POWSZECHNA HISTORIA PRAWA
dr Edyta Sokalska
STAROŻYTNE DESPOTIE WSCHODNIE:
1. Pozostawiły nam wielką ilość źródeł w postaci setek tysięcy tabliczek zapisanych pismem klinowym.
2. Dotyczy to jedynie despotii azjatyckich, bowiem Egipt, którego spuściznę kulturalną w wielu
dziedzinach podziwia cały świat, nie pozostawił większego dziedzictwa w dziedzinie prawa.
3. Niestety, zawartość prawnicza tak licznych tabliczek klinowych jest skromna. Mają one na ogół jedynie
większe znaczenie dla poznania stosunków społecznych i gospodarczych na Bliskim Wschodzie w
starożytności.
4. Dzięki odkryciom archeologicznym i postępom nauki w zakresie odczytywania pokrytych pismem
klinowym glinianych tabliczek zdołano uzyskać stosunkowo sporo wiadomości o najdawniejszych źródłach
prawa, a zwłaszcza o kilku zbiorach praw mezopotamskich z III i II tysiąclecia p.n.e., zwanych przez badaczy
praw klinowych „kodeksami”.
5. Zalicza się do nich kodeksy pochodzące z czasów władców sumeryjskich i akadyjskich, jak:
Zbiór króla Urukaginy, władcy Lagaszu z ok.2360 r. p.n.e., o którym mamy tylko
pośrednie wiadomości z późniejszych przekazów.
Kodeks sumeryjskiego władcy Ur-Nammu z ok. 2050 r. p.n.e.
Pochodzący z XIX w. p.n.e. kodeks Lipit-Isztara, władcy Isinu.
6. Kodeks Hammurabiego:
Najważniejszy i najlepiej zachowany do naszych czasów jest zbiór pochodzący z czasów państwa
starobabilońskiego, wydany przez Hammurabiego, króla I dynastii babilońskiej, panującego ok.
1728-1686 r. p.n.e.
Jego pełny tekst w języku akadyjskim wyryty w bloku diorytu został odkryty w 1902 roku w Suzie
i do dziś uznawany jest za najważniejsze źródło poznania prawa archaicznego. Tekst kodeksu
wyryty jest na bazaltowej stelli o wysokości ok. 2 metrów, aktualnie przechowywanej w paryskim
Luwrze. Liczy on blisko 300 paragrafów, zawierających przepisy z dziedziny prawa procesowego,
karnego i prywatnego.
Podobnie jak w tekstach innych zbiorów mezopotamskich, również w tekście kodeksu
Hammurabiego znajduje się prolog wywodzący prawo z pewnego wiecznego i
niezmiennego porządku ustanowionego przez bogów i wyposażony w moc prawodawczą
dla przywrócenia „sprawiedliwego i słusznego prawa”.
Zawierał wyrywkowo ujęte normy, które dziś zaliczylibyśmy do różnych gałęzi prawa
sądowego zarówno materialnego jak i procesowego, tj. odnoszącego się do sposobów
postępowania organów powołanych do wymiaru sprawiedliwości.
Podobnie jak inne pomniki prawne tamtych czasów, zbiór Hammurabiego nie był ułożony według
jakichś kryteriów systematyzujących, brak tam było norm o charakterze ogólniejszym, czy też
prób operowania pojęciami abstrakcyjnymi. Jego charakterystyczną cechą była kazuistyka, tj.
posługiwanie się szczegółowymi przypadkami zamiast ujęć generalizujących.
Zamienne dla ówczesnej mentalności pojęcia „sprawiedliwości” znalazło odbicie w
przepisach kodeksu Hammurabiego dotyczących przestępstw i kar.
Otóż karą w pełni sprawiedliwą było wyrządzenie sprawcy krzywdy identycznej z doznaną.
Sposobem zachowania owej idealnej równowagi między przestępstwem a karą była zasada
talionu, która polegała na powtórzeniu wobec sprawcy dolegliwości, która została przez
niego zadana.
STAROŻYTNE PAŃSTWA-MIASTA:
1. Źródła te przedstawiają się skromnie.
2. Zasługą myślicieli greckich było stworzenie pierwszego naukowego, teoretycznego systemu wiedzy
politycznej. Dzieła Platona i Arystotelesa wywarły znaczny wpływ na kształtowanie się instytucji
prawa publicznego w Europie.
3. Grecka terminologia jest po dziś dzień powszechnie stosowana.
4. Kultura grecka nie stworzyła wiele w dziedzinie prawa prywatnego, jednak systematyka prawa rzymskiego
powstała pod wpływami greckimi.
5. Rozpowszechniły się niektóre instytucje: emfiteuza, hipoteka, antychreza.
PAŃSTWA SZCZEPOWE – GERMANIE I SŁOWIANIE:
1. Kultura prawa germańskiego wyrastała z germańskiej moralności, wynoszącej siłę do rangi naczelnej
cnoty, siłę uznawała za główne źródło prawa. Wikingowie, Goci (Wizygoci, Ostrogoci), Burgundowie,
Anglowie, Saksoni, Frankowie – wszystkie te plemiona i szczepy germańskie w sile fizycznej upatrywały
normatywną podstawę porządku społecznego.
2. Najstarszy pomnik prawa germańskiego to Gooseskin (Szara Księga), spisana na Islandii.
3. Leges barbarorum były to prawa zwyczajowe szczepów germańskich, spisywane w języku
łacińskim pomiędzy V a IX wiekiem. Do leges barbarorum zalicza się:
Lex Gundobada (dla ludności burgundzkiej),
Lex Salica (prawo Franków salickich; 507 i 511),
Lex Ribuaria (prawo Franków Rypuarskich, VIII wiek),
Lex Longobardorum (prawo Longobardów, 643),
Lex Alamanorum (prawo Alamanów, początek VIII wieku),
Lex Baiuvariorum (prawo Bawarów, I połowa VIII wieku),
4. Następną grupę leges barbarorum stanowiły spisy powstałe w czasach Karola Wielkiego:
Lex Saxonum (prawo Sasów, początek IX wieku),
Lex Chamavorum (prawo Franków chamawskich),
Lex Frisionum (prawo Fryzów) oraz prawa Anglów i Turyngów – Warnów.
STAROŻYTNY RZYM:
1. Źródła poznania prawa – fontes iuris cognoscendi:
Źródła jurydyczne – np.: kodyfikacja cesarza Justyniana – podstawowe źródło wiedzy o
prawie rzymskim oraz Instytucje Gaiusa.
Źródła epigraficzne – napisy o treści prawniczej wyryte w kamieniu bądź metalowych tablicach.
Źródła nieprawnicze – dzieła historyków, poetów, filozofów.
2. Źródła powstania prawa – fones iuris oriundi:
Zwyczaj – najstarszy czynnik, na gruncie którego kształtowało się prawo zwyczajowe,
Ustawa – lex, dająca podstawy prawu stanowionemu, uchwalana przez zgromadzenia ludowe.
3. IUS CIVILE – dział, którym posługiwali się wyłącznie obywatele rzymscy.
4. IUS HONORARIUM – dział powstały w wyniku działalności magistratur rzymskich (pretorzy, edylowie),
mający na celu udoskonalenie całego systemu prawa prywatnego. Jego powstanie spowodowane było
koniecznością poszerzenia zakresu rzeczowego prawa, gdyż ustawodawstwo nie nadążało za
przemianami społeczno-gospodarczymi i w małej mierze dot. prawa prywatnego.
5. IUS GENTIUM – dział prawa, którym posługiwały się wszelkie społeczności. Jego powstanie
spowodowane było koniecznością poszerzenia własności osobowej prawa.
6. Źródła prawa rzymskiego w kolejnych formach ustrojowych Rzymu:
Monarchia – prawo zwyczajowe,
Republika – prawa stanowione przez Zgromadzenie Ludowe,
Pryncypat – coraz mniejszy wpływ prawotwórstwa prawa pretorskiego, ustawodawstwa Senatu
i cesarza, prawotwórstwo prawników rzymskich powoływanych do oficjalnej wykładni prawa,
Dominat – ustawodawstwo cesarza.
7. Przedjustyniańskie zbiory prawa:
Codex Gregorianus,
Codex Hermogenianus,
Kodeks Teodezjański.
8. Corpus Iuris Civilis.
PAŃSTWO FRANKOŃSKIE I FRANCJA DO XV WIEKU:
1. Sądownictwo:
Sądownictwo zwyczajowe:
o Na początku sądy sprawowało Zgromadzenie Ludowe, odbywało się na wzgórzu
sądowym (Malberg) pod przewodnictwem wybieranego przez ludność urzędnika
(thunginusa).
o W dobie merowińskiej w miejsce thunginusa występował urzędnik królewski – hrabia. On
przewodniczył zgromadzeniu i ogłaszał wyrok w otoczeniu 7 mężów, tzw. rachimburgów,
powoływanych przez to zgromadzenie. Proponowali oni wyrok, który zgromadzenie
mogło przyjąć lub odrzucić.
o W dobie karolińskiej zamiast rachimburgów występowali ławnicy, powoływani
przez hrabiego na zgromadzeniu jako jego stali pomocnicy.
o Od czasów Karola Wielkiego udział czynnika ludowego uległ dalszemu zmniejszeniu.
Lud uczestniczył odtąd na wyrokach sądowych głównych, odbywających się pod
przewodnictwem hrabiego tylko 3 razy do roku. Na pozostałych rokach, mniejszych,
sądził hrabia lub delegowany przez niego wicehrabia z udziałem ławników. Od wyroków
wszystkich tych sądów nie było możliwości odwołania się.
Sądownictwo królewskie:
o Król mógł każdą sprawę ewokować przed swój sąd. Do wyłącznej kompetencji sądów
królewskich należały niektóre sprawy ze względu na osobę stron (inwestytur
kościelnych, wasali królewskich) lub na rodzaj sprawy (obraza majestatu, złamanie
królewskiego bannus).
2. Proces:
Charakter procesu skargowego (akuzatoryjnego),
Nie odróżniano spraw cywilnych od karnych,
Charakter kontradyktoryjny czyli sporny,
Opierał się na zasadzie ustności i jawności,
Formalizm – postępowanie związane z rygorystycznym stosowaniem ustalonych form i formułek,
Postępowanie dowodowe nie poprzedzało zapadnięcia wyroku, było oddzielone od
właściwego przewodu na rozprawie sądowej i następowało dopiero po wydaniu wyroku,
Wyrok sądowy rozstrzygał pierwotnie sprawę w sposób ostateczny.
3. Środki odwoławcze:
Przysięga,
Ordynalia (sądy boskie):
o Dwustronne – pojedynek między stronami; wynik świadczył czy zarzut był słuszny czy nie.
o Jednostronne – obwiniony poddawany określonej próbie – wody, ognia, żelaza.
4. Ustawodawstwo sądowe – kapitularze:
Dodawane do spisów prawa stanowiły uzupełnienie do istniejących już spisów prawa,
Dla wysłanników królewskich – zawierały szczegółowe instrukcje dla wysłanników,
Właściwe – odnosiły się zwykle do terytorium całego państwa; zawierały główne
normy administracyjne i gospodarcze.
5. Ze względu na treść:
Świeckie – wydawał król na mocy swej władzy ustawodawczej,
Kościelne – król nadawał autorytet monarszy decyzjom podejmowanym przez synody kościelne.
6. Dokumenty praktyki:
Dokumentami lub dyplomami nazywamy akty spisane dla poświadczenia dojścia do skutku
jakiejś czynności prawnej (np.: nadanie lenna, immunitetu, sprzedaż wsi). Rozróżnia się
dokumenty publiczne, wydawane przez władzę państwową oraz dokumenty prywatne.
Przez poszczególne klasztory sprzedawane były KAPITULARZE I KODEKSY DYPLOMATYCZNE.
Przy sporządzaniu dokumentów posługiwano się zbiorami wzorów dla ich redagowania czyli
formularzami.
7. Podział Francji na kraje prawa zwyczajowego i kraje prawa pisanego.
Rozdrobnienie prawa wymagało od sądów stosowania specjalnych środków dla stwierdzenia
tego, jaki zwyczaj prawny jest stosowany na danym terenie.
Dlatego od XIII wieku pojawiły się tendencje do spisywania prawa zwyczajowego oraz do ustalania
jednolitego prawa w szerszych ramach terytorialnych. Powstanie jednolitego powszechnego prawa na
terenie całej prowincji nie wykluczało dalszego rozwoju lokalnych praw zwyczajowych. Dlatego
podstawą prawa sądowego do XV wieku pozostało prawo zwyczajowe lokalne.
Prawo zwyczajowe kształtowało się różnie na północy i południu kraju. Na południu
prawa zwyczajowe rozwijały się pod silnym wpływem prawa pisanego tzw. prawa
rzymskiego. Na północy wpływy te były znikome.
Na tej podstawie dokonał się podział Francji na dwie strefy:
o Strefa północna – prawo zwyczajowe,
o Strefa południowa – prawo pisane.
Spisy prawa zwyczajowego:
o Wielka Księga prawa zwyczajowego Normandii ok. 1250 r.
o Księga prawa zwyczajowego okręgu Clemont ok. 1280 r. przez boliwa Filipa
de Beaumanoir.
NIEMCY DO XV WIEKU:
1. Źródła prawa ziemskiego:
Zwierciadło Saskie:
o Spis zwyczajowy prawa niemieckiego dokonany w okresie 1220-1235 przez
rycerza saskiego Eike von Rapkow.
o Składa się z:
Księgi prawa ziemskiego,
Księgi prawa lennego.
o Cechy:
Autentyczność,
Brak sugestii i wtrętów zaczerpniętych z obcych systemów prawnych,
Pewna tendencyjność.
o Eike von Rapkow sporządził pierwszą redakcję w języku łacińskim, drugą w języku
dolnoniemieckim i dlatego uważany jest za twórcę prawniczego języka niemieckiego.
Zwierciadło Szwabskie – powstało po 1275 roku w Augsburgu.
Zwierciadło Frankońskie – powstało w 1300 roku w Hestii.
Spisy te poziomem i znaczeniem nie dorównywały dziełu Eike von Rapkow.
2. Źródła prawa miejscowego:
Porady prawne,
Ortyle (wyroki sądowe),
Ustawodawstwo miejskie (wilkierze),
Akty praktyki sądów miejskich,
Statuty (systematyczne zbiory, spisy zwyczajowego prawa miejscowego).
3. Źródła praw specjalnych:
Prawo lenne – normowało stosunki lenne wynikające z kontraktu lennego zawartego pomiędzy
seniorem a wasalem. Poważny wpływ na jego rozwój wywarło tzw. prawo longobardzkie,
którego spis powstał we Włoszech w XI wieku pod nazwą Libri Feudorum.
Prawo dworskie – normowało stosunki prawne chłopskiej ludności poddańczej. Źródła
poznania prawa są nieliczne.
Prawo górnicze – rozwinęło się na terytorium Rzeszy bardzo wcześnie. Szczególne znaczenie
miało prawo górnicze spisane już w XIII wieku w czeskiej Ilhavie na Morawach.
RUŚ I PAŃSTWO KIJOWSKIE:
1. Ruska Prawda – najstarszy zbiór prawa Rusi Kijowskiej.
2. Pierwsze edycje powstały w czasach panowania Jarosława Mądrego. Pomnik prawa
średniowiecznego. Zbiór przepisów zawierających normy prawa zwyczajowego oraz prawa
stanowionego (w postaci ustawodawstwa książęcego). Spisana w całości w języku starosłowiańskim.
3. Porównywana z frankońskim Leges Barbarorum (z uwagi na analogiczny proces rozwoju prawa).
4. Ruska Prawda powstawała etapami (wraz z upływem czasu była modyfikowana i uzupełniana).
5. Znane są obecnie dwie redakcje Ruskiej Prawdy: tzw. Krótka Prawda i Obszerna Prawda. Znany jest
również wyciąg z Obszernej Prawdy, tzw. Skrócona Prawda. Odkryto ponad 100 odpisów zbioru.
6. Krótka Prawda – powstała wcześniej, schyłek XI wieku. Obejmuje:
Prawdę Jarosława – składają się na nią: spisane prawo zwyczajowe sięgające swoimi
korzeniami X a nawet XI wieku oraz ustawy wydane przez Jarosława Mądrego w latach 30.
XI wieku.
Prawdę Jarosławowiczów – na okres jej powstania przyjmuje się lata 1054-1072. Zawiera
normy prawa zwyczajowego, orzecznictwo sądowe oraz przepisy wydane przez trzech
synów Jarosława (Jarosławowiczów).
W obydwu częściach tej redakcji przeważają regulacje dotyczące dziedziny prawa
karnego oraz prawa procesowego.
7. Obszerna Prawda – pochodzi z I połowy XII wieku. Składa się z dwóch części:
Krótkiej Prawdy – jej przepisy zostały zmodyfikowane, w wielu miejscach uzupełnione i
zmodyfikowane za sprawą wnuków Jarosława. Jej regulacji zostały również ułożone w
sposób usystematyzowany.
Statutów Włodzimierza Monomacha.
W tej redakcji wciąż dominują przepisy prawa karnego i procesowego, silniej rozbudowano
przepisy prawa cywilnego, w szczególności zobowiązań (depozyt, pożyczka, kupno-
sprzedaż), jak również dziedziczenie i opieka. Nie przewidywała kary śmierci ani okaleczania,
najsurowszą karą publiczną było wygnanie winowajcy (wraz z rodziną) połączone z zaborem
całego mienia.
Skrócona Prawda – pojawiła się w późniejszym okresie (XV wiek). Był to wyciąg z redakcji
Obszernej Prawdy, dokonany z pewnymi przeróbkami. Jej powstanie dowodziło, że
normy prawne zawarte w Ruskiej Prawdzie nadal znajdowały się w użyciu. Skrócona
Prawda nie odgrywała znaczącej roli w praktyce sądowej.
PAŃSTWO ANGLOSASKIE:
1. System prawa equity – system prawny w krajach anglosaskich gdzie stosowane jest tzw. common law.
Jego celem jest rozwiązywanie sporów pomiędzy stronami, ale nie na podstawie istniejącego już
orzecznictwa, ale na podstawie zasad: conscience (sumienia), fairness (uczciwość), justness
(sprawiedliwość). Zastosowanie zasad equity jest możliwe tylko wówczas, gdy strony nie miały do tej pory
konfliktów z prawem, ale ich uprawnienia czy roszczenia pozostają ze sobą w sprzeczności. Tak więc
system ten różni się w sposób zasadniczy zarówno od prawa pozytywnego (stanowionego) jak i od
common law (prawa opierającego się na precedensach).
2. Common law – porządek prawny charakterystyczny dla krajów anglosaskich (m.in. Wielkiej
Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Australii, Nowej Zelandii):
W znaczeniu pierwotnym common law oznaczało prawo tworzone od XII wieku w Anglii pod
auspicjami alternatywnego systemu sądownictwa, które opierało się na argumentacji
odwołującej się do tradycji, zwyczaju oraz precedensu (sposobu, w jaki pewnego rodzaju
przypadek już rozstrzygnięto). Takie common law przeciwstawiano regułom słuszności (equity).
Prawo tworzone przez sądy na zasadzie precedensu i przeciwstawiane prawu
stanowionemu. Uzasadnienie decyzji sędziowskiej w common law jest zawsze kazuistyczne i
odwołuje się do szczególnych okoliczności sprawy.
Całość systemu prawnego krajów anglosaskich.
Typ systemu prawnego charakterystycznego dla krajów anglosaskich i przeciwstawianego
systemom prawa Europy kontynentalnej, cechujący się brakiem oddzielenia stosowania prawa
od jego stanowienia oraz świadomym i celowym oparciem norm prawnych i rozstrzygnięć
sądowych na wcześniejszych precedensach.
3. Wielka Karta Wolności (1215) została wymuszona na królu przez baronów i rycerstwo. Karta była
pierwszym w Anglii sformułowaniem wolności osobistych i politycznych o charakterze demokratycznym
i uważano ją za fundament angielskiego ustroju parlamentarnego. Jest częścią składową współczesnej
konstytucji angielskiej.
4. EXCHEQUER – centralny urząd skarbowy, kasa skarbowa, instancja kontrolująca rachunki centralne i
lokalne, trybunał sądowy dla spraw skarbowych. Wchodzili do niego dygnitarze pod
przewodnictwem kanclerza.
5. Izba Lordów pozostała najwyższą instancją sądową (mimo wyodrębnienia się z kurii specjalnych
sądów królewskich).
6. Ustawodawstwo: żadna ustawa nie może być ważna bez zgody króla i obu Izb.
7. Inicjatywę ustawodawczą miał też król – jego stanowisko było równorzędne z obiema Izbami.
8. Od końca XII wieku kształtowała się w Anglii nowa struktura sądownictwa królewskiego – niezadowoleni
feudałowie zmusili króla do wydania Statutu Westminsterskiego (1295), w którym król obiecał
zaprzestanie dalszego rozszerzania działalności swych sądów.
9. Funkcje sądowe na szczeblu centralnym, wykonywanie w imieniu króla głównie przez kurię
królewską, rozdzielone zostały między wyłonione przez nią organy:
Izba Lordów – najwyższa instancja odwoławcza + sądzenie lordów (impeachment),
Sąd Spraw Pospolitych – głównie sprawy cywilne; XII wiek,
Sąd Ławy Królewskiej – głównie sprawy karne; XIII wiek,
Sąd Exchequer – sprawy skarbowe; XIII wiek,
Sąd Kanclerski – uproszczone, mniej formalne postępowanie; zasada słuszności,
Sądu Koronne Delegowane – rozpatrywanie spraw (cywilnych i karnych) w terenie
podczas objazdów – w konkurencji z sądami pokoju; XIV wiek,
Sędziowie Pokoju – władza sądowa w sprawach karnych i prawie cała administracja hrabstwa.
MONARCHIA ABSOLUTNA – FRANCJA:
1. Sądownictwo we Francji w okresie monarchii absolutnej.
2. Sądownictwo królewskie – król był najwyższym sędzią, miał prawo do osobistego rządzenia, a istniejące
sądy sprawowały władzę z delegacji królewskiej i sądziły w imieniu króla. Król miał możliwość
zawieszenia tej delegacji i poddawania spraw sądowi.
3. Sądownictwo delegowane:
Sądy patrymonialne,
Sądy prewotalne,
Sądy boliwialne,
Sądy prezydialne,
Parlamenty.
4. Sądownictwo delegowane do spraw specjalnych, w tym w szczególności:
Sąd Skarbowy z Izbą Obrachunkową i Izbą Państwową na czele,
Sądy admiralskie – do spraw handlu morskiego,
Sądy leśne – dla sądzenia przestępstw leśnych,
Sądy konsularne – do spraw handlowych.
5. Sądownictwo królewskie zastrzeżone:
Wykorzystywane przez króla osobiście,
Rozstrzyganie placetów (petycji skierowanych do króla o sprawiedliwość),
Wydawanie listów opieczętowanych (podpisanych przez króla i opatrzonych jego pieczęcią),
Inne akty królewskie,
Ewokacja,
Listy commutimus i sądy komisarskie,
Kasacja wyroków,
Listy sądowe.
6. Sądy królewskie:
Sądownictwo kościelne:
o Utrzymywało się do rewolucji i tylko w wąskim zakresie,
o W sprawach wewnętrznych duchowieństwa i w sprawach małżeństwa.
Sądy miejskie – właściwe w drobnych sprawach porządkowych.
MONARCHIA ABSOLUTNA – ANGLIA:
1. Cechą charakterystyczną monarchii absolutnej a Anglii było to, że Parlament (reprezentacja
stanowa) utrzymał się przez cały czas jej istnienia.
2. Parlament popierał wszelkie poczynania Henryka VIII, zaakceptował jego reformy (np.: oderwanie
Kościoła anglikańskiego od Rzymu).
3. Henryk VIII całkowicie podporządkował sobie Parlament
Act of Proclamation (1539):
Prawo króla do wydawania proklamacji – rozporządzeń z mocą ustaw Parlamentu,
Parlament poparł rządy absolutne i zrezygnował ze swych głównych uprawnień,
Ustawa ta została potem ograniczona, ale królowie przestali się oglądać na Parlament.
4. Rada Królewska przybrała nazwę Tajnej Rady i stała się głównym narzędziem absolutnej władzy króla.
5. Sąd Izby Gwieździstej (wyłonił się z rady w 1487 roku) – sąd wyjątkowy w pierwszej i ostatniej instancji:
Głównie przestępstwa przeciw bezpieczeństwu państwa,
Bez przysięgłych; mógł stosować tortury,
W ręku króla narzędzie walki z przeciwnikami politycznymi (na jego wzór organizowano
sądy specjalne w prowincjach),
Zniesiony przez Parlament w połowie XVII wieku.
MONARCHIA ABSOLUTNA – RZESZA:
1. Sejm Rzeszy (Reichstag):
Powstał przez zreformowanie dawnego zjazdu nadwornego (Hoftagu),
Miał charakter organu federalistycznego – jego skład tworzyli zwierzchnicy terytoriów Rzeszy
i przedstawiciele miast (a nie reprezentanci stanów społecznych),
Uprawnienia rozbudowane (XVI i XVIII wiek) kosztem władzy cesarskiej
na Sejm
przeszły decyzje we wszystkich najważniejszych sprawach (wojna, pokój, traktaty
międzynarodowe, uchwały podatkowe),
Zwoływany przez cesarza za zgodą elektorów. W przerwach między sesjami funkcjonowała wybrana
przez Sejm komisja – deputacja – jej uchwały (tak jak Sejmu) zatwierdzane przez cesarza.
2. 1663 Sejm przekształcił się w sejm nieustający:
Nie zasiadali w nim już osobiście poszczególni władcy, lecz tylko ich posłowie,
Stał się rodzajem kongresu dyplomatycznego przedstawicieli państw skrępowanych
instrukcjami swych władców (podkreślało jego federalistyczny charakter).
3. Trzy kolegia: książąt elektorów, książąt Rzeszy i miast
wniosek uchwalony przez wszystkie trzy stawał się ustawą po
zatwierdzeniu przez cesarza (uchwały jednej sesji ogłaszano jako reces cesarski).
4. Sąd Kameralny Rzeszy (1495):
Jego powołanie - jako trybunału dla całej Rzeszy – oznaczało poważnie uszczuplenie sądowej
władzy cesarza.
Kompetencje:
o Sąd pierwszej instancji: głównie spory między władcami terytorialnymi i między osobami
podlegającymi różnym władcom oraz skargi cywilne przeciw władcom terytorialnym
(karne – Rada Nadworna),
o Sąd odwoławczy: apelacje w sprawach cywilnych od wyroków sądów terytorialnych,
o Działalność na tym polu malała, bo coraz więcej terytoriów mających privilegium de
non appellando,
o Cesarz nie miał na jego działalność prawie żadnego wpływu – powoływał
przewodniczącego sądu i czterech przewodniczących senatów sądowych, ale
asesorów (16-50; połowa pochodzenia szlacheckiego; połowa z doktoratem prawa)
wybierały stany,
o Odegrał wielką rolę w dziejach nowego prawa niemieckiego. Sądził na podstawie ustaw
Rzeszy i wedle prawa powszechnego –prawa rzymskiego.
5. Źródła prawa z Rzeszy:
1532 r. – Constitutio Criminalis Carolina:
o Wydane przez Karola V; dotyczy procesu karnego i prawa karnego materialnego,
o Charakter posiłkowy,
o Wprowadzała postępowanie inkwizycyjne.
1759 r. – Kodeks Cywilny Bawarski.
1794 r. – Landrecht Pruski:
o Kodeks pruskiej drogi do kapitalizmu,
o Miał największe znaczenie jako kodeks cywilny, chociaż zawierał też normy karne
i administracyjne,
o Kazuistyczny, napisane stylem rozwlekłym i pełnym dygresji,
o Charakter posiłkowy.
Trzy austriackie kodeksy karne:
o 1768 r. Terezjana – wydana przez Marię Teresę, dość zacofana, bardziej
konserwatywna od Caroliny,
o 1787 r. Józefina – wydana przez Józefa II, bardziej postępowa, zrównał usiłowanie z
dokonaniem, zniosła zasadę analogii, wprowadziła zasady nullum crimen sine lege i
nulla poena sine lege,
o 1803 r. Franciszkana – wydana przez Franciszka II, złagodzenie kar pozbawienia wolności.
MONARCHIA ABSOLUTNA – ROSJA:
1. Rządy absolutne utrwalił Piotr I, ogłoszony CESARZEM IMPERATOREM WSZECH ROSJI przez senat (1721 r.)
Rosja stała się cesarstwem.
2. Piotr I przeprowadził gruntowne reformy gospodarcze i społeczne, które umocniły pozycję szlachty i
bogatych mieszczan (skrajne upośledzenie chłopów) oraz stworzył typowy dla monarchii absolutnej
aparat państwowy oparty na centralizmie i biurokratyzmie (+ urzędnicy pochodzenia mieszczańskiego i
szlacheckiego)
Duma Bojarska straciła znaczenie.
3. Senat rządzący (1711 r.): organ doradczy cesarza, sprawujący zastępcze rządy w razie jego nieobecności:
Pierwotne kompetencje bardzo wszechstronne, z czasem zostały ograniczone do kontroli
nad administracją i roli sądu najwyższego,
Zorganizowano przy nim prokuraturę (1722 r.) z gubernatorem-prokuratorem – nadzór
nad działalnością senatu + kontrola administracji i sądownictwa w całym kraju,
Kompetencje senatu jako najwyższego sądu rozbudowała Katarzyna II.
4. Administracja nie była oddzielona od sądownictwa – jej organy miały pewne uprawnienia sądowe
oraz wpływ na obsadę stanowisk sędziowskich.
5. System sądownictwa stanowego: każdy stan miał swoje sądy (niższy na szczeblu powiatu i wyższy
na szczeblu guberni:
III instancją były (dla wszystkich stanów) dwie Izby Sądowe (do spraw karnych i
spraw cywilnych) w każdej guberni,
Instancją najwyższą był senat.
WYBRANE KODYFIKACJE XIX WIEKU:
1. Myśl kodyfikacyjna XVIII–XIX w.:
przesłanki umożliwiające kodyfikację prawa – polityczne, społeczno-gospodarcze,
techniczno-prawne
przesłanki polityczne – związane z ustrojem monarchii absolutnej, likwidujące
partykularyzm prawny i polityczny
przesłanki
społeczno-gospodarcze
–
wynikały
ze
zmienionych
potrzeb
gospodarczych, wynikających z odkryć geograficznych itd.
przesłanki techniczno-prawne – rozwój prawa i jego nauki oraz postępu w technice legislacyjnej
2. Problem kodyfikacji prawa w XVIII w.:
XVIII w. – wiek kodyfikacji
Monteskiusz – „O duchu praw”
Jeremiasz Bentham - kodyfikacja – świadoma działalność legislacyjna, której tworem miał być
kodeks (pełen zbiór praw)
najszybsza kodyfikacja nastąpiła na gruncie prawa karnego
światopogląd prawniczy – wiara w możliwość ukształtowania nowego systemu ustroju i prawa w
drodze doskonałego ustawodawstwa, obejmującego wszystkie dziedziny życia
3. Prawo natury – ideologiczna podstawa kodyfikacji:
Ideologiczną podstawą kodyfikacji z przełomu XVIII/XIX w. była doktryna prawa natury.
Hugon Grocjusz – twórca doktryny nowożytnego prawa natury[obowiązek dotrzymywania
umów, nienaruszalna własność prywatna jednostki, obowiązek naprawy wyrządzonej szkody,
karalność niektórych czynów zabronionych]
Okres absolutnego prawa natury: sprowadzał się do zbudowania oderwanego od rzeczywistości
systemu filozoficznego, złożonego z prawnonaturalnych reguł idealnej sprawiedliwości
Okres względnego prawa natury: przenikanie prawa natury do ustawodawstwa państwowego
i orzecznictwa sądowego w formie idei nadrzędnej, stanowiącej uzasadnienie teoretyczne dla
podejmowania konkretnych rozstrzygnięć w dziedzinie porządku prawnego.
4. Założenia nowoczesnego kodeksu prawa:
system prawa świeckiego
służba dobru ogólnemu
kodeksy powinny być zbiorami: jednolitymi i wyłącznymi, pewnymi i zupełnymi, krótkimi i jasnymi
5. Nowa systematyka prawa:
podział na publiczne i prywatne
XIX w. - podział na handlowe i cywilne; prawo pracy; prawo publiczne (karne + konstytucyjne)
6. Zagadnienia kodyfikacyjne prawa w usa:
do roku 1776 obowiązywał angielski system common law [źródła poznania; Komentarze
W. Blackstone’a; Reports; Instytucje E. Coke’a]
po roku 1776 – amerykański common law – koegzystuje w szerszym stopniu z prawem
stanowionym
równolegle do prawa precedensowego rozwijano, chociaż w mniejszym stopniu, praw stanowione
(statutory law, statute law)
ustawy Kongresu, ustawy legislatur stanowych, zarządzenie i proklamacje gubernatorów,
akty prawne władz miejskich oraz tzw. private bill wydawane przez władze prawodawcze
Kompilacje (Consolidated Laws) – ustawy ułożone w porządku alfabetycznym
Kodeksy (Codes) – oparte na wzorach europejskich
Restatements – zbiory prawa amerykańskiego oparte na wyrokach sądowych
7. Postępowanie karne:
Myśl humanitarna i jej postulaty: Generalnym celem programu reform było uczynienie z oskarżonego nie
przedmiotu, lecz podmiotu procesu, korzystającego z przysługujących mu w postępowaniu sądowym praw
i gwarancji podmiotowych.
KODEKS NAPOLEONA:
Kodeks Napoleona (fr. Code Napoléon, Code civil des Français) – zespół przepisów i norm prawnych
prawa cywilnego wprowadzony we Francji w 1804 roku przez Napoleona Bonaparte. Była to pierwsza
wielka kodyfikacja prawa francuskiego, po upadku ancien régime'u w wyniku rewolucji francuskiej.
Wprowadzał wiele nowoczesnych rozwiązań, jednak zachowywał elementy poprzedniego stanu prawnego.
Utrzymał karę śmierci cywilnej, która orzeczona przez sąd wywoływała dość nieszczęsne skutki dla skazanego
(pozbawiała wszelkich praw, majątek skazanego przepadał, bądź był otwarty dla spadkobierców etc.).
Ograniczał prawa kobiet (kobieta pozostawała przez całe życie pod opieką najbliższego męskiego krewnego
lub męża; nie mogła rozporządzać majątkiem swoim ani majątkiem małżeńskim; mężowi została powierzona
rola wychowania potomstwa).
Powstanie:
Próby kodyfikacji prawa cywilnego we Francji były podejmowane w okresie rewolucyjnym, co było następstwem
głębokich przemian społeczno-gospodarczych, jakie przyniosła ze sobą rewolucja (zniesienie ustroju feudalnego,
przeobrażenia rzeczywistości społecznej w stronę postępującej indywidualizacji, liberalizacji i laicyzacji. Prace
kodyfikacyjne podjęte w 1800 z inicjatywy Napoleona doprowadziły do zredagowania projektu w postaci 36
odrębnych ustaw uchwalonych w 1803 i 1804, a ostatecznie 21 marca 1804 roku uchwalona została ustawa
zbierająca je wszystkie w jedną całość pod nazwą Kodeksu cywilnego Francuzów (Code civil des Français). Nazwa ta
obowiązywała do 1807, kiedy to została zamieniona na Kodeks Napoleona (Code
Napoléon), czym cesarz chciał podkreślić swój związek z kodyfikacją. Po upadku utworzonego przezeń
cesarstwa, przebywając na zesłaniu podkreślał, że kodeks jest najtrwalszym dziełem, jakiego dokonał.
Systematyka:
Kodeks składał się z trzech ksiąg, z których każda dzieliła się na tytuły:
I – O osobach – 11 tytułów, art. 7-515
II – O majątkach i różnych rodzajach własności – 4 tytuły, art. 516-710
III – O różnych sposobach nabywania własności– 20 tytułów, art. 711-2281
Przepisy zawarte w trzech powyższych księgach poprzedza krótki, zawierający 6 artykułów tytuł wstępny –
O ogłaszaniu, skutkach i stosowaniu praw w ogóle.
Ta trójdzielna systematyka formalnie nawiązuje do trójpodziału prawa rzymskiego w Instytucjach Gaiusa.
Jednocześnie realizuje postulaty nurtu prawnonaturalnego w prawie (podobnie jak inna "prawnonaturalna"
kodyfikacja prawa cywilnego z tej epoki – austriacki kodeks ABGB). W intencjach zaś twórców kodeksu,
systematyka miała stanowić usankcjonowanie trzech najważniejszych zdobyczy rewolucji – wolności
osobistej (księga I), nienaruszalności własności prywatnej (księga II) oraz swobody umów (księga III). W ten
sposób kodeks realizował prawnonaturalne założenia wolności osoby, własności i umów, które stanowiły
fundamentalne postulaty burżuazji walczącej z ustrojem feudalnym, a zarazem podstawę kształtującej się
gospodarki kapitalistycznej.
ALLGEMEINES BÜRGERLICHES GESETZBUCH:
Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch, w skrócie ABGB, w polskiej literaturze czasami jako Powszechny kodeks
obywatelski – austriacki kodeks cywilny z 1811 r., opracowany przez Franza Zeillera, sankcję cesarską uzyskał
1 czerwca 1811 roku, utworzony na bazie Kodeksu cywilnego zachodniogalicyjskiego opierał się na
prawonaturalnych zasadach wolnej własności,swobodzie umów. Jedna z tzw. wielkich kodyfikacji XIX wieku.
Oprócz regulacji typowych dla kapitalizmu zawierał wiele reliktów feudalnych.
Oprócz krótkiego wstępu ABGB obejmował trzy działy: prawo osobowe, prawo rzeczowe i przepisy wspólne
prawu osobowemu i rzeczowemu. W ABGB po raz pierwszy pojawiły się m.in. domniemanie żywego urodzenia
i instytucja uznania za zmarłego osoby zaginionej. W zakresie prawa zobowiązań ABGB przewidywał m.in., że
pracodawca mógł udzielać pracownikowi wiążących zaleceń i wskazówek, a w celu ich wykonania stosować
sankcje. Przewidywał instytucję zachowku.
Powstał pod silnym wpływem doktryny prawa natury i niektórych ujęć wcześniej wydanego kodeksu
francuskiego z 1804 r. Pod względem techniki ustawodawczej, jak i zawartości przewyższał on o wiele feudalny
Landrecht pruski. Silne były również wpływy prawa rzymskiego. Kodeks ten w wysokim stopniu odpowiadał już
ówczesnym potrzebom i dlatego przetrwał bez większych zmian do XX wieku. Dopiero w czasie I wojny
światowej poddano go poważniejszej nowelizacji: I nowela 1914 – zmiany w dziedzinie prawa osobowego,
spadkowego i rzeczowego, II nowela 1915 – zawierała sprostowania dotyczące zmiany granic, III nowela 1916
– zmieniała niektóre przepisy prawa zobowiązań. Na obszarze Galicji przyłączonym do Polski jego ostatnie
postanowienia utraciły moc obowiązującą z dniem 1 stycznia 1947 r.
BÜRGERLICHES GESETZBUCH:
BGB (niem. Bürgerliches Gesetzbuch), ogólnoniemiecki kodeks cywilny uchwalony w 1896, obowiązujący od
1 stycznia 1900 do dziś. Zawiera zasadniczy zrąb przepisów niemieckiego prawa cywilnego.
Na początku XIX wieku poszczególne kraje Rzeszy posługiwały się własnymi kodeksami cywilnymi, zaś w
Nadrenii obowiązywała nowoczesna na owe czasy kodyfikacja napoleońska. Postulat unifikacji niemieckiego
prawa prywatnego był podnoszony od czasów napoleońskich, głównie przez pozytywistów (pracę
domagającą się unifikacji opublikował profesor uniwersytetu w Heidelbergu Anton Thibaut w 1814).
Wejście BGB w życie oznaczało koniec partykularyzmu w niemieckim prawie cywilnym (jego unifikację). Oznaczało
także ostateczne zerwanie z feudalnym ustrojem społeczeństwa, bowiem BGB, opierając się na wolnorynkowej
filozofii gospodarki i własności, współtworzy kapitalistyczny ustrój społeczny. Jego podstawą jest zasada
autonomii stron, przejawiająca się w zasadach swobody umów, swobody rozporządzania własnością, swobody
testowania. BGB należy do tzw. wielkich kodyfikacji cywilnych XIX wieku. Na BGB wzorowano wiele kodeksów
cywilnych całego świata. Uzupełnieniem BGB są ogólnoniemieckie kodyfikacje prawa handlowego
(Handelsgesetzbuch, HGB) z 1897 i postępowania cywilnego (Zivilprozessordnung, ZPO) z
1877, nowelizowana w 1898 w związku z wejściem w życie BGB.
BGB stanowił również część polskiego porządku prawnego na obszarze dawnego zaboru pruskiego. Po II
wojnie światowej jego postanowienia były sukcesywnie zastępowane nowym prawem, jednak ostatnie
przepisy kodeksu dotyczące hipoteki morskiej utraciły moc obowiązującą dopiero w 1962 r.
BGB składa się z 2385 paragrafów (w pierwotnej wersji - obecnie jest ich więcej), podzielonych według
systematyki pandektowej na pięć części: część ogólną, zobowiązania, prawo rzeczowe, prawo rodzinne i
prawo spadkowe. W ciągu ponad stu lat obowiązywania BGB był wielokrotnie nowelizowany, jednak jego
założenia pozostały nienaruszone.