POWSZECHNA HISTORIA PRAWA

dr Edyta Sokalska

WYKŁAD I

Prawo prywatne w średniowieczu:



Prawo osobowe i rodzinne;







Prawo rzeczowe;







Zobowiązania;







Spadkobranie;







Zmiany w prawie prywatnym późnośredniowiecznym.



Małżeństwo:



Kupno żony, kupno władzy,







Formalna umowa: zmówiny i zdawiny (przenosiny + pokładziny),







Zmówiny – wstępna umowa przedślubna,







Zdawiny – uroczystość prawna, zawarcia małżeństwa, przenosiny i pokładziny,







Ślub kościelny – sakrament, zgodne oświadczenie woli i błogosławieństwo.



Początkową formą zawierania małżeństwa w krajach europejskich była forma świecka. Była

najbardziej popularna. Jednym ze sposobów. Porwanie na początku było rozpowszechnione, potem z

kolei zaczęto wprowadzać „kupno” jako sposób „pozyskania” żony.

Zawarcie małżeństwa było wstępnie świeckim, dopiero później rytualnym/sakralnym aktem.

W świeckim obrządku wola kobiety nie była wyznacznikiem zawarcia związku małżeńskiego – kobieta była

pozbawiona „prawa głosu” o decydowaniu o swoim losie. Dopiero w momencie przyjęcia wartości sakralnej

jej wola miała decydujący wpływ na status związku – niestety nie wszystko było motywowane w pełni jej wola.

Kościół prowadził zapowiedzi związku małżeńskiego w celu redukcji lub zniesienia przeszkód.

Przeszkody: które czyniły małżeństwo nieważnym (zrywały je) albo mogły być przeszkody

„nieunieważniające”, ale nie powinno się było dopuszczać do zawarcia takiego małżeństwa.

Przeszkody zrywające: pokrewieństwo (zakaz małżeństwa między krewnymi w linii prostej, bez ograniczania)

zakaz małżeństw w linii bocznej do określonego stopnia pokrewieństwa. Różnice wiary były również przeszkodą

mogącą przyczynić się do unieważnienia związku. Różnica pochodzenia (prawo świeckie) – mezalians –

wyrażała się w zakazie małżeństwa między osobami z różnych stanów. Rozwój społeczności stanowej

uwzględniał pewne wyłączenia i dlatego grupy się hermetyzowały, nie chciały się łączyć z członkami innych

stanów, by nie uszczuplić swojej pozycji.

Rozwiązanie małżeństwa:



śmierć jednego z małżonków







rozwiązanie za obopólną zgodą lub jednostronną







bezpłodność







cudzołóstwo żony







nastawanie żony na życie męża



Rozwód następował przez oddalenie żony z domu. Porzucenie żony bez ważnych przyczyn wiązało się

z obowiązkiem zapłaty (wiana) na rzecz zony i jej krewnych, którzy byli odpowiedzialni za jej życie.

Wraz z ugruntowaniem religijnego charakteru związku małżeńskiego przez Kościół zwiększyły się wpływy prawa

kanonicznego w kwestii rozwiązywania małżeństwa. W tej dziedzinie Kościół w Europie starał się wprowadzać –

najpierw zakaz ponownego małżeństwa za życia jednego z małżonków, a następnie zasadę nierozerwalności

związku małżeńskiego wywodząc tę nierozerwalność związku małżeńskiego z prawa boskiego.

Zarówno w prawie świeckim jak i w prawie kościelnym/kanonicznym często spotykano się z niechęcią

kobiet, które były wdowami. Wynikało to być może z faktu, iż często kobiety (wdowy) wstępowały do

klasztoru, a wstąpienie do klasztoru pociągała za sobą dużą dawkę funduszy (majątek). Przedłużano okres

żałoby po zmarłym mężu. Innymi słowy – podejście materialne Kościoła było przeogromnym motywatorem

„uniemożliwienia” zawarcia ponownego związku wdowie.

W czasie trwania związku małżeńskiego kobieta znajdowała się pod władzą męża przez cały czas. Mąż mógł

karać cieleśnie żonę – wiele wieków było to praktykowane. Jedynym „zwolnieniem” z kar cielesnych była ciąża

żony.

Małżeńskie stosunki majątkowe:



Wyprawa – majątek wniesiony przez kobietę w małżeństwo







Posag – część wyprawy, majątek, nieruchomości, część spadkowa po rodzicach. Najczęściej wypłacany

w pieniądzach przez ojca.







Wiano – cena kupna żony, zabezpieczenie materialne żony.



Prawdopodobnie było cena kupna zony, było wnoszone przez męża na wypadek owdowienia lub porzucenia.

Początkowo dotyczyło nieruchomości, a potem przerzucono na dobra ruchome. Mogło tez składać się z

dwóch części.

Różne systemy własności zarządzania majątkiem w czasie trwania małżeństwa i po jego ustaniu:



Ograniczona wspólność (odrębność nieruchomości wniesionych). Wspólną własność stanowić

mogły ruchomości lub nieruchomości, ale wyłącznie nabyte w czasie trwania małżeństwa wszystkie

ruchomości posiadane przed związkiem małżeńskim stanowiły własność indywidualną.







Wspólnota majątkowa (wspólna ruchomości nabytych i wniesionych do małżeństwa). Majątek

wniesiony przez małżonków jak i uzyskany w czasie trwania małżeństwa stawał się częścią

wspólną obu małżonków. Mąż mógł dysponować jedynie ruchomościami, do dyspozycji

nieruchomościami wymagana była zgoda żony. W razie śmierci jednego z małżonków całość

majątku przechodziła do pozostającego przy życiu.







Jedność zarządu majątkowego (zarząd męża = posag, wiano, dobra nabyte, odmiana – rząd

posagowy). Umowa/Instytucja – zapisanie dożywotnie (na wypadek śmierci) zarządzanie majątkiem

ruchomym lub nieruchomym.



Rodzice i dzieci:



System agnacyjny – rodzina poprzez linie męską i przyjętych obcych







System kognacyjny - rodzina poprzez rzeczywiste więzi krwi







Ojcowskie prawo życia i śmierci poprzez uznanie dziecka



Władza ojca nad dziećmi była bardzo rozległa. Dzieci nieprawe w zasadzie były wyłączane ze społeczeństwa

i władzy ojcowskiej (rodzina matki była ich rodzina). Niedziały ojcowskie, na których gospodarzyli synowie i

ojciec. Ojciec decydował w sprawach gospodarki, reprezentował wspólnotę na zewnątrz.

Dzieci nieprawe we wczesnym średniowieczu nie były aż tak dyskryminowane jak później – Kościół

zwalczał związku nieślubne, więc sytuacja dzieci „z nieprawego łoża” znacznie się pogorszyła. Dzieci

nieprawe są określane epitetami (bękarty), nie wchodzą do rodziny ojca (jedynie z matką i jej rodziną są

powiązani). Nie mają prawa do nazwiska ani dziedziczenia majątków po ojcu i po matce. Dzieci te nie miały

zdolności do czynności prawnych.

Opieka – mężczyzny z rodu lub obcego na wypadek śmierci rodziny. Prawa i obowiązki związane z piecza nad

jakąś osoba. Opieka nad kobietami i małoletnimi, gdy zabrakło władzy ojcowskiej. Ród mógł powierzyć

opiekę konkretnemu członkowi rodu lub opiekować się „całościowo”.

Adopcja – następowała na bazie uroczystego aktu prawnego i symbolicznymi czynnościami w chwili adopcji. Był

to ważny akt u Słowian i Germanów. Z czasem adopcja stała się instytucja o charakterze majątkowym – jej

głównym celem było umożliwienie ustanowienia określonej osoby spadkobierca ze względu na uczynienie owej

osoby członkiem swojej rodziny poprzez adopcje.

Kuratela.

Osoby prawne:

W średniowieczu zaczęto rozróżniać od fizycznych osób naturalnych osoby sztuczne, które

uzyskiwały podmiotowość prawa. Osoby prawne (masy majątkowe lub związki osób) pośrednia

zdolność prawna odgrywały znaczącą rolę w obrocie cywilnoprawnym. Najwcześniej uznano za osoby

prawne związki korporacyjne. Później za ich wzorem powstawały fundacje (zakłady).

Rodzaje osób prawnych:



Korporacje







Fundacje



Prawo rzeczowe:



Normy regulujące takie społeczne formy korzystania z rzeczy, które ukształtowały się jako

prawa podmiotowe bezwzględne, czyli skuteczne względem wszystkich osób.







Rozdział na ruchomości i nieruchomości (ziemia) – różnorodność podziałów w poszczególnych

systemach prawnych.







Rzeczy były wyłącznie tym, co było fizycznie postrzegalne, zmysłowe. Później wprowadzono

niezmysłowe. Różnie pojmowano ruchomości i nieruchomości. Nieruchomość w jednym kraju mogła

być potencjalna ruchomością w innym. Z definicji, to co związane z ziemia było nieruchomością.

Jeżeli ryba jest w stawie jest nieruchomością, ale gdy jest niesiona w kance staje się ruchomością.

Zboże które rośnie jest nieruchomością, ścięte staje się ruchomością.





o zbywalność ruchomości





o ścisły związek ruchomości z osobą





o nieruchomości - dobra nabyte i rodowe (dziedziczne i raczej niezbywalne)





o Rodowe – obwarowane ograniczeniami, nie można było sprzedawać dobra rodowego.







W prawie feudalnym pojęcie własności przeszło dużą metamorfozę. Każda władza nad rzeczą była jako

określone do niej prawo. Faktyczne dzierżenie (detencja) a posiadanie były mocno zarysowane.







Okres związany z prawem rzymskim, okres klasyczny – własność absolutna.







Feudalne – własność podzielona; brak rozgraniczenia miedzy posiadaniem a własnością

(np. pobieranie pożytku z własności).







Posiadacze pośredni/bezpośredni.







Władztwo nad rzeczą prawem do niej.





Liberalne – własność jako święta i nienaruszalna.







Wykształcenie specjalnych Śródków procesowych – strona występowała przeciw posiadaczowi bez

prawnego posiadania i musiał pozwany pokazać swoje prawo do jej użytkowania.







Sąd poruszał kwestie posesoryjne (posiadania lub wyłączenia z posiadania) i petytoryjne

(stwierdzenie prawa do nieruchomości).



Nabycie własności (forma pierwotna i wtórna (pochodna):



Własność pierwotna przez zawłaszczenie, znalezienie, zasiedzenie.



o Zapowiedź – oznaczenie swojej ziemi nabytej pierwotnie. Jej celem było

uniemożliwienie innym osoba roszczenia praw do ziemi.

o Zasiedzenie – nabycie przez użytkowanie.



Własność pochodna przez umowę kupna-sprzedaży, darowiznę, zamianę, dziedziczenie.





o Przeniesienie – umowa kupna-sprzedaży albo darowizna. Początkowo było wykonywane

osobiście. Przeniesienie własności ziemi pierwotnie na bazie 2 aktów prawnych:



umowa realna (staropolskie wzdanie) między zbywcą a nabywca







przeniesienie władzy nad rzeczą (wiązanie)



o Czasy późniejsze – przenoszenie władztwa nad nieruchomością – wręczanie dokumentu o

przeniesieniu własności gruntu nabywcy przez zbywcę w obecności świadków.

o Fikcyjny proces miedzy kontrahentami o uzyskanie nienaruszalnego świadectwo

nabycia nieruchomości.

o Sądowe przenoszenie własności.

WYKŁAD II

Źródła zobowiązań:

W zależności od systemu ekonomicznego państwa i rozwinięcia gospodarki towarowo pieniężnej, prawo

zobowiązań było mniej lub bardziej rozwinięte. We wczesnym średniowieczu gospodarka głównie związana z

ziemia.

Zobowiązania rodziły się głównie z deliktów, czyli czynów niedozwolonych. Po stronie sprawcy ciążył

obowiązek naprawienia szkody. Pokrzywdzonemu przysługiwało zadośćuczynienie/odszkodowanie. Najczęściej

płacony był okup za popełnione czyny; zawierał on w sobie element kary jak i odszkodowanie cywilne.

Niewykonanie tego zobowiązania było traktowane jako przestępstwo.

Umowy – rozwijały się w dużej mierze pod wpływem treści sakralno-rytualno-magicznych:



Umowy formalne – ktoś zobowiązywał się do świadczenia, które w przyszłości miało być dokonane

droga oficjalnego i uroczystego ślubowania „na przyszłość”. W zobowiązaniu tym dłużnik

zobowiązywał się do wykonania zobowiązania. Częstokroć na koniec przybijano dłoń, co uroczyście

kończyło umowę – stanowiło jej utwierdzenie/złożenie. Wręczenie symbolicznego przedmiotu,

wadiacja, była tez często spotykanym środkiem finalizacji umowy. Wymawiano tez pewna

formule, która potwierdzić miała zobowiązanie.







Umowy realne – zawierane wówczas, gdy jakieś zobowiązanie jednej ze stron w określonym

terminie wynikało z faktu przyjęcia świadczenia, czy tez otrzymania świadczenia od drugiej strony;

przy przyjęciu świadczenia ten który je przyjmował stawał się dłużnikiem. Do tego typu umów

należała umowa kupno-sprzedaż. Należała do nich również darowizna, która przez długi czas łączyła

się z odwzajemnieniem (udzielenie daru wzajemnego) w postaci jakiegokolwiek przedmiotu

przekazanego obdarowanej osobie. Darem wzajemnym mogło być tez świadczenie osobiste. Zakres

odpowiedzialności z powodu niewykonania zobowiązania był początkowo bardzo szeroki.

Niewypłacalny dłużnik stawał się krzywoprzysięzcą i mógł tym sposobem zostać wyjęty spod prawa





(np. bezkarnie zabitym, bo nie posiadał praw cywilnych). Dłużnik stawał się odpowiedzialny dopiero w

razie niedopełnienia zobowiązania. Takim utwierdzeniem umowy przez dłużnika było nadanie

elementu głównego jakim była laska, ale czasami odpowiedzialność Brała osoba trzecia. Istniał rozdział

miedzy długiem, a odpowiedzialnością. Pojawiały się sytuacje, ze kto inny był obciążony długiem, a kto

inny był odpowiedzialny przed wierzycielem za jego tytuł.







Wierzytelności – od sposobu umacniania umów należy odróżnić sposoby dające wierzycielowi

gwarancje wypełnienia wierzytelności. W średniowieczu ważną rolę odgrywały: zakładnictwo,

rękojemstwo i zastaw. Przy zastawie gwarancje wypełnienia zobowiązania stanowiła rzecz, z której

wierzyciel mógł to zobowiązanie zaspokoić. Zakładnictwo należało do najwcześniejszych sposobów

zapewniania wierzytelności. Osoba (przeważnie był to krewny) stawała się zakładnikiem „więźniem” w

domu wierzyciela do czasu, aż zostanie wypełnione zobowiązanie. Zakładnik nie był niewolnikiem, był

utrzymywany przez wierzyciela i nie mógł być zmuszony do pracy. Po wypełnieniu zobowiązania

osoba taka otrzymywała na powrót wolność; w innym przypadku zakładnik przechodził pod władzę





wierzyciela i mógł z nim postąpić jak z niewypłacalnym dłużnikiem



mógł go sprzedać, wziąć

w niewole, a nawet zabić.







Rękojemstwo – odpowiedzialność za wykonanie zobowiązań przechodziła na inna osobę, zwaną

ręczycielem. Zwykle był nią krewny lub członek drużyny ręczący za dłużnika swoją osobą lub

majątkiem, ale pozostawał na wolności przez czas trwania zobowiązania. Dopiero w razie

niewypełniania zobowiązania ręczyciel dostawał się pod władzę wierzyciela. Klarowne rozróżnienie

między tym kto jest dłużny, kto jest odpowiedzialny i kto jest wierzycielem. Poręczyciel mógł

jedynie domagać się od dłużnika zwrotu tego, co włożył w zobowiązanie dłużnika. Poręczyciel

oddawał wierzycielowi to, do czego zobowiązywał się dłużnik.





Zastaw – najważniejszy i najbardziej rozpowszechniony sposób zabezpieczania wierzytelności.

Przysługiwał wierzycielowi na rzeczy cudzej, na której mógł zaspokoić swoja potrzebę związaną z e

zobowiązaniem. Władza wierzyciela nad przedmiotem zastawu miała charakter bezwzględny; W

drodze umowy miedzy wierzycielem a zastawca – zastaw umowny. Mógł też nie wynikać z umowy,

bez wiedzy dłużnika zastaw wzięty, w staropolskim prawie grabież. Jego geneza była pierwotnie

przysługującą wierzycielowi pozycją uprzywilejowaną dającą prawo do samopomocy celem odzyskania

swojej rzeczy.







Zastaw na upad – jeśli dłużnik nie wykupił swojej rzeczy przechodziła ona do majątku wierzyciela i

mógł od tej pory nim dowolnie dysponować.







Zastaw nieruchomości był historycznym sposobem zabezpieczania. Był to zastaw z dzierżeniem.

Polegał początkowo na przeniesieniu przez zastawce własności nieruchomości na rzecz zastawnika do

czasu uiszczenia długu, po czym własność powracała do zastawcy. Szybko nastąpiło uproszczenie tej

czynności. Na wierzyciela przechodziło tylko użytkowanie nieruchomości. Ze strony zastawcy nie

zachodziło wywiązanie, a po zaspokojeniu roszczeń wierzyciela nieruchomość powracała do zastawcy.







Zastaw antychretyczny (czysty – wiązało się z nim pobieranie pożytków).







Zastaw do wydzierżenia w trakcie jego trwania zmniejszał się dług u wierzyciela. Odejmowano to ile

zarobił wierzyciel na danej nieruchomości od długu. Wraz z rozwojem gospodarki towarowo-

pieniężnej pojawiać się zaczęły na zachodzie nowe formy zastawu na nieruchomościach, zastaw bez

dzierżenia.







Łajanie – w razie niewypłacalności dłużnika wierzyciel mógł nastawać na dobre imię dłużnika,

wypisywać różne rzeczy na jego temat itp.







Spadkobranie – dziedziczenie w początkowej fazie było beztestamentowe. Następowało przejście

należących przedmiotów do określonej osoby. Wyodrębnienie się majątkowe wspólnoty powodowało,

że jednostka mogła uznać pewne przedmioty za własne, a inne za cudze. Stąd też zaczęły pojawiać się

pewne normy prawne regulujące zasady przechodzenia majątku na spadkobierców, co w przyszłości

będzie stanowiło rozbudowany dział prawa prywatnego jakim będzie prawo spadkowe. Początkowo

spadkobierca nie miał możliwości swobodnego dysponowania na wypadek śmierci, a dziedziczenie

następowało wg z góry określonego porządku, uzależnionego od bliskości pokrewieństwa. Znane było

dziedziczenie bez testamentu. Przedmiotem spadkobrania były głównie ruchomości. Związane

bezpośrednio z dana osoba, były to przedmioty typu odzież, zbroja - w tamtych czasach stanowiły dużą

wartość. Pierwotnie chowano zmarłych z ich dobytkiem, co łączyło się z wierzeniami religijnymi.

Później zaczęto chować z przedmiotami symbolicznymi. Z czasem, gdy nieruchomości zaczęły być

brane pod uwagę w spadkobraniu wykształciły się przepisy regulujące te kwestie. Ograniczenie kobiet

w dziedziczeniu, zwłaszcza w kwestii dziedziczenia nieruchomości. Ograniczenie wynikało ze „słabości

płci” – nie powinny były kobiety samodzielnie wypełniać obowiązków związanych z posiadaniem i

zarządzaniem ziemia. We wszystkich prawach najbliższymi do spadku byli synowie.







Nabycie spadku przez najbliższych spadkobierców następowało przez dziedziczenie beztestamentowe





– przez samą śmierć spadkodawcy, który w myśl średniowiecznych przekonań przenosił posiadanie na



dziedzica. Zasada, ze spadkobierca jest wwiązany w spadek z mocy prawa czerpała uzasadnienie z

tradycji wspólnoty rodzinnej, w której dziedzic uczestniczył już za życia spadkodawcy i nie

potrzebował osobnego wprowadzania w to posiadanie. Stopniowo zaczęły wykształcać się formalne

sposoby obejmowania spadku w posiadanie, a z czasem i sądowe wwiązanie i przydzielenie

spadkobiercy dziedziczenia na mocy wyroku sadu.



Dziedziczenie testamentowe – nie pozostawiało swobodnego dysponowania spadkiem na wypadek





śmierci, a przysługujące najbliższym krewnym prawo wyczekiwania umożliwiało zachowanie majątku

w rekach rodziny bez uszczerbku. Osoby bez dzieci mogły w pewnych wypadkach przekazywać

majątek obcemu na zasadzie fikcyjnej adopcji. Pojawia się pojęcie części swobodnej – spadku

pozostającego w części spadkodawcy, z początku mogła przejść jedynie na cele pobożne. Wysokość jej

była uzależniona od liczby synostwa.







Sukcesje szczególnych rodzajów: Szczególny stosunek do dóbr lennych wraz z wprowadzeniem

ich dziedziczności. W interesach seniora wiązał się obowiązek służby wojskowej.



WYKŁAD III

Zmiany w prawie prywatnym późnośredniowiecznym:

1. Stanowość prawa:

a. Przynależność do stanu była swoistym ograniczeniem. Rozwój stosunków feudalnych doprowadził

do wyodrębnienia się stanów, które posiadały oddzielne prawa, różniły się w prawach. Do

najbardziej jaskrawych i znanych ograniczeń stanowych należały zakazy nabywania dóbr

ziemskich przez mieszczan; zakaz małżeństwa szlachcica z kobieta niższego stanu. Utrzymywały

się również ograniczenia praw w stosunku do cudzoziemców.

b. Kobiety nie miały czynność i prawnej, legitymizacja nieślubnych dzieci była niemal

niemożliwa. Pojawia się instytucja kuratorów, którzy ze względu na ograniczoność

podmiotowa prawa jednostki zaczynają zastępować te osoby. Powoływani byli ze względu na

choroby, albo nieodpowiednie zachowanie (krnąbrne panie), ewentualnie z powodu bycia

uznanym za marnotrawcę.

2. Rozwój osób prawnych:

a. Powstawanie spółek i fundacji.

3. Rozwój sadowej ochrony posiadania:

a. Ustawodawstwo państwowe i królewskie zmierzały do ograniczenia wojen prywatnych

rujnujących kraj i ludność, będąc zamierzchłym sposobem rozwiązywania sporów. Powstaje

odrębny proces posesoryjny. Miało to być skrócone postępowanie, którego zadaniem byłoby tylko

ustalenie faktu naruszenia lub wyzucia z posiadania i przywrócenie poprzedniego stanu.

Skrutynium – skrócone dochodzenie o wyzucie z dóbr.

4. Rozwój stosunków feudalnych:

a. Własność feudalna utrzymywała się do końca średniowiecza, emfiteuza – dzierżawa wieczysta

gruntu. Chłop nadal nie miał gruntu na własność, ale wprowadzenie nowej kategorii

wieczystej dzierżawy „uprawniała” go do użytkowania za czynsz.

b. Poddaństwo/Władztwo gruntowe. Od schyłku średniowiecza wraz z kształtowaniem się

stosunków kapitalistycznych, własność ziemska będzie tracić swoja wysoka ekonomiczna pozycję;

własność ziemska przestanie być podstawa ustroju ekonomicznego. Nowego znaczenia nabierze

handel i wymiana kupiecka.

5. Sądowe przenoszenie własności:

a. Rozwój stosunków gospodarczych i wymiany towarowej sprzyja upraszczaniu istniejących

wymogów w dziedzinie obrotu, również w zakresie własności nieruchomości. Zaznaczyła się

tendencja do zmniejszania formalizmu, przy jednoczesnym szukania sposobu zabezpieczania

obrotu. W miejsce przenoszenia własności i nieruchomości droga in iure cessio rozpowszechni

się zwyczaj sadowego przenoszenia własności, potwierdzeniem tego będzie wydanie dokumentu

stwierdzającego istniejący stan i jego zmianę. Od XIV pojawiają się księgi, w których wpisuje się

transakcje, które mogą służyć za dowód jej zawarcia. Mogą od tamtej pory stanowić też

rejestracje umów.

6. Fideikomisy familijne (ordynacje rodowe):

a. Polskie rody szlacheckie posiadały fideikomisy. Podejmowano różne starania mające na celu

przeciwdziałanie kruszeniu się fortun magnackich/szlacheckich. Zabezpieczenie podstaw

majątkowych dla utrzymania dawnej świetności szlacheckich rodów było miedzy innymi takim

celem przewodnim. Temu celowi służyło zakładanie fideikomisów, które powstawały na

podstawie aktu prawnego fundatora, który postanawiał, że dany majątek ziemski ma pozostać

na zawsze przy danym rodzie jako niepodzielna, niepowierzalną wartość, miała być w całości

pozostawiona w takim stanie, jakim była. Od XVI ordynacje rodowe powstawały, wyłączono duże

partie ziemi z możliwości obrotu prawnego tymi ordynacjami, jednakże stanowiły dla rodu

fundament świetności, pozycji polityczno-społecznej . W Polsce nie były zbyt często spotykane,

miały wyjątkowy charakter ze względu na majątki/kompleksy ziemskie nie były dopuszczone do

obrotu, z czego szlachta nie była w pełni zadowolona

7. Ustawa amortyzacyjna (Polska od XVII w.):

a. Chodziło o przekazywanie gruntów miedzy innymi. Wydawano je od XVII w, interes leżał po

stronie stanu szlacheckiego. W ustawach amortyzacyjnych określano, iż dobra nie mogą być przez

kościół zbywane, wstępujący do klasztoru nie mogli przekazywać swoich dóbr kościołowi –

ustawy te godziły w rozwój majątku kościelnego, wprowadzając zakaz alienacji, czyli przenoszenia

dóbr ziemskich na rzecz kościelnych i zakonów.

8. Rozwój praw na rzeczy cudzej:

a. Charakterystycznym przejawem był wielki rozwój nieznanej prawu rzymskiemu instytucji praw

rzeczowych, czyli ciężarów realnych, tj. takich, które obciążały daną nieruchomość powtarzających

się świadczeń na rzecz odpowiednich podmiotów. Wśród tych ciężarów ważną pozycje zajmowały

renty obciążające nieruchomość; kupno renty. Kolejno, znacznie korzystniejsza instytucja dla

dłużnika, renta wykupna – dłużnik zachowywał możność spłaty całości ciążącej na nim sumy i

uwolnić się od obowiązku płacenia renty. Nowa forma zastawu, zastaw bez dzierżenia,

rozwinięta na nieruchomościach. Rozwinięcie się tego typu zastawu spowodowało rozwój

instytucji hipoteki, zastawu umownego, służącego zabezpieczaniu zobowiązań, przy którym

przedmiot zastawu pozostawał w rękach dłużnika zastawnego, czyli zastawcy.

b. Rozwój instytucji spadkobrania testamentowego - początkowo instytucja testamentu nie

była rozpowszechniona, ale z biegiem czasu mocno się rozwinie.

WYKŁAD IV

1. Prawo Karne w Średniowieczu:

a. Pojęcie przestępstwa, charakter odpowiedzialności:



Charakterystyka przestępstwa, czym było przestępstwo w mniemaniu osób żyjących w

tamtych czasach? Był to czyn zabroniony, wyrządzający szkodę jednostce, społeczeństwu lub

ogółowi, naruszający mir/porządek publiczny ustanowiony przez prawo.





b. Podział przestępstw:



Przestępstwa prywatne – naruszały interes jednostki lub rodziny(rodu),

wyrządzoną krzywdę traktowano jako prywatna sprawę, kare realizowano w polu

samopomocy (krwawej zemsty), prowadziło to do walk rodowych (wróżd).







Przestępstwa publiczne – naruszały interes ogółu, pojawiły się w plemionach

szczepowych; zdrada kraju, zbieg z wojska, tchórzostwo na polu walki; przestępstwa

religijne traktowane jako publiczne – świętokradztwo, krzywoprzysięstwo.





c. Mir - ustalony porządek publiczny, którego naruszenie stanowiło przestępstwo publiczne:



mir miejscowy – określona ochrona miejsc np. kościoła lub rynku mir osobowy –

określona ochrona osoby,







mir mieszany – chronił i osobę, i miejsce jej pobytu.





d. Rodzaje przestępstw prywatnych:



przeciwko życiu lub zdrowiu: mężobójstwo (dzieliło się na zabójstwo, morderstwo –

zabójstwo z próbą ukrycia śladów zbrodni), uszkodzenia ciała,







przeciwko mieniu: kradzież: mała i wielka, kwalifikowana i zwykła (sposób popełnienia),

rozbój - zabór cudzej rzeczy przy użyciu siły z zamiarem pozbawienia życia; rabunek –

jw., ale bez zamiaru pozbawiania życia; podpalenie, wyrządzenie szkód polnych/leśnych,







kary przeciw czci: zniewaga czynna, słowna lub pisemna (paszkwil) przeciwko moralności





– cudzołóstwo (kobieta i mężczyzna mogli dokonać), kazirodztwo, nierząd, sodomia,



homoseksualizm,



przeciwko zaufaniu publicznemu - fałszerstwo dokumentów, zeznań; oszustwo

(hazard), lichwa.





e. Sposoby ograniczania krwawej zemsty i wojen prywatnych.

f. Rodzaje kar – państwowe (publiczne) i prywatne.

g. Ewolucja klasyfikacji przestępstw i kar, przejawy subiektywizacji odpowiedzialności.

WYKŁAD V

Prawo karne w średniowieczu:



Pojęcie przestępstwa, charakter odpowiedzialności







Sposoby ograniczania krwawej zemsty i wojen prywatnych







Rodzaje kar – państwowe (publiczne) i prywatne







Ewolucja klasyfikacji przestępstw i kar, przejawy subiektywizacji odpowiedzialności



RODZAJE PRZESTĘPSTW (PUBLICZNE):



Przeciwko władcy i państwu – zakres ścigania określał monarcha – zdrada państwa, obraza

majestatu, ucieczka z kraju/ pola bitwy, zamach na życie władcy.







Przeciwko religii – czarostwo, wróżbiarstwo (prawo wczesnośredniowieczne) ścigane były przez władze

duchowe i świeckie, oprócz tego: krzywoprzysięstwo, świętokradztwo, bluźnierstwo.







Inne publiczne przestępstwa – skierowane przeciw władzom, sądom, korporacjom

terytorialnym, urzędnicze, skarbowe, wojskowe.



ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA:



Podstawa obiektywna (podmiotowa) – była nieużywana w prawie wczesnośredniowieczne,

obejmowała uwzględnienie stosunku sprawcy do popełnionego czynu.







Odpowiedzialność rodowo-rodzinna – ród, któremu członek innego rodu wyrządził szkodę /

krzywdę, stosował krwawą zemstę wobec rodu, z którego ten członek pochodził.







Odpowiedzialność rodziny – realizowana w przypadku popełnienia najcięższych przestępstw.







Odpowiedzialność terytorialna – obciążała wspólnotę (opole, wieś, później miasto) – występowała

w razie niewykrycia sprawcy zabójstwa popełnionego na jej obszarze.







Odpowiedzialność indywidualna – ponosi ją sam sprawca za własne, czyn przestępczy, mógł być też

odpowiedzialny za cudze czyny.







Okoliczności bezkarności czynu – samopomoc, początek, obrona konieczna, pozbawienia

ochrony prawnej itp.







Samopomoc – dopuszczana i niekarana w czasach najdawniejszych, wykonywano głównie w formie

krwawej zemsty, utrzymała się bezkarna za: zabicie złodzieja nocnego, podpalacza, cudzołożnika

(po złapaniu na gorącym uczynku).





Początek – zaczepka czynna / słowna, która wywołała reakcję zaczepionego w formie odwetu Inne

przypadki bezkarności – zabicie osoby wyjętej spod prawa, popełnienie przestępstwa w stanie

wyższej konieczności, pozbawienie zdrowia / życia dłużnika zabezpieczającego własną osobą

wykonanie umowy.







Bezkarność sprawcy z braku winy – powodowała ją nieletność (w prawie salickim do 12 lat), za

przestępstwo popełnione przez nieletniego odpowiadał ojciec lub opiekun: inne przyczyny: błąd co

do faktu, afekt, zdrowie fizyczne.







Sprawca – każdy, kto swym czynem bezpośrednim realizował znamiona przestępstwa.







Współsprawstwo – dokonanie przestępstwa wspólnie przez kilka osób na podstawie

wcześniejszego umówienia się.







Odpowiedzialność (współ)sprawców – najpierw wszyscy jednakowo, potem większa kara dla

sprawcy głównego.







Podżeganie – nakłanianie osoby do popełnienie przestępstwa:



o Pomocnictwo – umyślna pomoc w popełnieniu przestępstwa,

o Poplecznictwo – popieranie sprawcy po popełnieniu przestępstwa (np. ukrywanie sprawcy).

SPOSOBY OGRANICZANIA KRWAWEJ ZEMSTY I WOJEN PRYWATNYCH



Podejmowanie interwencji władzy w spory prywatne.







Ustawowe normy nakazujące zwaśnionym stronom pojednanie się i przyjęcie przez

stronę pokrzywdzoną okupu.







Instytucja pośredników (mediatores, arbitri, jednacze) między stronami.







Ograniczenie, co do miejsca zemsty (azyl kościelny).







Przedawnienie dochodzenia krzywdy drogą krwawej zemsty.







Zacieśnianie kręgu krewnych.



RODZAJE KAR



kara – dolegliwość zastosowana wobec sprawcy przestępstwa – wymierzanie sprawiedliwości

sprawcy wyrażające potępienia dla niego i jego czynu że strony społeczeństwa,







racjonalizacja kary – wyjaśnienie jej celu i sensu: religijna: kara = pokuta wymierzona za

obrazę bóstwa,







sprawiedliwościowa: (metafizyczna, bezwzględna) – oparta o zasadę talionu (oko za oko); prewencyjna





– nie rozwinęła się we wczesnym średniowieczu, miała na celu zapobieganie popełniania

przestępstwa w przyszłości,







kary odzwierciedlające – miały w formie symbolicznej unaocznić rodzaj popełnionego przestępstwa,







kary mutylacyjne – okaleczały ciało, niekiedy były zarazem karami odzwierciedlającymi



WYMIAR KARY:



Kary arbitralne – polegały na swobodnym określaniu ich wysokości przez wyrokujący

organ, wymierzane wg uznania sądu.







Kary ściśle oznaczone – zawarte w prawie, musieli ich się trzymać sędziowie przy ferowaniu

wyroku, nie mogli ich zmienić.







Okoliczności łagodzące – wiek sprawcy, zdrowie fizyczne/psychiczne, pojednanie, działanie w

afekcie, pozycja społeczna.







Okoliczności obciążające – dokonanie przestępstwa w miejscach lub na osobach objętych mirem

królewskim, gorący uczynek, stan społeczny sprawcy, wiek i płeć pokrzywdzonego, wysokość

szkody, zacieranie śladów, ucieczka z miejsca przestępstwa itp..







Zbieg przestępstw – realny (co najmniej 2 przestępstwa) – za każde z nich osobna kara, kary

kumulowano.







Darowanie kary – ułaskawienie monarsze dokonane przez władcę, ułaskawienie prywatne – przez

powoda, pokrzywdzonego.







Zmiana kary – dokonywał sędzia, pokrzywdzony lub jego krewni na prośbę sprawcy



KARY PRYWATNE:



Krwawa zemsta – zakazano jej dokonywania w określonych miejscach i czasie (święta

kościelne), stosowano ugodę stron (pojednanie) – przymus pojednania.







Kara kompozycyjna – połączenie kary z pieniężnym odszkodowaniem, stosowane przy

przestępstwach prywatnych, wysokość określali: sąd, jednacze lub strony, potem ustalano je w

prawie zwyczajowym. Składała się z dwóch elementów: okupu na rzecz władcy (fredus) za złamanie

porządku publicznego (znajdowała się w samej np. główszczyźnie).







Główszczyzna – zadośćuczynienie za zabójstwo, płacone rodzinie zabitego, wg prawa salickiego:

zabicie dworzanina w domu – 1800 solidów, zabójstwo dworzanina / kapłana – 600, wolnego franka –

200, Rzymianina – 100.







Nawiązka (pokutne, Busse) – kara pieniężna za uszkodzenie ciała – płacona za obcięcie

włosów, obcięcie kończyn itp.



KARY PUBLICZNE:



Groziły za popełnienie przestępstwa publicznego i państw. Oraz tych prywatnych, od których

sprawca się nie wykupił.







Kara śmierci – zwykła: ścięcie, powieszenie;







Kwalifikowanie: łamanie kołem, ćwiartowanie, utopienie, spalenie, wbicie na pal, kamieniowanie,

uduszenie, wypuszczenie jelit, pogrzebanie żywcem







Kary mutylacyjne – były karami odzwiercielającymi, obcięcie, połamanie, wyrwanie,

przekłucie, wyłupanie, wypalenie narządów.







Kary na czci, proskrypcja – wyjęcie spod prawa, wywoływania, połączona zazwyczaj z konfiskatą

(w Rosji: potok – banicja; rozgrabienie (konfiskata).







Kary cielesne – chłosta – za drobne przestępstwa pospolite obcięci włosów, wysmarowanie

mazią, noszenie siodła itp.







Kary majątkowe – konfiskata całego majątku – za najcięższe przestępstwa, godziła też w

rodzinę sprawy.







Grzywny – rekompensata za naruszenie porządku publicznego.







Kara pozbawienia wolności – najmniejsze znaczenie, przetrzymywanie przestępców.



EWOLUCJA KLASYFIKACJI PRZESTĘPSTW I KAR, PRZEJAWY SUBIEKTYWIZACJI ODPOWIEDZIALNOŚCI