Romuald Grocki

„Świadomość jest dziedziną wiedzy”

Novalis

1

Świadomość społeczna a zarządzanie kryzysowe

Streszczenie

W artykule przedstawiono model dobrych praktyk dla zarządzania kryzysowego, z omówieniem roli

świadomości społecznej w obszarze redukcji ryzyka zagrożeń. Autor ukazuje zależności pomiędzy
świadomością społeczną a analizą ryzyka zagrożeń oraz możliwe obszary ingerencji w świadomość społeczną.

Słowa kluczowe: zarządzanie kryzysowe, świadomość społeczna, ryzyko, dobre praktyki.

Mówiąc o świadomości w zarządzaniu kryzysowym, konieczne będzie wprowadzenie

pewnych ograniczeń dotyczących pojmowania świadomości, zarówno jako stanu własnych

procesów myślowych, zjawisk zachodzących w środowisku zewnętrznym, sposobu

reagowania na nie, jak i filozofii świadomości, jako dziedziny wiedzy, w której głównym

punktem badań jest świadomość.

Cytat z Novalisa, bliższy jest temu drugiemu obszarowi, a więc świadomości, jako

dziedziny nauki. W praktycznych jednak rozważaniach, w przypadku roli świadomości

społecznej w zarządzaniu kryzysowym, należałoby się skupić na definicji E. Durkheima wg

której świadomość społeczna, to pojęcie socjologiczne oznaczające zbiór wyobrażeń,

symboli, pojęć, opinii, poglądów i przesądów, wspólnych dla olbrzymiej większości danej

społeczności. Świadomość społeczna w szerszym znaczeniu obejmuje całokształt

charakterystycznych dla danego społeczeństwa treści i formy życia duchowego: wyobrażeń

rzeczywistości przyrodniczej i społecznej, czyli całość poglądów naukowych, filozoficznych,

ideologicznych, politycznych, prawnych, religijnych, etycznych, estetycznych, które się

składają się na sposób myślenia i kulturę umysłową danego społeczeństwa. W tym znaczeniu

świadomość obejmuje opinie, poglądy i postawy ludzi, właściwości psychiczne klas i warstw

społecznych, określonych grup etnicznych, środowisk zawodowych, oraz różne formy życia

duchowego jednostek

2

. Świadomość jest zatem pewnym zbiorem modułów

3

, które w efekcie

umożliwiają lub powinny umożliwiać zrozumienie lub akceptację określonych myśli, pojęć

czy zależności skutkowo-przyczynowych. Na rysunku 1. przedstawiono graficznie zbiór

modułów świadomości.

1

Novalis, właściwie Georg Philipp Friedrich Freiherr von Hardenberg (1772-1801) – niemiecki poeta i prozaik,

jeden z najbardziej znaczących przedstawicieli okresu wczesnego romantyzmu.

2

Durkheim E., Zasady metody socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

3

Element pełniący ustaloną funkcję, część większej całości.

Rysunek 1. Zbiór modułów świadomości

(źródło: opracowanie własne)

Fig. 1 Set of modules of the awareness

(source: own study)

Poszczególne moduły można scharakteryzować jako

4

:

 pogląd - sąd o czymś, oparty na przeświadczeniu o prawdziwości lub fałszywości

czegoś,

 wyobrażenie - wywołany w świadomości obraz przedmiotu, osoby lub sytuacji,

opierający się na uprzednio poczynionych spostrzeżeniach i fantazji,

 symbol - znak, osoba, przedmiot itp., które coś oznaczają; też: osoba lub zwierzę

będące uosobieniem czegoś,

4

Na podstawie Słownika języka polskiego, PWN, Warszawa 2010.

Przesądy

Prejudices

Poglądy

Views

Opinie

Opinions

Pojęcia

Ideas

Symbole

Symbols

Wyobrażenia

Notions

ŚWIADOMOŚĆ

AWARENESS

 pojęcie - wyobrażenie, pogląd, zdanie o czymś,
 opinia - sąd, przekonanie, pogląd na jakiś temat,
 przesąd - wiara w magiczną moc słów, rzeczy i znaków, zwykle mocno zakorzenione

błędne przekonanie o czymś.

Czy i w jaki sposób lub w jakim obszarze możemy wpływać na świadomość? To pytanie

jest o tyle istotne, że w zarządzaniu kryzysowym, m.in. od świadomości społecznej ( zarówno
rządzących jak i zwykłych obywateli), będzie zależała skuteczność podejmowanych działań,
niejednokrotnie związanych z ratowaniem mienia i życia ludzkiego.
Na rysunku 2. przedstawione są źródła kształtowania świadomości. Należą do nich obszary
związane z:

 wiedzą,
 doświadczeniem,
 prawem,
 kulturą,
 tradycją,
 wiarą.

Rysunek 2. Źródła świadomości

(źródło: opracowanie własne)

Fig. 2 Sources of awareness

(source: own study)

Analizując możliwości praktycznego wpływania na świadomość społeczną w zakresie

zarządzania kryzysowego, musimy zdawać sobie sprawę z pewnych ograniczeń, związanych

z poszczególnymi wymienionymi obszarami. Trudno byłoby w stosunkowo krótkim okresie

zmienić świadomość, poprzez wpływanie na nią w obszarze tradycji, wiary czy kultury,

a więc na te obszary, które niejednokrotnie kształtowały świadomość przez pokolenia

(tradycja, wiara czy kultura). Próba ingerencji w te obszary, byłaby próbą mało skuteczną

i nieefektywną. Także praktycznie niemożliwa jest ingerencja w obszar doświadczenia,

Wiara

Faith

Tradycja

Tradition

Kultura

Culture

Prawo

Law

Doświadczenie

Experience

Wiedza

Knowledge

ŚWIADOMOŚĆ

AWARENESS

rozumiany jako ogół wiadomości zdobytych na podstawie obserwacji i przeżyć

5

, bo jak widać

z tej definicji, jest to działanie bardziej wewnętrzne niż zewnętrzne.

W praktycznych działaniach w zakresie zarządzania kryzysowego, mamy możliwość

wpływanie jedynie na dwa z nich, a to:

 wiedzę
 prawo

W tym działaniu najbardziej słuszna zdawać się może definicja świadomości, jako wiedza

o czymś, zdawanie sobie sprawy z czegoś

6

. Zakładając, że znajomość prawa należy do

obszaru wiedzy, w dalszych rozważaniach skupię się głównie na obszarze wiedzy i jej

usytuowaniu w systemie zarządzania kryzysowego, jako elementu kształtowania

świadomości społecznej.

Model dobrych praktyk w zarządzaniu kryzysowym – świadomość elementem modelu

7

Poważne kryzysy zdarzają się nie dlatego, że ich się spodziewamy, planujemy działania

i sądzimy, że jesteśmy przygotowani, ale dlatego, że w wielu przypadkach nie jesteśmy

w stanie pewnych zdarzeń przewidzieć i nie mamy żadnej koncepcji działania. Wdrożenie

modelu dobrych praktyk w zarządzaniu kryzysowym, pozwala w znacznym stopniu

zminimalizować zagrożenia związane z niepewnością czy brakiem pełnej informacji

w określonej sytuacji.

Dobra praktyka jest to proces pozwalający na osiągniecie wyznaczonego celu w sposób

skuteczny i efektywny (najmniej wysiłku, najlepszy wynik), oparty na sprawdzonych

w praktyce procedurach, mimo mogących zaistnieć nieprzewidzianych problemów

8

.

Zgodnie z tą definicją, dobre praktyki, to przedsięwzięcia, które pozwalają na skuteczną

realizację zadań i osiąganie celów, spełniających ponadto następujące warunki:



w sposób efektywny wykorzystujące zasoby,



można je zastosować dla wielu zdarzeń.

Elementy modelu dobrych praktyk w zarządzaniu kryzysowym przedstawione są na rysunku

nr 1.

5

tamże.

6

tamże

7

Grocki R., Logistyka w zarządzaniu kryzysowym, Wyd. UE, Wrocław 2010, s.37

8

Mitroff I. Ian, Managing Crises. Before They Happen, AMACOM, New York 2000, s.30.

Rysunek 3. Elementy modelu dobrych praktyk w zarządzaniu kryzysowym.

(źródło: opracowanie własne)

Fig. 3 The Components of a Best Practice Model for Crisis Management.

(source: own study)

Poniżej krótka charakterystyka poszczególnych elementów modelu dobrych praktyk

w zarządzaniu kryzysowym oraz relacje pomiędzy świadomością społeczną a minimalizacją

strat w wyniku zdarzenia (np. katastrofy). W tej części bardziej szczegółowo omówiona

zostanie wspomniana relacja, natomiast pozostałe moduły zostaną krótko scharakteryzowane.

ĆWICZENIA

Training

ŚWIADOMOŚĆ

Awareness

WSPÓŁDZIA-

ŁANIE

Cooperation

PROCEDURY

Procedures

PLANOWANIE

Plan

STRATEGIA

Strategy

OCENA

RYZYKA

Risk

Assessment

STRUKTURY

Structures

SCENARIUSZ

SCENARIO

Struktury.

W celu zwiększenia skuteczności i sprawności działań, w strukturach organizacyjnych

systemu zarządzania kryzysowego powinny funkcjonować Zespoły Wsparcia Działań (ZWD),

których zadaniem jest zapewnienie wsparcia logistycznego w ściśle określonych obszarach

działania.

Ocena ryzyka.

Określenie ryzyka jest podstawowym przedsięwzięciem w działaniach systemu

zarządzania kryzysowego. Pojęcie ryzyka związane jest z takimi parametrami jak

prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia i skutkami jakie to zdarzenie wywoła.

Ryzyko jest definiowane jako koniunkcja prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia i strat

jakie ono może wywołać:

R = p

 S [1]

Jak z powyższego wzoru widać, na zmianę, zmniejszenie ryzyka możemy wpływać poprzez

zmianę parametrów p i S tj. prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia lub strat. O ile na

prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia jest trudno a czasami wręcz niemożliwie

wpłynąć, gdyż jest ona szacowane na podstawie analiz matematycznych lub danych

historycznych, dotyczących określonego zdarzenia, to istnieje możliwość podjęcia działań

zmniejszających ewentualne straty. Ogólnie straty rozpatrujemy jako materialne

i niematerialne. Dalsze postępowanie będzie zależał od tego, czy straty, które powstaną

w wyniku zdarzenia, będą do zaakceptowania czy też nie. W przypadku tzw. strat

akceptowalnych, nie będą podejmowane żadne działania. Jeśli jednak przewidywane straty

będą nie do zaakceptowania, konieczne będzie podjęcie działań zmniejszających te straty.

Działania te mogą być realizowane przez zastosowanie odpowiednich środków, zarówno

strukturalnych jak i niestrukturalnych. Do środków niestrukturalnych zaliczamy m.in. wiedzę

społeczeństwa na temat określonego zdarzenia. Dotyczy to charakterystyki zagrożenia,

sposobu postępowania na wypadek jego wystąpienia oraz ewentualnych metod

zmniejszających skutki zdarzenia. Jak widać z rysunku 4.wiedza jest tym obszarem, który

bezpośrednio łączy świadomość i ryzyko, a więc te dwa obszary, które występują w modelu

dobrych praktyk dla zarządzania kryzysowego.

Rysunek 4. Diagram relacji: ryzyko - świadomość

(źródło: opracowanie własne)

Fig. 4 Diagram of the relation: risk & awareness

(source: own study)

Stąd wypływa jednoznaczny wniosek, że większa świadomość społeczna w zakresie

znajomości zagrożeń, ma znaczący wpływ na stopień ryzyka zagrożenia. Większy poziom

świadomości w efekcie powoduje zmniejszenie ewentualnych strat w wyniku wystąpienia

zagrożenia. Ocena ryzyka i wypływające z niej wnioski determinują sposób

i zakres działania w przypadku wystąpienia zagrożenia.

RYZYKO

RISK

prawdopodobieństwo

probability

Straty

Losses

niematerialne

non-financial

materialne

financial

akceptowalne

acceptable

nie akceptowalne

non-acceptable

redukcja strat

losses reduction

środki

measures

strukturalne

structural

niestrukturalne

non-structural

WIEDZA

KNOWLEDGE

ŚWIADOMOŚĆ

AWARENESS

kultura

culture

tradycja

tradition

inne

other

prawo

law

inne

other

Strategia działania.

Dla określonego scenariusza, przy wyborze strategii działania główną rolę będą

odgrywały następujące kryteria:

1. Kryterium czasu.

2. Kryterium możliwości sił i środków.

ad.1. Kryterium czasu będzie determinowało możliwość zaplanowanych działań

w określonym czasie. Konieczne zatem jest tu kolejne przeprowadzenie analizy z zakresu

zarządzania czasem w sytuacjach kryzysowych.

ad. 2. Kryterium możliwości sił i środków prowadzimy dla każdego planowanego działania:



bazując wyłącznie na własnych siłach i środkach



określając brakujące siły i środki do realizacji zadania w określonym czasie, dla kilku

wybranych wariantów czasowych.

Planowanie.

Planowanie jest jednym z zasadniczych elementów zarządzania i jest zdefiniowane

jako wytyczanie celów i określanie sposobu ich najlepszej realizacji

9

. Planowanie odbywa się

w kontekście określonego otoczenia. Jest ono jednak możliwe przy spełnieniu określonych

zasad procesu planowania, dla którego podstawowym zagadnieniem jest określenie celu

działania.

Procedury.

Standardowa Procedura Operacyjna jest to dokument, który krok po kroku opisuje

realizację określonego procesu ( np. ostrzegania, powiadamiania, patrolowania wałów,

zabezpieczenia logistycznego...). Jest to dokument, którego nieprzestrzeganie powinno rodzić

skutki dyscyplinarne w stosunku do podmiotów (osób), które działały niezgodnie z określoną

procedurą. Określa on, kto, kiedy, jak, czym, po co i na jakiej podstawie realizuje daną

czynność. Każda procedura posiada określony format, określoną strukturę i treść.

Współdziałanie.

Zasady współdziałania poszczególnych podmiotów ujęte są w tzw. siatce

bezpieczeństwa, w której jednoznacznie określono, które podmioty uczestniczą w akcji,

w wyniku powstania określonego zagrożenia oraz który z podmiotów jest wiodący.

Świadomość.

Jedną z metod podniesienia świadomości jest szkolenie. Ogólnie szkolenia można

podzielić ze względu na :

9

Griffin R.W.: Podstawy zarządzania organizacjami. PWN, Warszawa 2001, s.40

 uczestników szkolenia
 formę szkolenia

Rozpatrując podział szkolenia ze względu na jego uczestników możemy wyróżnić szkolenia

dla:

 kadry kierowniczej administracji rządowej i samorządowej
 pracowników administracji i zakładów pracy, zajmujących się profesjonalnie

zarządzaniem kryzysowym

 kadry i ratowników
 wolontariuszy
 ludności

Podstawowe formy szkolenia to:

 wykłady
 ćwiczenia
 treningi
 prelekcje, pogadanki, konferencje, sympozja, artykuły, programy radiowe

i telewizyjne.

Szkolenia w zakresie zarządzania kryzysowego mają na celu:

 naukę skutecznego współdziałania w dużych zespołach,
 wypracowanie modelu wzajemnych działań pomiędzy służbami ratowniczymi

a organizacjami współdziałającymi,

 ograniczenie problemów powstających przy współpracy na poziomie kierowania

zarządzaniem kryzysowym.

Ćwiczenia.

W zarządzaniu kryzysowym podstawowymi rodzajami ćwiczeń są:

 ćwiczenia specjalistyczne
 ćwiczenia kompleksowe

Ćwiczenie specjalistyczne ma szczególne znaczenie w podnoszeniu wiedzy

i zdolności działania wewnątrz własnych struktur organizacyjnych.

Ćwiczenie kompleksowe ma m.in. za zadanie zdobycie wiedzy i utrwalenie nawyków

związanych z współdziałaniem wielu służb i podmiotów podczas prowadzenia działań

w sytuacji kryzysowej.

Scenariusz.

Scenariusz opracowywany jest dla każdego rodzaju zagrożenia. Opisuje się w nim

przewidywany przebieg zdarzenia w czasie oraz ewentualne skutki zdarzenia i tryb

postępowania, w zależności od sytuacji.

„Prawdziwa wiedza - to znajomość przyczyn”

Francis Bacon

10

Podsumowując, należy stwierdzić, że świadomość społeczna jest jednym

z istotniejszych elementów modelu dobrych praktyk i pośrednio lub bezpośrednio wpływa na

skuteczność działań w sytuacjach zagrożeń. Obszar ten jest na tyle istotny, że element

szkolenia, a więc podnoszenia wiedzy, dostrzegł także ustawodawca i w ustawie

o zarządzaniu kryzysowym jest napisane, że obowiązkiem wojewody jest:

„organizowanie, prowadzenie i koordynacja szkoleń i ćwiczeń z zakresu zarządzania

kryzysowego oraz udział w ćwiczeniach krajowych i międzynarodowych”

11

Zapis ten, w dalszej części dotyczy także wójtów, burmistrzów, starostów i prezydentów

miast.

Literatura

Durkheim E., Zasady metody socjologicznej, PWN, Warszawa 2007.

Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 2001.

Mitroff I. Ian, Managing Crises. Before They Happen, AMACOM, New York 2000.

Grocki R., Logistyka w zarządzaniu kryzysowym, Wyd. UE, Wrocław 2010.

Słownika języka polskiego, PWN, Warszawa 2010.

PUBLIC AWARENESS AND CRISIS MANAGEMENT

Summary

Best Practice Model for Crisis Management was described in the article, with discussing the role of the

public awareness in area of threats risk reduction. The author presents possible areas of the interference in the
public awareness and relations between the public awareness and analysis of the risk of threats.

key words: crisis management, public awareness, risk, best practices.

10

Francis Bacon (1561 — 1626) angielski filozof, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli filozofii epoki

odrodzenia, eseista, polityk oraz prawnik.

11

pkt 7 art.11 Ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym.