7.2. Rodzina jako Kościół domowy

Marek Fiałkowski O FM Conv

Nauczanie i działalność duszpasterska Kościoła współczesnego dotycząca

rodziny odwołuje się nie tylko do świadomości, że stanowi ona szczególne dobro

ludzkości, ale także dobro eklezjalne. Wspólnotę Ludu Bożego tworzą poszcze­

gólne rodziny stanowiące podmiot ewangelizacji, a sakramentalne małżeństwo

135 Wandrasz. Udział dziadków w życiu młodego pokolenia. W: Zagrożenia rodziny w aspekcie

pastorałno-społecznym s. 102-104.

136 K. Wojtyła. List pasterski na Wielki Post (24.04.1976). W: Nauczyciel i Pasterz. T. 1. Rzym

1987 s. 621-622.

i rodzina, podobnie jak Kościół, same są rzeczywistością, w której człowiek

znajduje przestrzeń spotkania z Bogiem. Wzajemne podobieństwo i zależność
między wspólnotą Kościoła a chrześcijańską rodziną można wyrazić określeniem
„rodzina jest Kościołem domowym” 137.

Biorąc pod uwagę fakt, że coraz więcej rodzin, odpowiadając na nauczanie

Kościoła, pragnie żyć jako Kościół domowy, należy zastanowić się, co to oznacza
i jakie konsekwencje niesie ze sobą nazywanie rodziny Kościołem domowym.
W tym celu należy najpierw ukazać rozwój idei rodziny jako Kościoła domowe­
go, następnie omówić eklezjalny wymiar rodziny, a następnie opisać realizację
trzech podstawowych funkcji Kościoła w rodzinie chrześcijańskiej.

Rozwój idei rodziny jako Kościoła domowego

Ukazywanie rodziny jako Kościoła domowego ma swoje uzasadnienie w pi­

smach Nowego Testamentu, zwłaszcza w Dziejach Apostolskich i listach św. Pawła.

Dzieje Apostolskie wspominają o pierwszych nawróconych rodzinach lub domach

(Dz 16,15; Dz 16,31-34; Dz 18,8), które stawały się wspólnotami kultu i misji.

Z kolei św. Paweł pisze wprost o Kościele zbierającym się w domu Akwili i Pry-

scylli (1 Kor 16,19; Rz 16,5), Nimfy (Kol 4,15), Filemona w Kolosach (Flm 2)
i Gajusa (Rz 16,23)138. Aż do III wieku chrześcijanie nie dysponowali własnymi

miejscami kultu, ale gromadzili się w domach, które nosiły imiona właściciela.
Wszystkie te wypowiedzi wpłynęły na późniejsze wykrystalizowanie się pojęcia

rodziny jako Kościoła domowego. Modelem organizacji tworzącego się wówczas
Kościoła był Kościół domowy, żyjący Chrystusem i ukazujący Go innym139.

Dom rodzinny był miejscem modlitwy, śpiewu psalmów, a zwłaszcza sprawo­

wania Eucharystii. Rodzina w Kościele pierwotnym pełniła stosunkowo szeroką
funkcję religijną, będąc przekazicielką prawd wiary i moralności. Chrystologicz-
no-eklezjalny sens małżeństwa, przyznawany przez św. Pawła życiu małżeńskie­
mu i rodzinnemu (E f 5,21-33), wyraźnie wskazywał na doniosłą rolę wychowa­
nia religijnego w rodzinie, która była przedmiotem i zarazem podmiotem tego

wychowania. Obok katechumenatu kościelnego istniał bowiem katechumenat
rodzinny, zwany także domowym, który przetrwał niemal do późnego średnio­

137 Zob. A. Tomkiewicz, W. Wieczorek. Słowo od redakcji. W: Rodzina jako Kościół domowy.

Red. A. Tomkiewicz, W. Wieczorek. Lublin 2010 s. 11.

138 Cz. Murawski. Rodzina domowym Kościołem. W: PD 1993/94 s. 92; E. Ozorowski. Kościół

domowy w Kościele powszechnym. W: Teologia małżeństwa i rodziny. T. 2 s. 41.

139 S. Longosz. Rodzina wczesnochrześcijańska Kościołem domowym. RT 51:2004 z. 10 s. 35;

J. Gnilka. Teologia „Nowego Testamentu". Kraków 2002 s. 288-289; A. Sarmiento. Małżeństwo
chrześcijańskie. Małżeństwo chrześcijańskie. Podręcznik teologii małżeństwa i rodziny. Tłum.

P. Rak. Kraków 2002 s. 429.

wiecza. Rodzina w Kościele pierwotnym była nie tylko miejscem przekazywania
prawd wiary, ale także wprowadzania w życie liturgiczne Kościoła i kształtowa­

nia postawy apostolskiej. Wszystko to świadczy o bardzo żywym zaangażowaniu

rodziny w życie religijne, zarówno w niej samej, jak i w jej otoczeniu140.

Duży wpływ na ukształtowanie się pojęcia rodziny jako Kościoła domowego

wywarła rodzina żydowska, szczególnie funkcjonująca w realiach diaspory, nie­
rzadko w niesprzyjającym jej środowisku. Tworzyła ona zamknięte na wpływy
zewnętrzne sanktuarium, jakby domową synagogę, w której ojciec, jak kapłan,
przewodniczył codziennej modlitwie i śpiewowi psalmów, i jak nauczyciel obja­

śniał Biblię, uczył Tory i prawd religijnych, przekazywał zasady moralne i przy­

pominał o najważniejszych wydarzeniach z historii Izraela141.

Rodziny wczesnochrześcijańskie w swojej strukturze nie różniły się zasadni­

czo od grecko-rzymskiej rodziny starożytnej. Jednak jej sposób życia, oparty na
Ewangelii, odróżniał je od rodzin pogańskich. Rodziny przestrzegały zasad wier­
ności i nierozerwalności małżeństwa, zawieranego w obecności przedstawicieli
Kościoła. Mąż i żona byli sobie równi, choć we wspólnocie domowej mężczyzna
pozostawał głową rodziny. Wystrzegano się aborcji, porzucania i zabijania dzie­
ci, które były wychowywane po chrześcijańsku, uczone Biblii i modlitw. Dom
składał się nie tylko z rodziców, dzieci, dziadków i krewnych, ale należeli do
niego także niewolnicy, których nazywano domownikami i braćmi, często ich
wyzwalano, traktowano na równi i chowano we wspólnych grobowcach. W ten
sposób rodziny wczesnochrześcijańskie, wzorując się na Świętej Rodzinie, sta­
wały się Kościołami domowymi142.

Św. Jan Chryzostom (f 407) wyraźnie nazywał rodzinę „małym Kościołem”

(ęcclesiola) i wskazywał na przynależne jej zadania: „Modlitwa i nauczanie w ko­
ściele nie wystarczą. Muszą wam towarzyszyć także w domu, ponieważ dom jest
małym Kościołem”143. Uważał on, że do rodziny należy przenieść atmosferę ko­
ścioła, w którym sprawowano liturgię, czytano i komentowano Pismo Święte, na­

uczano prawd wiary, zbierano jałmużnę dla ubogich, w którym wszyscy byli równi

i realizowali przykazanie miłości Boga i bliźniego. Św. Jan Chryzostom podkreślał

rolę i autorytet ojca w rodzinie, który ma być w niej nauczycielem prawd wiary

i tradycji chrześcijańskiej oraz swego rodzaju kapłanem przewodniczącym wspól­

nej modlitwie. Ponadto ma być osobą odpowiedzialną za rozwój religijny domow­

140 P. Poręba. Rodzina chrześcijańska „małym Kościołem”. W: Wychowanie w rodzinie. Red.

F. Adamski. Kraków 1991 s. 94.

141 S. Longosz. Geneza pojęcia „rodzina Kościołem domowym" w tradycji patrystycznej. W:

Rodzina jako Kościół domowy s. 42.

142 Longosz. Rodzina wczesnochrześcijańska Kościołem domowym s. 28-30.

143 Św. Jan Chryzostom. In epistołom Ephesios hom. 20, 6. W: PG 62 s. 143; zob. H. Wojtowicz.

Zadania rodziny chrześcijańskiej w nauczaniu iw. Jana Chryzostoma. „Vox Patrum” 5:1985 z. 8-9

s. 211-214.

ników, dającą dobry przykład i troczącą się o atmosferę braterstwa oraz otwartą na
ubogich. W rodzinie spotykają się najważniejsze elementy Kościoła: stół słowa,
świadectwo wiary i obecność Jezusa Chrystusa, dlatego biskup Konstantynopola

zachęcał ją, aby stawała się wzorem miłości, służby i gościnności144.

Sw. Augustyn ( | 430), chociaż nie używał wyrażenia „Kościół domowy”,

jednak nawiązywał do tej idei, kiedy mówił o funkcji ojca w rodzinie145. Porów­

nywał ją z funkcją biskupa, który ma z troską zabiegać o zbawienie powierzo­

nych sobie ludzi, z miłością pouczać, zachęcać, upominać i karcić oraz dawać
dobry przykład. Biskup Hippony zachęca ojców, aby troszcząc się o wiarę swo­

jego domu, dbali o wychowanie dzieci, dawali dobry przykład oraz na równi

traktowali wszystkich dom owników146.

Ze względu na silne akcentowanie w średniowieczu hierarchicznej struktury

Kościoła pojęcie „domowy Kościół” zaczęło stopniowo zanikać. W czasach no­

wożytnych unikano go także ze względu na fakt, że temat ten pojawił się w pro­
testantyzmie147. Dopiero po II wojnie światowej termin ten wrócił do literatury
teologicznopastoralnej w środowisku katolickim 148.

Konstytucja dogmatyczna o Kościele Soboru Watykańskiego II nazywa ro­

dzinę „niejako domowym Kościołem” (yelut Ecclesia domestica)'49, a dekret
o apostolstwie świeckich J a k b y domowym sanktuarium Kościoła” (tamąuam

domesticum sanctuarium Ecclesiae)150. Użycie tej nazwy w Konstytucji dogma­
tycznej o Kościele uzasadnia się tym, że rodzina jest pierwszym miejscem prze­
kazywania wiary i kolebką powołań, zaś w dekrecie o apostolstwie świeckich,
że przez swoją wzajemną miłość i wspólną modlitwę rodzina włącza się w litur­
giczny kult Kościoła oraz jest miejscem praktykowania cnót i pełnienia dobrych
uczynków151. Wydaje się, że Sobór Watykański II, nazywając wspólnotę małżeń-

sko-rodzinną „domowym Kościołem”, powołuje się bardziej na obecność Jezusa
Chrystusa w zgromadzonych i żyjących w jego imię (Mt 18,20) niż na tradycję
wczesnochrześcijańską152. Warto także podkreślić, że w dokumentach soboro­
wych termin „Kościół domowy” poprzedzony jest słowem „niejako”, J a k b y ”, co

w pewnym sensie osłabiało doniosłość tego wyrażenia odnoszoną do rodziny.

144 Longosz. Geneza pojęcia s. 45; Sarmiento. Małżeństwo chrześcijańskie s. 429.

145 Zob. św. Augustyn. Sermo 94. W: PL 38 s. 580-581.

146 Longosz. Rodzina wczesnochrześcijańska Kościołem domowym s. 51-53.

147 E.M. Marczewscy. „Kościół domowy". Ocena pojęcia. W: Małżeństwo i rodzina w świetle

nauki Kościoła i współczesnej teologii. Red. A.L. Szafrański. Lublin 1987 s. 243.

I48M. Fiałkowski. Rodzina Kościołem domowym. W: Teologia pastoralna. T. 1. s. 171-172.

149 KK 11.

150 DA 11. Także inne miejsca pozwalają uznać, że małżeństwo i rodzina katolicka zostały w do­

kumentach soborowych ukazane w perspektywie eklezjalnej. Por. KDK 48; DWCH 3.

151 Longosz. Geneza pojęcia s. 36-37.

152 E. Marczewska. Domowy Kościół. EK T. 4 kol. 104-105.

Po Soborze Watykańskim II pojęcie i nazwa „rodzina Kościołem domowym”

jest często używana w nauczaniu papieży, szczególnie przez Jana Pawła II153.

Wykorzystuje ją także wydany w 1992 roku Katechizm Kościoła Katolickiego
(zob. KKK 1656, 1658, 1666).

Eklezjalny wymiar rodziny

W małżeństwie zawartym przed Bogiem realizuje się w sposób szczególny

to, co dokonuje się zawsze, ilekroć dwaj lub trzej zgromadzeni są w imię Jezusa
Chrystusa (zob. Mt 18,20). Zatem jest w nim obecny Chrystus zbawiający, a Ko­

ściół w nim się aktualizuje. Samo małżeństwo reprezentuje Kościół tak dalece, że

możemy go określać jako Kościół dom owy154.

Rodzina chrześcijańska gromadzi się nie tylko w imię Chrystusa, ale na mocy

znacznie silniejszego z Nim związku. Małżeństwo jest sakramentem i realizuje

posłannictwo oznaczania i urzeczywistniania Kościoła. Określenie małżeństwa
i rodziny „domowym Kościołem” opiera się właśnie na tym sakramencie. Twór­
czy wpływ na budowanie rodziny jako „domowego Kościoła” mają także inne
sakramenty, zwłaszcza chrzest i Eucharystia155.

Sakrament małżeństwa, z którego wyrasta rodzina, wskazuje na łaskę udzie­

loną małżonkom przez Chrystusa i wyraża tajemnicę przymierza Jezusa Chry­
stusa z Kościołem. Związek między mężem i żoną ma być kształtowany na wzór

relacji, zachodzącej między Chrystusem a Jego Kościołem. Chodzi tu przede

wszystkim o relacje miłości - Chrystus tak ukochał Kościół, że oddał za niego
swoje życie (por. E f 5,21-25). Podobnie jak Kościół przynależy do Chrystusa, tak
i rodzina chrześcijańska zjednoczona jest z Kościołem przez łaskę. Objawia ona
i przypomina tajemnicę Chrystusa i Kościoła156.

Jako domowy Kościół rodzina jest naturalnym miejscem rozwoju życia ludz­

kiego i chrześcijańskiego swoich członków. W niej bowiem człowiek od początku

swego życia powinien zdobywać autentyczne doświadczenie Kościoła i rozwijać

w sobie „zmysł Kościoła” (por. DWCH 3). Rodzina chrześcijańska, zbudowana
na fundamencie sakramentu małżeństwa, stanowi naturalne środowisko, w któ­

153 Zob. np. Paweł VI: Rodzina szkolą świętości. Przemówienie do małżeństw zgromadzonych w ru­

chu Eąuipes Notre-Dame. (04.05.1970). AK 66:1975 nr 396 s. 3-13; Jan Paweł II: FC 21, 49, 51; LdR

3, 5, 13, 15, 16, 19; DD 36; Benedykt XVI: Rodzina chrześcijańska wspólnotą wychowania i wiary.

Przemówienie do uczestników Kongresu Diecezji Rzymskiej. (06.06. 2005). OsRomPol 26:2005 nr 9
s. 30-33; Rodzina niezastąpionym dobrem dla narodów. Homilia podczas czuwania modlitewnego na

VŚwiatowym Spotkaniu Rodzin w Walencji. (08.07.2006). OsRomPol 27:2006 nr 9-10 s. 14-16.

154 Marczewscy. „Kościół domowy". Ocena pojęcia s. 247.

155 M. Żurowski. Rodzina „domowym Kościołem ”. ChS 10:1978 nr 12 s. 51.

156 G. Witaszek. Biblijno-teologiczne ujęcie rodziny jako Kościoła. W: Rodzina jako Kościół

domowy s. 33; Sarmiento. Małżeństwo chrześcijańskie s. 430.

rym dokonuje się włączenie osoby w wielką rodzinę Kościoła. To właśnie te do­

świadczenia nabyte przez dzieci w „domowym Kościele” pozwolą im później

zaangażować się aktywnie w życie większych wspólnot kościelnych157.

Rodzina, stanowiąca domowy Kościół, nie rozwija się w izolacji, ale w to­

warzystwie innych domowych Kościołów, różnego rodzaju wspólnot wzajemnie
się zazębiających oraz wewnątrz parafii, Kościoła lokalnego i powszechnego.
Rodzina pozostaje z nimi w ścisłym związku. Zwłaszcza pomiędzy Kościołem
domowym a Kościołem Matką (parafią, diecezją i Kościołem powszechnym) za­
chodzi wzajemna więź. Rodzina jest żywym odbiciem i historycznym ukazaniem
tajemnicy Kościoła. (LdR 68, FC 49). Kościół znajduje w rodzinie, zrodzonej

z sakramentu małżeństwa, swoją kolebkę i miejsce, w którym wchodzi w poko­

lenia ludzkie, a one wchodzą w Kościół (FC 15)158. Budowanie każdej rodziny
chrześcijańskiej wpisuje się w szerszy kontekst większej rodziny Kościoła, która

ją podtrzymuje, nosi w sobie, osłania i gwarantuje, że jej istnienie ma sens159.

Kościół jest jak matka, która rodzi, wychowuje i poucza rodziny chrześci­

jańskie, wypełniając wobec niej zbawczą misję otrzymaną od Pana. Czyni to po­

przez głoszenie słowa Bożego, które objawia rodzinie jej prawdziwą tożsamość,
wskazując to, czym ona jest i czym być powinna wedle zamysłu Bożego. Przez

sprawowanie sakramentów Kościół wzbogaca i umacnia rodzinę łaską Chrystu­
sa, aby ją uświęcić i pobudzić do służby na wzór Chrystusa (FC 49). Dzięki temu
miłość chrześcijańska może stawać się jej duszą i siłą przew odnią160.

Z drugiej strony Kościół - jak przypomina Benedykt XVI - jest budowany

przez rodziny, małe Kościoły dom owe161. Rodzina chrześcijańska jest w Kościele

i uczestniczy w jego zbawczym posłannictwie, ukazuje i realizuje go, posiadając

w nim sobie właściwe zadania i cele. Stanowi ona cząstkę Ludu Bożego i Ciała
Chrystusa oraz wspólnotę powstałą w odpowiedzi na Boże wezwanie, w której
życiu i działaniu objawia się nadchodzące Królestwo Boże. Rodzina chrześci­

jańska nie wyczerpuje wprawdzie całości życia Kościoła, ale to życie przejawia;

ukonkretnia i umiejscawia Kościół162.

Relacja rodzina - Kościół określa uczestnictwo rodziny chrześcijańskiej

w misji Kościoła. Rodzina, podobnie jak Kościół, jest miejscem głoszenia słowa

157 J. Miras, J.I. Benares. Małżeństwo i rodzina. Wprowadzenie teologiczne. Poznań 2009 s. 173.

159 Z. Zarembski. Kościół domowy w nauczaniu Jana Pawła II. W: Rodzina jako Kościół domo­

wy s. 190; Marczewscy. „Kościół domowy ". Ocena pojęcia s. 248.

159 Benedykt XVI. Rodzina chrześcijańska wspólnotą wychowania i wiary. Przemówienie do

uczestników Kongresu Diecezji Rzymskiej (06.06.2005). OsRomPol 26:2005 nr 9 s. 32; zob. Miras,
Befiares. Małżeństwo i rodzina s. 172.

160 A. Skreczko. Troska Kościoła katolickiego w Polsce o małżeństwo i rodzinę w okresie Wiel­

kiej Nowenny (1957-1966). Studium teologiczno-pastoralne. Białystok 2002 s. 247.

161 Benedykt XVI. Rodzina chrześcijańska wspólnotą wychowania i wiary s. 32.

162 Ozorowski. Kościół domowy s. 42-43; Skreczko. Troska Kościoła katolickiego w Polsce

o małżeństwo i rodzinę s. 250.

Bożego, przestrzenią kultu i modlitwy oraz służby miłości drugiemu człowie­

kowi. Jest ona powołana do budowania Królestwa Bożego w dziejach poprzez

zaangażowanie w życie i posłannictwo Kościoła (FC 49). Rodzina wpisana w ta­

jem nicę Kościoła realizuje jego trzy podstawowe funkcje: nauczycielską, kapłań­

ską i pasterską (FC 50). Poprzez nie Kościół wypełnia swoje zadania, aktualizu­

jąc i kontynuując dzieło zbawcze Chrystusa. Dzięki tym podstawowym funkcjom

Kościół staje się rzeczywistością konkretną i uchwytną, także w rodzinie163.

Realizacja funkcji nauczycielskiej w rodzinie

Chrześcijanie są zobowiązani do ogłaszania dzieł Bożych, które stały się ich

udziałem w chwili przyjęcia chrztu św. Mają oni świadczyć o wielkości Boga
zarówno słowem (zob. 1 P 3,15), jak i całym swoim życiem i postępowaniem

(zob. 1 P 2,12). Małżonkowie poprzez własny chrzest, a także swoich dzieci są
włączeni do Kościoła i stają się prorokami wobec siebie wzajemnie oraz swoich
dzieci i społeczności, w której żyją164.

Rodzice są dla swoich dzieci zwiastunami i głosicielami Ewangelii, którą

przekazują nie tylko słowem, ale i przykładem życia (por. DA 11, KK 11). Nikt

nie może zastąpić rodziny w wypełnianiu tego obowiązku, poprzez który staje się
ona szkołą autentycznej wiary (zob. FC 53). Rodzina, realizując funkcję nauczy­
cielską, staje się wspólnotą wierzącą i ewangelizującą (FC 51).

Z racji chrztu, bierzmowania i sakramentu małżeństwa rodzice są pierwszymi

katechetami swoich dzieci i mają obowiązek przekazać wiarę przyszłym pokole­

niom (zob. ChL 34). Katecheza rodzinna wyprzedza każdą inną formę katechezy
albo jej towarzyszy, poszerzają i w pewnym sensie upraktycznia (por. CT 68).

Katecheza rodzinna ma przede wszystkim charakter rodzicielskiego wycho­

wania w wierze, które dokonuje się na drodze świadectwa Ewangelii przeży­

wanej w codzienności życia. Jest ona wpisana w szerszy proces wychowania

religijnego, które z kolei jest komponentem wychowania ogólnego. Na katechezę
rodzinną składają się elementy przekazu wiedzy religijnej, pomoc w zdobywa­

niu własnego doświadczenia wiary, wprowadzenie w żywą wspólnotę Kościoła
celebrującego i przeżywającego wiarę w życiu codziennym oraz egzystencjalna

interpretacja różnych życiowych zdarzeń w świetle Ewangeliil65.

163 J. Wysocki. Rytuał rodzinny. Aby rodzina była bardziej Kościołem. Olsztyn 1990 s. 15; Sar-

miento. Małżeństwo chrześcijańskie s. 430.

164 K. Wolski. Funkcja prorocka rodziny - katecheza w rodzinie. W: Rodzina jako Kościół do­

mowy s. 293; Skreczko. Troska Kościoła katolickiego w Polsce o małżeństwo i rodzinę s. 254.

165 J. Stała, E. Osewska. Zarys całościowego ujęcia katechezy rodzinnej. W: Dzisiejsze aspiracje

katechezy rodzinnej. Red. J. Stała. Kielce 2005 s. 17-25; M. Chmielewski. Katecheza rodzinna w kontek­

ście współczesnych uwarunkowań społeczno-eklezjalnych. W: Rodzina jako Kościół domowy s. 308.

Rodzice, ucząc dzieci prawd wiary, czynią to nie tylko we własnym imieniu,

ale także w imieniu Kościoła, do którego należą. Pełnią w ten sposób misję zleco­
ną im przez Boga, w duchu odpowiedzialności za życie wieczne ich dzieci. Wy­
maga to oczywiście zarówno przygotowania merytorycznego, jak i żywej wiary
samych rodziców166.

Celem katechezy rodzinnej jest rozbudzenie we współpracy z łaską Chry­

stusa wiary u dzieci i takie jej rozwinięcie, aby stała się ona ich trwałą własno­
ścią. Chodzi także o to, aby życie rodzinne stało się miejscem oraz drogą wiary

i szkołą życia chrześcijańskiego. W tym działaniu nie można ograniczyć się tylko
do przekazywania pewnego zasobu wiadomości i reguł postępowania, ale trzeba
także uczyć realizacji ich w życiu codziennym. Nie wystarczą tu tylko zachęty,

ostrzeżenia i zakazy, lecz potrzebne jest budowanie atmosfery wzajemnego za­
ufania i m iłości167.

Budzenie i kształtowanie wiary dzieci w rodzinie dokonuje się we współpra­

cy z innymi instytucjami wychowawczymi. Rodzice nie mogą jednak formacji

katechetycznej swoich dzieci powierzyć jedynie wyznaczonym do tego przez
Kościół katechetom, lecz powinni podjąć ją jako wyzwanie wypływające z ich
powołania rodzicielskiego i chrześcijańskiego. Obserwowane obecnie zjawisko
zaniechania lub cedowania przez rodziców obowiązku wychowania dziecka
w wierze na instytucje wychowawcze wspomagające rodzinę, przede wszystkim
szkołę i Kościół, należy uznać za niewłaściwe168.

Katecheza w domu rodzinnym może przybierać różne formy - od prostych

gestów religijnych i kształtowania religijnego języka, poprzez pielęgnowanie

zwyczajów chrześcijańskich, naukę modlitw i pieśni religijnych do systematycz­
nego zaznajamiania z prawdami wiary. Rodzice powinni wykorzystywać każdą
nadarzającą się okazję, aby prowadzić z dziećmi rozmowy na tematy religijne,
zwłaszcza wtedy, gdy te wysuwają jakieś wątpliwości lub stają w obliczu waż­
nych wydarzeń religijnych czy rodzinnych. Aby sprostać temu zadaniu rodzice
i inni członkowie rodziny muszą posiadać dobrą znajomość prawd wiary oraz

nieustannie pogłębiać swoją wiarę. Rodzina jako domowy Kościół stanowi tak­
że miejsce regularnego czytania i rozważania Pisma Świętego oraz korzystania

z wartościowej książki i prasy religijnej169.

Katecheza rodzinna musi być całościowym doświadczeniem, w którym dzieci

na swój sposób odczuwają i przeżywają wartość odkrywanych tajemnic. Ponie­

166 Wolski. Funkcja prorocka rodziny s. 302-303.

167 G. Gatti. Katecheza rodzinna. W: Słownik katechetyczny. Red. J. Gevaert, K. Misiaszek.

Warszawa 2007 s. 453; Wolski. Funkcja prorocka rodziny s. 302.

168 Chmielewski. Katecheza rodzinna w kontekście współczesnych uwarunkowań społeczno-

eklezjalnych s. 313; Wolski. Funkcja prorocka rodziny s. 303.

169 Murawski. Rodzina domowym Kościołem s. 98-99.

waż komunikacja wartości chrześcijańskich dokonuje się tutaj w sposób prosty,
a równocześnie praktyczny i całościowy, przy szerokim udziale świadectwa ro­

dziny, formacja dzieci w wierze w środowisku rodziny jako Kościoła domowego,
wykazuje dużą skuteczność170.

Głoszenie Ewangelii musi znaleźć odzwierciedlenie w codziennym życiu ro­

dziny, w świadectwie wiary, które także jest przejawem funkcji nauczycielskiej,
którą pełni rodzina jako domowy Kościół. Przekaz Ewangelii w rodzinie dokonu­

je się w codzienności przez styl życia jej członków, w ocenach ludzi i spraw bie­

żących, w sposobie odnoszenia się do siebie i do innych ludzi. Powinien on do­
tyczyć najpierw najbliższych, a później oddziaływać na otoczenie (zob. FC 52).
Rodzina jest bowiem praktyczną szkołą apostolstwa (DA 30), zarówno zewnętrz­

nego, jak i wewnętrznego171.

Kościół domowy jest posłany, aby być znakiem Chrystusa także wobec ludzi

będących daleko od Niego, zwłaszcza do rodzin niewierzących lub do tych, któ­
re nie żyją według otrzymanej wiary. Chodzi o oświecenie tych, którzy szukają

prawdy, są zagubieni i słabną w wyznawaniu wiary. Nakłada to na rodzinę obo­

wiązek nie tylko posiadania głębokiej wiedzy religijnej, ale także konsekwentne­
go życia nią w codzienności172.

Przyjmowanie i głoszenie słowa Bożego przez rodzinę pozwala jej świad­

czyć o tajemnicy swego powołania, do którego z miłości przeznaczył ją Bóg.
Stwórca, powołując do istnienia rodzinę, wpisał w jej naturę zdolność i obowią­
zek głoszenia prawdy o swoim zamyśle względem niej samej oraz ukazywanie

potęgi miłości Bożej. Wypełniając funkcje nauczycielską, rodzina ma nie tylko
z wiarą przyjąć prawdę o Bożym zamyśle względem małżeństwa i rodziny, ale

także bronić i dawać o nim świadectwo w świecie173.

Realizacja funkcji kapłańskiej w rodzinie

Sobór Watykański II przypomniał, że funkcja kapłańska nie jest zarezerwo­

wana tylko dla hierarchii, ale także katolicy świeccy uczestniczą w niej na mocy

kapłaństwa wspólnego Ludu Bożego. Cały Lud Boży, wcielony przez chrzest
i bierzmowanie w Chrystusa i stanowiący Jego M istyczne Ciało, uczestniczy za­

170 S. Dziekoński. Rodzina jako przedmiot katechezy. W: Rodzina jako Kościół domowy s. 350.

171 J. Kłys. Rodzina katolicka i środowisko jako teren apostolstwa świeckich. W: PD 1993/94

s. 303-336; J. Szkodoń. Ewangelizacja w rodzinie i przez rodzinę. W: Rodzina jako Kościół domo­
wy s. 234, 239-240.

172 Wolski. Funkcja prorocka rodziny s. 298; zob. Sarmiento. Małżeństwo chrześcijańskie s. 431.

175 Wolski. Funkcja prorocka rodziny s. 297-299; zob. A. Tomkiewicz. Rodzina - Kościół do­

mowy miejscem ewangelizacji. W: Teologia pastoralna nauką w służbie nowej ewangelizacji. Red.
Cz. Krakowiak, W. Przygoda, A. Kiciński, M. Wyrostkiewicz. Lublin 2010 s. 128.

równo w godności, jak i funkcji kapłańskiej Jezusa Chrystusa (por. KK 10, 11;
DA 3). Wszelkie uczynki świeckich, ich apostolskie przedsięwzięcia, życie mał­
żeńskie i rodzinne, praca i wypoczynek, nawet utrapienia znoszone w cierpliwo­
ści, mogą stać się duchowymi ofiarami składanymi Bogu przez Jezusa Chrystusa
(KK 34).

Rodzina jest miejscem, gdzie w szczególny sposób praktykowane jest ka­

płaństwo wspólne jej członków przez przyjmowanie sakramentów, modlitwę

i dziękczynienie, świadectwo chrześcijańskiego życia, zaparcie się siebie i auten­

tyczną miłość (zob. KKK 1657). Sakramentalna łaska małżeństwa nadaje zwy­
kłym czynnościom, dokonywanym we wspólnocie małżeńskiej i rodzinnej, rangę
uświęcającą. Za sprawą Ducha Świętego powszednie prace i wszelka służba na
rzecz rodziny pociąga za sobą nadprzyrodzone skutki. Rodzina jako domowy
Kościół powinna zatem być ośrodkiem życia religijnego i kultu oddawanego
Bogu, gdzie wszystkie sprawy, którymi ona żyje odnoszone są do Tego, który

jest Panem i Ojcem 174.

Przejawem sprawowanej przez rodzinę funkcji kapłańskiej jest przeżywanie

przez nią sakramentów świętych. Rodzina, choć korzysta z sakramentów, które
zwykle sprawowane są w świątyni, w domu rodzinnym powinna przygotowywać
się do nich. Na tyle ważne jest wprowadzanie dziecka w życie sakramentalne, że
od fundamentów położonych w domowym Kościele zależy w dużej mierze inten­
sywność przeżywania sakramentów przez dziecko w jego dorosłym życiu175.

Chrześcijańska rodzina nie tylko uczestniczy w liturgii Kościoła powszech­

nego, lecz także sama sprawuje liturgię zwaną „liturgią domowego Kościoła”.
Dokonuje się w niej uświęcenie całej rodziny i jej ewangelizacja. Liturgia domo­

wego Kościoła pozostaje w ścisłym związku z liturgią Kościoła powszechnego.

One wzajemnie się dopełniają, a liturgia sprawowana w rodzinie winna wypły­

wać i nawiązywać do liturgii Kościoła powszechnego (por. FC 61). Liturgia Ko­

ścioła domowego musi prowadzić do uczestnictwa w liturgii celebrowanej we

wspólnotach parafialnych, zaś poszczególni członkowie rodziny powinni chętnie
podejmować posługi i funkcje liturgiczne podczas Eucharystii, liturgii sakramen­
tów oraz liturgii godzin176.

W liturgii domowego Kościoła biorą udział wszyscy członkowie rodziny,

a miejscem jej sprawowania jest dom rodzinny, w którym urządza się ołtarzyk ro­
dzinny, czyli rodzaj małego oratorium, gdzie rodzina spotyka się na modlitwie,

rozważaniu Pisma Świętego i medytacji (zob. KKK 2691). Ołtarzyk rodzinny oraz

174 A. Liskowacka. Rodzina chrześcijańska w tyciu i posłannictwie Kościoła w świetle adhorta-

cji apostolskiej Jana Pawła II „Familiaris consortio". W: PD 1993/94 s. 306-307; zob. W. Nowak.

Zarys liturgii Kościoła domowego. Olsztyn 2000.

175 Fiałkowski. Rodzina Kościołem domowym. W: Teologia pastoralna. T. 1. s. 174.

176 Cz. Krakowiak. Funkcja kapłańska rodziny - liturgia domowa. W: Rodzina jako Kościół

domowy s. 263.

inne symbole religijne w mieszkaniu są świadectwem wiary i dyskretnie przypomi­

nają rodzinie, w jakim duchu powinna żyć, aby być domowym Kościołem177.

Rodzina jako Kościół domowy celebruje liturgię, kiedy sprawuje się w niej

liturgię godzin oraz przewidziane przez Kościół błogosławieństwa związane z ży­
ciem całej rodziny lub niektórych jej członków. Liturgia godzin, będąca publicz­
ną i wspólną modlitwą Ludu Bożego (KL 90, 98; OWLG 1), nie jest przeznaczo­
na jedynie dla duchownych i osób konsekrowanych, ale również dla katolików

świeckich. Jej celem jest uświęcenie dnia i ludzkiej działalności, a równocześnie

przygotowanie modlących się do owocnego przeżywania Eucharystii, ożywiając

wiarę, nadzieję, miłość, pobożność i ducha ofiary. Rodzina, będąca jakby do­

mowym sanktuarium Kościoła, powinna włączyć się w liturgię godzin poprzez
odmawianie jakiejś jej części, np. jutrzni i nieszporów (MC 53, OWLG 27). Prze­

wodniczy jej wówczas ojciec lub matka, wypełniając w ten sposób kapłańską

funkcję wypływającą z chrztu i bierzmowania178.

Błogosławieństwa Kościoła są czynnościami liturgicznymi, a ich szafarzami

-n ie tylko duchowni, ale także ludzi świeccy (OBł 16-17, 58). Udzielanie błogo­

sławieństw przez rodziców w rodzinie jako Kościele domowym jest ich własnym

uprawnieniem wynikającym z kapłaństwa wspólnego. Wyrażają one troskę Ko­

ścioła, aby przez głoszenie słowa Bożego i szczególne błogosławieństwo, mał­

żonkowie i inni członkowie rodziny stawali się zdolni do wypełniania swoich za­
dań (OBł 41). Błogosławieństwa pozwalają ściślej łączyć liturgię z codziennym
życiem chrześcijanina, włączając wydarzenia życia rodzinnego w liturgię. Wy­
wołują radość, wdzięczność i zaufanie, prośbę i poczucie bezpieczeństwa oraz
łączność z innymi. Błogosławieństwa przyczyniają się do uczłowieczenia liturgii

i do uczynienia życia w Kościele domowym bardziej chrześcijańskim179.

Liczne błogosławieństwa, w tradycyjnych lub nowych formach, mają charak­

ter rodzinny i niektóre z nich mogą być udzielane przez rodziców. Szczególnie

ważne w rodzinie jako Kościele domowym są błogosławieństwa członków rodzi­

ny, zwłaszcza dzieci, błogosławieństwa związane z obchodami roku liturgiczne­

go i kultem świętych i błogosławieństwa przy rodzinnym stole180.

Rodzina realizuje funkcję kapłańską także poprzez pielęgnowanie zwycza­

jów związanych z obchodami okresów liturgicznych roku kościelnego, świąt ko­

177 Wysocki. Rytuał rodzinny s. 21-22; W. Nowak. Liturgia Kościoła domowego po Soborze

Watykańskim II. RT 50:2003 z. 8 s. 175.

178 W. Nowak. Rodzina - domowy Kościół jako podmiot i przedmiot liturgii. W: Rodzina jako

Kościół domowy s. 275; Krakowiak. Funkcja kapłańska rodziny - liturgia domowa. W: Rodzina

jako Kościół domowy s. 257.

179 Nowak. Liturgia Kościoła domowego po Soborze Watykańskim II s. 166.

180 Zob. Obrzędy błogosławieństw dostosowane do zwyczajów diecezji polskich. T. 1-2. Ka­

towice 1994; J. Wysocki. Liturgia domowa. Olsztyn 1994; Z Chrystusem do Ojca. Modlitewnik

Kościoła domowego. Red. Cz. Krakowiak [i in.]. Lublin 2006.

ścielnych, rocznic oraz własnych uroczystości rodzinnych, np. jubileuszy, dni

urodzin i imienin, rocznic śmierci bliskich. Przejawem świętowania rodziny jest
także zasiadanie wszystkich jej członków do wspólnego stołu, który łączy nie
tylko domowników, ale i gości181.

Szczególne znaczenie w wypełnianiu przez rodzinę funkcji kapłańskiej ma

modlitwa. Jest ona otwarciem się na Boga oraz wyrazem bliskości, wspólno­
ty i przyjaźni z Nim. Modlitwa to dialog człowieka z Ojcem przez Chrystusa

w Duchu Świętym, w którym obok słów do Niego wypowiadanych jest miejsce
na wsłuchiwanie się w głos Boga i trwanie w Jego obecności. Treścią modlitwy
rodzinnej jest codzienne życie wspólnoty rodzinnej, jej radości i krzyże, sukce­
sy i kłopoty. Każda rodzina powinna wypracować swój własny styl modlitwy,

jednak szczególnie zalecana jest modlitwa wspólna, łącząca małżonków i dzieci

(zob. DA 11, MC 25, FC 59). W prowadza ona członków rodziny w modlitwę
liturgiczną Kościoła, czyli do uczestnictwa w niedzielnej i świątecznej Eucha­

rystii oraz w innych sakramentach, a także w obchodach okresów i świąt roku

liturgicznego182.

Rodzice są pierwszymi i najważniejszymi nauczycielami modlitwy. Ich za­

daniem jest wychowanie dzieci do modlitwy i stopniowego wprowadzenia ich

w Boże misterium oraz nauczenia ich osobistej rozmowy z Bogiem. Chrześci­

janin uczy się modlitwy we wspólnocie. Bez przykładu wyniesionego z domu

rodzinnego trudno później nauczyć dzieci i młodzież modlitwy. W spólna modli­
twa domowego Kościoła odciska w głębi serca człowieka niezatarte ślady, które
z trudem mogą zostać zaprzepaszczone przez późniejsze życiowe doświadczenia
i przeżycia (zob. FC 60)183.

Realizacja funkcji pasterskiej w rodzinie

Trzecią podstawową funkcją, którą realizuje rodzina jako domowy Kościół,

jest funkcja królewska zwana też pasterską. Stanowi ona konieczne dopełnienie

dwóch poprzednich funkcji. Trudno bowiem, aby wiarygodne było realizowanie

funkcji nauczycielskiej i kapłańskiej w rodzinie bez powiązania ich z postawą

służebną, która najlepiej charakteryzuje funkcję pasterską.

181 Zob. J. Poręba. Liturgia „domowego Kościoła”. AK 88:1996 nr 525 s. 213-215; T. Kukoło-

wicz. Obyczajowość rodziny chrześcijańskiej czynnikiem wychowania. W: Wychowanie w rodzinie
s. 314-327; J. Komorowska. Doroczne i okolicznościowe zwyczaje w rodzinie. W: Przemiany rodzi­
ny polskiej. Red. taż. s. 289-309.

182 Fiałkowski. Rodzina Kościołem domowym. W: Teologia pastoralna. T. 1. s. 175; Nowak.

Liturgia Kościoła domowego po Soborze Watykańskim II s. 168-169.

183 S. Wilkanowicz. Życie religijne rodziny. „Znak” 30:1978 nr 289-290 s. 900-903; Krakowiak.

Funkcja kapłańska rodziny - liturgia domowa. W: Rodzina jako Kościół domowy s. 251-252.

Funkcja pasterska polega na postawie służebnej wobec członków rodziny

oraz wobec każdego człowieka i całego stworzenia. Zaproszenie i zobowiązanie
do służby dotyczy wszystkich w Kościele, w tym także małżonków i wspólnoty

rodzinne. Służba innym na wzór Jezusa Chrystusa - Sługi nikogo nie pomniejsza,
ale wszystkich nobilituje oraz pozwala na urzeczywistnianie dojrzałego człowie­

czeństwa i przyczynia się do budowania Kościoła jako wspólnoty braterskiej184.

Funkcja pasterska rodziny znajduje swoje uzasadnienie w uczestnictwie

członków rodziny w urzędzie pasterskim Chrystusa. Jej najważniejszym prze­

jaw em jest urzeczywistnianie miłości braterskiej i służby w codziennym życiu.

Godność i funkcja rodziny znajduje także swój fundament w sakramencie mał­
żeństwa, który wszczepia rodzinę chrześcijańską w misterium miłości Chrystusa
i Kościoła. Pasterska miłość rodziny wyraża się w postawie wzajemnej pomocy
i służby małżonków, w wychowaniu jej członków do miłości bliźniego oraz za­

angażowaniem apostolskim w świecie185.

Realizacja funkcji pasterskiej w rodzinie przejawia się głównie poprzez mi­

łość. Rodzina to miejsce wzajemnej miłości, która winna kształtować jej postę­
powanie. Misją rodziny jest strzeżenie, objawianie i przekazywanie młodemu
pokoleniu miłości, „będącej odbiciem i rzeczywistym udzieleniem się miłości

Bożej ludzkości oraz miłości Chrystusa Pana Kościołowi” (FC 17). Zgodnie
z zamysłem Bożym względem małżeństwa i rodziny miłość małżeńska ma być
obrazem miłości Chrystusa do Kościoła. Zadaniem rodziny chrześcijańskiej jest

kształtowanie postawy miłości wszystkich jej członków i pielęgnowanie jej na
co dzień poprzez wzajemną postawę względem siebie, wyrażającą się cierpliwo­

ścią, duchem służby i troską, zwłaszcza względem chorych, niepełnosprawnych
i starszych186.

Rodzina nie wypełni swojej roli apostolskiej we współczesnym świecie, jeśli

najpierw sama nie stanie się dla swoich członków środowiskiem dobra, miłości
i życzliwości. Ożywiona duchem miłości, promieniuje na zewnątrz przykładem

swojego życia, stając się dla innych impulsem do życia według Bożych przyka­
zań. Ożywiona miłością, jest w stanie przemienić swoje środowisko, wychodząc
naprzeciw żywotnym potrzebom bliźnich187.

Rodzina, żyjąca miłością do Boga i bliźniego, nie może być zamknięta i sku­

piona wyłącznie na sobie, lecz winna dostrzegać i otwierać się na innych, ucząc

184 W. Przygoda. Funkcja królewska - apostolat w rodzinie i poprzez rodzinę. W: Rodzina jako

Kościół domowy s. 282; Skreczko. Troska Kościoła katolickiego w Polsce o małżeństwo i rodzinę

s. 260.

185 PŻMR 11; Przygoda. Funkcja królewska - apostolat w rodzinie i poprzez rodzinę. W: Rodzi­

na jako Kościół domowy s. 281.

186 Fiałkowski. Rodzina Kościołem domowym. W: Teologia pastoralna. T. 1. s. 175-176.

187 T. Syczewski. Znaczenie rodziny jako Kościoła domowego w rozwoju społeczeństwa. W:

Małżeństwo i rodzina wobec współczesnych wyzwań. Red. S. Tymosz. Lublin 2008 s. 101.

się szacunku, świadczenia bezinteresownej pomocy i wczuwania się w potrzeby
innych. Służba i pomoc winna obejmować ludzi z najbliższego otoczenia, a tak­

że wszystkich innych, niezależnie do poglądów, wyznania czy odległości, która
dzieli rodzinę od potrzebujących (DA 8). Miłość w duchu chrześcijańskim sięga

bowiem dalej aniżeli do własnych braci oraz sióstr w wierze i każe we wszyst­

kich, a zwłaszcza w najuboższych, słabych, cierpiących i poniżonych, widzieć

oblicze Chrystusa, dostrzegać prawdziwego bliźniego (FC 64)188.

Konkretnym przejawem miłości do drugich jest podejmowana przez rodzi­

nę działalność charytatywna, czyli posługa stanowiąca zespół czynności i zadań
wynikających z przykazania miłości, które odpowiadają potrzebom ludzi cier­

piących biedę, chorobę lub oczekujących jakiejkolwiek pomocy. Rodzina, podej­

mując działalność charytatywną, daje świadectwo solidarności i miłości, a rów­

nocześnie staje się dla swoich członków szkołą takiej działalności, skutecznie jej

uczy i w nią wprowadza189. Głównym adresatem posługi charytatywnej, realizo­
wanej przez rodzinę chrześcijańską, są rodziny potrzebujące pomocy z zewnątrz,
zwłaszcza wielodzietne, matki samotnie wychowujące potomstwo, dzieci osiero­
cone, małżeństwa zagrożone aborcją i rodziny dotknięte ubóstwem 190.

Realizacja funkcji pasterskiej w rodzinie nie może być pozbawiona wyrze­

czenia i ofiary. Domaga się ona bowiem rezygnacji z siebie, zwrócenia uwagi na

potrzeby bliźniego i wspólnoty. Rodzina, oddając się służbie człowiekowi, musi

widzieć w nim obraz Boga, wedle którego został stworzony, oraz obraz Chrystu­
sa, któremu służy w człowieku potrzebującym191.

Funkcja pasterska przejawia się także w dążeniu do świętości życia. Chrze­

ścijańska troska pasterska polega na duchowej walce mającej na celu pokonanie
w sobie grzechu. Pielęgnowanie na co dzień miłości w rodzinie domaga się sta­

łego wysiłku pracy nad sobą wszystkich jej członków. Wiąże się to z pokonywa­
niem zła, zwalczaniem egoizmu, walką z grzechami i wadami, opowiedzeniem
się za prawdą i sprawiedliwością, i to nie tylko we wspólnocie rodzinnej, ale
także w środowisku życia i pracy. Poprzez chrześcijański styl życia wierzący
przepajają otaczający ich świat wartościami duchowymi, budując tym samym
cywilizację miłości. Swoim zaś życiem, dążeniem do świętości, praktykowaniem
bezinteresownej miłości i cierpliwym pokonywaniem swoich słabości rodzina

188 M. Fiałkowski. Formacja chrześcijańska katolików świeckich w świetle nauczania Kościoła

współczesnego. Studium teologicznopastoralne. Lublin 2010 s. 199-200; Przygoda. Funkcja kró­

lewska - apostolat w rodzinie i poprzez rodzinę. W: Rodzina jako Kościół domowy s. 287.

189 W. Przygoda. Funkcja charytatywna Kościoła po Soborze Watykańskim II. Lublin 1998

s. 51-79.

190 Zob. Powołanie do życia w małżeństwie i rodzinie s. 44-45; W. Przygoda. Posługa charyta­

tywna Kościoła w Polsce. Studium teologicznopastoralne. Lublin 2004 s. 188-196, 430-434.

191 Przygoda. Funkcja królewska - apostolat w rodzinie i poprzez rodzinę. W: Rodzina jako

Kościół domowy s. 283.

jako domowy Kościół przyciąga do Chrystusa i Kościoła ludzi wątpiących lub

niewierzących192.

Realizując trzy podstawowe funkcje Kościoła, rodzina jaw i się jako wydarze­

nie eklezjalne, stanowiąc jedną z form urzeczywistniania się Kościoła. Jest więc

nie tylko podstawową komórką Kościoła, ale także rzeczywistością, w której fak­

tycznie on się tworzy. Rodzina jako „domowy Kościół” pozostaje we wspólnocie

z parafią, diecezją i Kościołem powszechnym, przyczyniając się do jego wzrostu

i rozw oju193.

Rodzina chrześcijańska, zakorzeniona w sakramencie małżeństwa i wpisana

w tajemnicę Kościoła ma stale potencjał bycia Kościołem domowym. Może się
nim stawać i jest nim w takiej mierze, w jakiej realizuje swoją naturę i zbawczą

misję. Rodzina jako wspólnota wiary, nadziei i miłości staje się Kościołem domo­
wym w Chrystusie. Bez żywej więzi z Nim i głębokiej wiary członków rodziny nie

jest możliwe urzeczywistnianie się Kościoła domowego. Rodzina musi nieustannie

czerpać ze słowa Bożego i sakramentów, żyć Bożą łaską i prawdą w codziennym
swoim życiu i dzielić się dobra nowiną o Bożej miłości z innymi194.

We współczesnym społeczeństwie, w którym rodzina jako podstawowa ko­

mórka społeczna narażona jest na liczne niebezpieczeństwa, nie może ona ist­

nieć, a nawet grozi jej rozpad, jeśli nie będzie zakotwiczona w większej rodzinie,
a mianowicie w wielkiej rodzinie Kościoła, który daje jej wsparcie i ochronę.
Dlatego zarówno Kościół jako wielka rodzina Boża, jak i poszczególne rodzi­
ny jako Kościoły domowe potrzebują siebie nawzajem i wspierają się wzajem­
nie195.

192 M. Fiałkowski Aktywne uczestnictwo małżonków w tyciu Kościoła. W: W trosce o owocowa­

nie sakramentu małżeństwa. Red. M. Wyżlic, A. Czaja. Lublin 2010 s. 145.

193 Marczewscy. „Kościół domowy". Ocena pojęcia s. 251-254; J. Wilk. Rodzina - Kościołem

domowym. „Częstochowskie Studia Teologiczne” 8:1980 s. 199-204.

1,4 Kompendium Katechizmu Kościoła Katolickiego. Kielce 2005 nr 456; A. Czaja. Rodzina

jako „Kościół domowy". Specyfika i uwarunkowania eklezjalności rodziny chrześcijańskiej. W:

Rodzina wobec współczesnych wyzwań społeczno-kulturowych s. 137.

195 K. Koch. Rodzina jako Kościół domowy w myśli Benedykta XVI. W: Rodzina jako Kościół

domowy s. 208.