszenie broni na froncie lwowskim, Piłsudski
składa i ponownie przyjmuje urząd naczelnika.

Marzec: narady przedstawicieli Rad Delegatów Robotniczych, nowe krwawe zajścia , strajk powszechny
proklamowany przez Rady, sojusz z państwami Ententy, w Rosji utworzenie III Międzynarodówki
komunistycznej.

Kwiecień: ofensywa polska w Galicji wschodniej, zajęcie Wilna, zjazd zjednoczeniowy PPS.

Zasadniczym problemem jest w tym okresie utworzenie silnego aparatu władzy, scalenie armii,
postępujący proces taktycznej konsolidacji lewicy i prawicy pod hasłem obrony kraju przed rewolucją i
zachowania niepodległości.

Kadenowska lekcja faktów

Jakie fakty wybrał Kaden i dal im miejsce pierwsze w powieści?

−

oswobodzenie Krakowa sod władzy austriackiej

−

walki o Przemyśl

−

otwarcie Muzeum Cytadeli

−

zamach płk. Januszajtisa-śegoty

−

otwarcie sejmu

−

rozmowy z endecją

−

i najobszerniej sprawa Biura Prasowego Naczelnego Dowództwa

Ten wybór świadczy o zamknięciu perspektywy miejscem akcji (Kraków-Przemyśl-Warszawa) i
skupieniem uwagi na procesie formowania władzy centralnej. Najdokładniej opisuje Kaden wydarzenia w
których uczestniczył: epizody krakowski i przemyski oraz aferę Biura Prasowego.

Kaden stosuje technikę montażu, która zaciera wyrazistość czasu akcji. Powieściowe klamry zamykają
się zasadniczo między październikiem 1918 i jesienią 1919.

Narrator towarzyszy bohaterom dzień po dniu. Niedopowiedzenie stwarza tylko wyprawa generała na
front. Zmieniony jest czas są wydarzeń dotyczących powitania Piłsudskiego, Sprawa Biura Prasowego.
Autor przeprowadza manewr z czasem powieściowym, komplikuje plan czasowy powieści, lecz unika
inwersji czasowych. Tworzy kompozycję niezbieżną z naturalnym, utrwalonym w historii przebiegiem
zdarzeń.

W

Generale…

pisarz działa w sposób bardziej skomplikowany niż w pozostałych powieściach. Zostają

„puszczone w tas” biogramy ludzi, którzy w latach konspiracji przed I wojną i potem powodowani
różnymi powodami spełniali ważną rolę pretendentów do miejsca na górze.

Otrzymujemy więc portrety fantazyjne i zarazem powinowate z wizerunkami jednostek, jakie tworzyły
elitę władzy, działały w armii.

Bohaterowie

Generała Barcza

GENERAŁ DĄBROWA – występuje w roli jaką spełniał w Krakowie generał Bolesław Roja, komendant
wojskowy Krakowa po wyzwoleniu, najstarszy rangą oficer w mieście.

11

Roja brał udział w rozmowach z wysłanym przez Radę Regencyjną Księciem Czartoryskim, który
zamierzał podporządkować Polska Komisję Likwidacyjna rządowi Świeżyńskiego, co było ostatnią szansą
przetrwania Rady. Wezwany przez Piłsudskiego po 3 tygodniach był dowódcą I Dywizji Legionowej z
kwaterą w Legionowie (w powieści w pałacu Pod Blachą).

Bliskość postaci Dąbrowy i Roi podkreślają ich radykalne poglądy, one sprawiły że Piłsudski nie darzył
Roi sympatią.

Pisarz uczynił z niego symbol lewicowych sił w sztabie armii, powierzył jakby reprezentację całej
lewicy.

GENERAŁ KRYWULT – w powieści jest głównym przeciwnikiem Barcza, w rzeczywistości najbardziej
nieprzejednany wobec Piłsudskiego był generał Józef Dowbór-Muśnicki.

KRYWULT

źle włada językiem polskim, jest byłym dowódcą
korpusu ruskiego













stoi pod zarzutem wyjawienia malwersacji,
którymi zdobył znaczny majątek

należy do spisku przeciw Barczowi

DOWBÓR-MUŚNICKI

zawodowy oficer rosyjski, w chwili wybuchu
wojny pułkownik, dowódca I Korpusu Polskiego w
Rosji

kiedy w 1918 roku Niemcy zażądali aby oddziały
Dowbora złożyły broń, piłsudczycy nie mogąc
namówić go do tego aresztowali generała wraz z
całym sztabem, co jednak nie zmieniło jego
decyzji

w

1919

roku

został

dowódcą

armii

wielkopolskiej,

był

blisko

Narodowej

Demokracji, ale podporządkował się Naczelnemu
Dowództwu w W-wie

wytoczono mu proces o nadużycia popełnione na
froncie rosyjskim, do rozprawy nie doszło

popierał

rewoltę

przeciwko

rządowi

Moraczewskiego i Piłsudskiego

Rozbieżności:

−

Generał nie przemawiał tak jak czyni to Krywult na uroczystościach podczas przywitania
zwycięskiego Barcza

−

nie uczestniczył w uroczystościach pod cytadelą, bo był jeszcze w Poznaniu

−

wyznawał nie protestantyzm a katolicyzm

−

w powieści Krywult i Barcz spotykają się po raz pierwszy zimą pod Cytadelą, natomiast Dowbór i
Piłsudski odbyli pierwszą konferencję w jesieni 1918 roku

−

Krywult działał na froncie wschodnim w kampanii roku 1919, Dowbór nie brał w niej udziału

GENERAŁ WILDE – w powieści spełnia rolę głównego poplecznika generała Krywulta, szef sztabu w jego
ryskim korpusie, najbliższy podobieństwem funkcji i zawodu jest postać inżyniera, architekta, szefa
sztabu wojsk Dowbora, generała Jana Wroczyńskiego. Wroczyński był ministrem spraw wojskowych w
rządzie Moraczewskiego, a potem Paderewskiego

12

Podobnie jak powieściowy Wilde uczestniczył czynnie w organizacji spisku styczniowego, będąc potem
szefem Oddziału Kontroli prowadzącego śledztwo w sprawie kierowanego przez Kadena Biura
Propagandy

MAJOR PYĆ – bardzo wyraziste podobieństwa miedzy prawdziwym modelem są najbardziej wyraziste,
styl bycia, sylwetka, wygląd wskazują na pułkownika Adama Koca

PYĆ

włada tajną organizacją „Pies”, jest szefem
wywiadu Barcza

ma przestrzelona wątrobę

program organicznikowski: ”małe ułatwienia”

KOC

kierował Naczelną Komendą POW w Warszawie,
należał

do

najbardziej

oddanych

współpracowników Piłsudskiego

kierował

Oddziałem

Drugim

Naczelnego

Dowództwa

odniósł ranę w bitwie - ma przestrzelona
wątrobę

ten sam program „małych ułatwień”

POSEŁ RYBNICKI – socjalistyczny lider, świetny i wytrwały mówca, przypomina Jędrzeja
Moraczewskiego, posła do parlamentu austriackiego, szefa konspiracyjnej Organizacji A, grupującej
zwolenników Piłsudskiego, potem premiera rządu, który irytował Piłsudskiego podobnie jak Rybnicki
Barcza

REDAKTOR RASIŃSKI – wskazanie na samego siebie, Rasiński posiada rys Kadena, który był legionistą,
muzykiem i prozaikiem, kierownikiem Biura Prasowego mianowany przez generała Roję, w czasie wyprawy
wileńskiej adiutant Piłsudskiego, natomiast Rasiński był oficerem ordynansowym Barcza

GENERAŁ STANISŁAW BARCZ – podpowiadano nazwisko Piłsudskiego, czasem Sosnkowskiego, autor
protestował, podkreślał, że Barcz jest postacią fikcyjną, symbolem, jednak sposób działania bohatera,
sylwetka i postawa ideowa kojarzą powieściowego bohatera z Piłsudskim

Kaden dwukrotnie wprowadził na karty powieści postać Piłsudskiego chcąc przekreślić utożsamianie z
nim Barcza.

BARCZ A PIŁDUDSKI:

−

Barcz mówi o swoim pobycie poza krajem i uwięzieniu w Rosji – Piłsudski był więziony w
Magdeburgu

−

Barcz przebywa pod Przemyśl, a potem do wyswobodzonego Krakowa – Piłsudski nigdy nie był
pod Przemyślem i nie odwiedzał Krakowa

−

Piłsudski nie otrzymał jak Barcz tytułu generała, mianowany był marszałkiem

−

zasadniczą sprawę przysięgi w powieści powierza się Dąbrowie, a nie Barczowi – dla Piłsudskiego
sprawa przysięgi była przedmiotem głównej uwagi

−

radość- z odzyskanego śmietnika”- chodzi o sojusz z prawicą z Wildem, Krywultem, endecją,
pójście na kompromis z siłami reakcji

−

scena otwarcia Muzeum Niewoli- tu w skrócie pokazano drogę Barcza od burzliwej
socjalistycznej młodości do stanowiska Naczelnika państwa

13

−

gdy Barcz ściska się z Krywultem (uścisk dłoni)pod cytadelą (w której sam siedział, a teraz więzi
tam komunistów) ma gorzką świadomość- , że zdradził ideały młodości

−

sojusz z Krywultem to smutna konieczność- , bo przecież z Krywultów składa się ¾ narodu- mimo
odrazy i wstrętu trzeba wrogiemu dygnitarzowi podać- rękę

−

Barcza jedyny program to „ramy proste, stalowe, chirurgiczne, w które trzeba ująć- kraj” - to
dobrze zorganizowane szkoły, wymusztrowane formacje wojskowe, armia, to jedynie namiastka

−

nie ma Barcz żadnego programu społecznego

−

udaremnia zamach stanu, lecz zawiesza rozrachunki ze spiskowcami, aby ugodzić- ich potem za
pomocą zręcznej prowokacji, której niewinnymi ofiarami stają się jednak jego nie kochana żona
i bezgranicznie mu oddany Rasiński

−

nie liczy się z nikim i zostaje osamotniony jako człowiek, odgrodzony od dawnych kompanów
barierą urzędu i rozgrywek politycznych, opuszczony nawet przez kochankę (która była z nim w
ciąży) i matkę, jedynie Pyć- pozostaje mu wierny, brutalny gracz polityczny

−

Barcza jedyny program to „ramy stalowe, proste, chirurgiczne, w które trzeba ująć- kraj”- to
dobrze zorganizowane szkoły oficerskie, sprawne, wymusztrowane formacje wojskowe, armia,
to jedynie namiastka--> Barcz właściwie żadnego programu nie ma

WYDAWCA KWASKIEWICZ – obdarzony rysami Mortkowicza, który wydawał

Łuk

Kadena

HANNA DRWĘSKA – bohaterka z kadenowskiej galerii kobiet wyzwolonych, rodzima Mata Hari,
wprowadzona z romansowych konieczności

Inne podobieństwa:

•

od 1919 roku działały w Warszawie Amerykańska Organizacja Pomocy, doradcza misja
amerykańska, YMCA prowadząca kursy zabawkarskie, malarstwa i rysunków

Wyka pisał o powieściach Kadena, ze SA one

par excellence

polityczne, ponieważ góruje w nich przede

wszystkim problem polityczny, a postaci powieściowe o tyle są ważne, o ile mu służą. W potrzebie Kaden
upraszcza postaci i je mitologizuje.

Ta mitologizacja podkreśla prawa rozwoju psychicznego. śadna z postaci Kadena nie przechodzi
duchowego przełomu, nie zmienia swej politycznej drogi.

Polityczna mapa

Barcza

I scena powieści – Kraków. Rasiński wędruje szlakiem przemierzanym wiele razy przez Kadena, nic
jeszcze nie zapowiada niepodległościowego nastroju. Miasto trwa w biurokratycznym letargu.

W monologu Pycia ojczyzna „w postaci Barcza” to powieściowa fantazja, „ojczyzna krywultowska”,
symbolizuje ambicje polityczne endecji i korpusu oficerskiego z dawnych korpusów polskich w Rosji.

Rozpoczyna się pierwsza wielka dyskusja powieściowa (spotkanie w kawiarni jeszcze przed powrotem
Barcza, sam początek powieści): demokracja czy rządy silnej ręki?

•

ta dyskusja będzie zasadnicza jesienią 1918 roku, stworzy napięcia polityczne, nie zna jej tylko
Barcz, ponieważ jego teorią będą ścisłe „stalowe ramy”, ograniczające i formujące organizm
społeczny

14

•

Barcz jako jedyny posiada posag konspiracyjny, jest postacią legendarną w chwili rozpoczęcia
walki o władzę, Kaden wzmiankuje o jego wcześniejszych dokonaniach, jego konkurenci nie mają
podobnych atutów

•

pisarz nie wprowadza do powieści postaci z radykalnej lewicy ponieważ nie odgrywała ona w tym
czasie większej roli w walce o miejsce na górze

W tym pierwszym rozdziale nie ma kompletu postaci – poznajemy tylko trzech antagonistów.

Rozdział II to zapis sumiennego kronikarza – Kaden parafrazuje szczegóły: zapis operacji przemyskiej i
krakowskiego rozbrajania Austriaków wspiera faktami, jakie widział reporter i czynny uczestnik
krakowskiej insurekcji.

Z Pyciem przegrywa pierwszy pojedynek generał Dąbrowa. Generał gardzi krakowskim mieszczaństwem,
całą energię poświęca kreowaniu naczelnika, zataja swoje prawdziwe plany. Mimo to dla Pycia jest on
postacią groźną, człowiekiem uległym wpływom rewolucji.

Już w pierwszych dniach wolności oglądamy pierwszą polityczną prowokację: szantażowany
niebezpieczeństwem ukraińskiego naporu generał wysyła oddziały na Przemyśl.

Pierwszą przegraną ponosi Dąbrowa, kiedy triumfujący Barcz mianuje jego, ludowca, swym
podkomendnym.

Lecz także Barcz nie widzi perspektywy zwycięstwa. W podobnej sytuacji był Piłsudski, którego
polityka była atakowana przez endecję , nie budziła zaufania lewicy, w kraju spore trudności stwarzała
sprawa organizacji armii, jednolitego uzbrojenia.

W trudnej sytuacji Piłsudski wybrał kompromis. I właśnie dziejami wszechogarniającego kompromisu,
znamiennego dla lat 20. aż po przewrót majowy jest

Generał Barcz

:

−

był to kompromis taktycznych układów i patriotycznego szantażu

−

Barcz rozgrywa w tej konwencji kolejne atuty: Muzeum Niewoli jest pretekstem do pojednania
z Krywultem, przygotowany zamach ma dać jeszcze jeden argument, wzmocnić jedność
społeczeństwa z zagrożoną władzą

Scenę zamach buduje Kaden na zrębach faktów, milcząc jednak o Piłsudskim. Powieściowe aresztowanie
Barcza jest wierną kopia ujęcia i uwolnienia generała Szeptyckiego w Hotelu „Bristol”.

Zamach to kolejny kompromis przygotowujący wybory.

Ostatnią i finalną prowokacją jest w powieści sprawa Biura Prasowego naczelnego Dowództwa. W
powieści afera Rasińskiego ma scenariusz reżyserowany przez Pycia, jest planową prowokacją,
prowadzoną fachowo

−

Rasiński ostro protestuje przeciwko postponowaniu jednostki jednak milknie w obliczu awansu
służbowego i argumentów Barcza, który tak reżyseruje swoje życie by sprawiało wrażenie
nieustannego ofiarnictwa

Barcz wygrywa, w finale powieści widzimy jednak postać niepewną swoich racji, generał zniszczył
przeciwników, gdy walka ukończona widzi tylko pustkę.

Powieść Kadena agresywnie, groteską i sarkastycznymi sztychami rejestruje niemożliwość spełnienia
ideałów, którymi wierna była znaczna część publicystyki. Powszechne było przekonanie o katarktycznym,
radykalnie oczyszczającym działaniu wojny, o duchowej przemianie jaką spowoduje niepodległość.

15

Wobec takiego przekonania nowy indywidualizm znajdzie cel w przeżywaniu odnowionej państwowości
polskiej. Jednostka przyjmie interesy państwa z całym dobrodziejstwem niepodległościowego
inwentarza:

−

dla Rasińskiego jest to dobrodziejstwo „odzyskanego śmietnika”, legionowy romantyk z największym
oporem ulega realizmowi, gdy skończyło się młodzieńcze dziś i pojawiło się nagle niepodległościowe
jutro, świat zdumiał swoim pragmatyzmem

−

zdaniem Kadena miejsce w tym świecie mają i mogą zdobyć pozycję społeczną tylko ludzie
bezkompromisowi, którzy szermując sprawdzalnymi hasłami władzy nie unikają czynów sprzecznych
z potoczną moralnością, cel uświęca środki i cel istnieje w ideologicznej pustce, w społecznej próżni

Nie jest to argument przeciwko

Generałowi Barczowi

, Kaden spełnia zasady klasycznej powieści

politycznej, jej cechy obecne w

Barczu

to:

−

pierwszorzędną rolę odgrywają w niej idee polityczne

−

ośrodkiem akcji jest forum władzy, gdzie wydarzenia aktualnej polityki są poddane analizie,
dyskusji i przetworzeniu

−

powieść polityczna żyje energią współczesności, imiona władzy to odmienione pseudonimy ludzi,
których zapisały księgi

−

prawdy historii i dialektyki poddaje powieść polityczna nagłej próbie teraźniejszości

−

często autor wykorzystuje swoje doświadczenia polityczne, wiedzę o scenie i kulisach władzy

−

siłą powieści nie jest historiozofia, lecz zamysł aktualności, który ma wieźć do tworzenia
sytuacji modelowych, które wspiera konstrukcja dziesiątków faktów

W

Generale…

panuje konwencja szopki politycznej, ma ona złowróżbny nastrój, ponieważ aktorzy mogą

zarazem reżyserować losy państwa. Stopniowo jednak ulegają samozniszczeniu, ocaleje tylko Barcz.
Jego zwycięstwo jest podszyte szyderstwem. Kaden apoteozuje Rasińskiego, wielbi Barcza, lecz nie
zamyka powieści tonami apoteozy.

Powieść przedstawia obraz dochodzenia do władzy mocnego człowieka, który formuje swoja partię
z Pyciów i Rasińskich.

Część krytyki poszukując w powieści postaci pozytywnej wskazywała majora Pycia – demona wywiadu,
który zdawał się symbolem wielkiej przemiany w narodzie, znakiem odrodzonej niepodległości:

−

kreowany na posąg epicki Pyć,

homo politicus

, bohater powieści, w której dominuje walka o

władzę, a rolę ważną spełniają wątki powieści obyczajowej i romansowego melodramatu,
tradycyjnie obecnego w prozie politycznej

Krytyka i styl

Generała Barcza

Krytycy, nawet ci przyjaźni pisarzowi nie taili sceptycyzmu jaki wywoływała nie podlegająca zwartej
kompozycji lawina metafor i symboli. Pisarz stosował środki obrazowe w agresywnym zapamiętaniu,
jakby wszystko chciał uczynić odkryciem.

Styl Kadena wywoływał większe zastrzeżenia niż treść jego prozy. Skala opinii była rozległa: od
pomówienia o prostactwo i upodobanie do turpizmu, przez wypominanie baroku po analizę mistrzostwa
metaforysty.

Krytycy literaccy w ocenie stylu Kadena zwracali uwagę na swoisty nadmiar formy. S. Baczyński
stwierdził planktoniczny stosunek do świata. Zdaniem Kołaczkowskiego uleganie niemieckiemu
ekspresjonizmowi wiodło do przesadnego, przerysowanego realizmu.

16

Cechy stylu powieściowego Kadena:

−

abstrakcyjność metafor

−

szarżowany naturalizm

−

gigantyczność efektów

−

finezje alegoryczne

−

czcze namaszczenia

−

dosadność określeń: słownictwo dialogów i opisów w

Generale Barczu

−

hipertrofia (

powiększenie się czegokolwiek do nadmiernych rozmiarów; przerost,

) zmysłowości,

somatyzm i erotyka

−

brutalne symplifikowanie (

symplifikować = ujmować coś w sposób mało wnikliwy, spłycać

): wizerunki

bohaterów pierwszego planu

Barcza

−

forsowna stylizacja, szopkowa charakterystyka postaci

Barcza

−

żywcem wprowadzana rzeczywistość

Oceny krytyczne stylu powieści wynikają z czytania

Generała Barcza

bez kontekstu poprzednich dzieł

Kadena, z chętnego powtarzania opinii wcześniejszych.

Prostota i sztuczność

W

Generale Barczu

Kaden konsekwentnie unika lirycznych monologów. Krajobrazy wewnętrzne i

miejskie pejzaże utrwala lakonicznym zapisem.

Miejscem akcji powieści jest gabinet, sejm, zebranie towarzyskie, urząd państwowy. Powieść jest prozą
dialogów i opisu postaci toczących polityczne rozmowy. Słowo rządzi tu wszechwładnie i powodowane
nim wrażenie zyskuje odbicie w wyglądzie postaci, w ich geście, wyrazie twarzy, przemianie fizjologii.

Polityka jest dla bohaterów sztuką czasu teraźniejszego i dlatego nie ma miejsca na retrospekcje.
Wszystko opanowuje czas teraźniejszy i jego dyktat stwarza psychikę.

J w powieści jedynym ważnym przedmiotem obserwacji jest jednostka, wzajemność słowa i gestu,
metafory politycznego wywodu i metaforycznej przemiany ciała ludzkiego.

Dialogi powieściowe to żywe, chaotyczne rozmowy. Zdania poboczne ostro odcinane od zdania
nadrzędnego, niezwykła obfitość równoważników i sygnalizowane wielokropkami zawieszenia głosu. Ta
imitacja naturalności ma uzasadnienie: rozmawiają wojskowi przywykli do rygorów regulaminowej
oschłości.

Kaden dba o indywidualizację sylwetek:

−

Krywult powodowany wykształceniem i kolejami życia mnoży rusycyzmy

−

Dąbrowa słowem i myślą zdradza wiejski rodowód, sprowadzając refleksje do
zdroworozsądkowego konkretu, gardzi myśleniem abstrakcyjnym

−

Pyć ma zdolność myślowej spekulacji, do tworzenia niespodziewanych aforyzmów

−

Barcz obdarzony talentem ujmowania sytuacji w kategoriach skrótu socjologicznego, to, co
mówi ma wymiar metafory lub definicji

−

Rasiński objawia znaczne talenty aforystyczne

Mamy wiec u Kadena z jednej strony prostotę dialogu i aforystyczność myśli, z drugiej zabiegi
cyzelatorskie: rytmizacja pozy, jej sylabiczne brzmienia, harmonijna kompozycja wyliczeń w trójkowym
szyku, stosowanie przestawni składniowej, która dynamizuje frazę i akcję.
Rytmizacji prozy, jej znaczniejszej sugestywności służy stosowanie epifory i anafory. Szyk
anaforyczny jest częsty w dialogach. Kaden powtarza epitety kilkakrotnie, wzmacnia ich brzmienie i
donośność.

17

Natrętnemu powtarzaniu gestów towarzyszy natręctwo słowa, brak zaufania do intelektualnych
możliwości partnera rozmowy i zarazem utwierdzanie się takim „echowym” sposobem we własnych
racjach.

W powieści Kaden z upodobaniem wykorzystuje środki obrazowe, które potęgują konkretność,
zmieniają naturalne proporcje między człowiekiem i przedmiotem, nadają materialność abstrakcji.

Pisarz stosuje głównie metonimię i animizację metonimiczną, metaforę materializującą,
personifikacje i urzeczowienie, porównanie wiodące do animalizacji. Zwraca uwagę epitetowa barwa
tych zabiegów: służą pomniejszeniu jednostki, odebraniu identyczności, zrównaniu z przedmiotem,
pozbawieniu wnętrza. Ornament zastępuje osobowość, nie dopuszcza możliwości jej istnienia,
przekonuje o nicości dostrzeżonej „grudy ludzkiej”.

Motywy śmiechu i głosu – ich traktowanie przez Kadena zwraca uwagę na materialność świata, głos
stanowi niezmienny znak dwuznaczności, śmiech nie ma bergsonowskiej siły oczyszczającej.

Postaci powieści często posługują się jako argumentem krzykiem – wynika to z braku przekonania o
intelektualnych możliwościach przeciwnika i zarazem braku ufności we własne racje. Krzyk dowodzi
bezradności, próby siły w warunkach niemocy.

Wszystkie te zabiegi prowadzące do reizacji człowieka ostatecznie niszczą tożsamość jednostki.
Człowiek sprowadzony do rzędu przedmiotów, pozbawiony panowania nad odruchami, poddany atomizacji
zostaje jednak niekiedy poddany próbie animalizacji. Służy to jednoznacznej charakterystyce postaci
(np. Pycia).

Metafora Kadenowska zmienia proporcje, oddaje człowiekowi to, co należne przedmiotom i stanom
psychicznym, co charakteryzuje zwierzęta. Nikt nie panuje nad swymi reakcjami, każdy działa
krzykiem, śmiechem i animalnym instynktem nie wiedząc o skutkach swego działania. Świat powieści
istnieje miedzy: taktyką a instynktem, ekspresjonistycznym spotężnieniem stylu a instynktowną,
wspartą realiami wiwisekcja władzy i polityki.

Postaci powieści wychodzą tak, jakby je konstruował ktoś zbliżony do behawioryzmu, Kaden często
postępuje zgodnie z teorią behawioryzmu:

−

bada przede wszystkim to, co zewnętrzne, poddane uchwytnej obserwacji, wymierne: ruch,
słowo, fizjologia

−

częste zastosowanie ma w powieści jedna z metod behawioryzmu zwana przez Skinnera

UWARUNKOWANIEM INSTRUMENTALNYM:

Kaden buduje sytuacje, w których postaci mogą oczekiwać wysokiej nagrody za swe
postępowanie, bądź spodziewać się spotęgowanego niepowodzenia – to sprawia, że następuje
upodobnienie reakcji, sprowadzają się one do trzech impulsów jakie behawioryści określają
mianem dziecięcych: lęk, nienawiść, miłość

−

na planie pierwszym oglądamy jak w behawioralnym laboratorium przebieg procesu: podnieta-
reakcja, zapis biorących udział w akcji receptorów (narządy zmysłowe), efektorów (mięśnie i
gruczoły), systemu nerwowego

−

w powieści praca mięśni tworzy słowa, jednostka jest zespołem mięśni, które myśl artykułują

Tylko dwie postaci nie podlegają w powieści behawioralnej regule: Barcz i Pyć. Trzecim sprawiedliwym
jest sam Rasiński.

Sylwia