Rekreacja fizyczna w promocji zdrowia i profilaktyce chorób 

cywilizacyjnych 

 

1. Promocja zdrowia 

2. Choroby cywilizacyjne i ruch jako ważny czynnik im zapobiegający  

 

 

W ostatnich latach obserwujemy stały postęp medycyny, czego 

potwierdzeniem jest wydłużenie ludzkiego życia, istnieją jednak choroby, 

wobec których medycyna jest bezradna. Ze względu na nieznany czynnik 

etiologiczny tych chorób, działania medyczne skupiają się tylko na leczeniu 

objawowym lub korekcji chirurgicznej. 

Większość tych chorób nazywamy chorobami cywilizacyjnymi, a ich 

rozwój zależny jest od warunków w jakich żyjemy, składają się na nie czynniki 

ekologiczne, czynniki środowiskowe oraz styl życia każdego człowieka.  Do 

szkodliwego stylu życia zalicza się: nieprawidłowe nawyki żywieniowe, 

korzystanie z używek, takich jak nikotyna czy alkohol, brak aktywności 

ruchowej, czyli inaczej „siedzący tryb życia” oraz ciągły pośpiech i nadmierne 

obciążenia psychoemocjonalne. 

W następstwie wzrastającej liczby chorób, wzrasta liczba zgonów. W 

krajach uprzemysłowionych, w tym i w Polsce, za główne przyczyny zgonów 

odpowiedzialne są dwie grupy chorób: choroby układu krążenia i choroby 

nowotworowe. W Polsce, w 1991 roku, aż w 50% zgonów mężczyzn i kobiet za 

przyczynę uznano choroby układu krążenia, zaś w około 20% przyczynę 

zgonów stanowiły nowotwory złośliwe. W przypadku obu grup chorobowych 

postępowanie medyczne polega na działaniach naprawczych i na zapobieganiu. 

Niestety działania naprawcze prowadzone w wielu krajach nie przynoszą 

wymiernych korzyści, mimo np. wydłużenia  życia i poprawy stanu zdrowia u 

osób chorych (przy dużych nakładach), główne działania w ramach polityki 

zdrowotnej, skupiają się na zapobieganiu tym chorobom czyli profilaktyce. 

Należy jednak pamiętać,  że promocja zdrowia i prewencja chorób nie są tym 

samym. Celem prewencji jest bowiem choroba, czyli zapobieganie określonym 

jednostkom chorobowym, a celem zainteresowań promocji zdrowia jest 

potęgowanie zdrowia i pomnażanie jego rezerw.     

 

1. Promocja zdrowia  

 

Cele i metody działań zapobiegawczych, ukierunkowane są na uzyskanie 

korzystnych efektów zdrowotnych i skupiają się wokół pojęć promocji zdrowia i 

prewencji chorób. W promocji zdrowia i profilaktyce wielu chorób,  główne 

zadanie spoczywa na każdym członku społeczeństwa. W warunkach kryzysu 

gospodarczego, jaki ogarnia współczesny świat, to obywatel musi ponieść część 

odpowiedzialności za stan swojego zdrowia.  

 Polityka 

zdrowotna 

państwa, służby medyczne i paramedyczne mają za 

zadanie tylko uświadomić, co jest korzystne dla podtrzymania dobrego stanu 

zdrowia i jak zapobiegać wybranym chorobowym. Ale już za realizację tych 

celów odpowiada każdy sam. Sam podejmuje decyzję,  że np. od jutra rzuca 

palenie tytoniu,  zamienia wypoczynek bierny na aktywny, zwiększając 

znacznie swoją aktywność ruchową, zmniejsza masę ciała, czy rezygnując z fast 

food΄ów, zaczyna racjonalnie odżywiać się. 

Promocja zdrowia jest procesem, który ma umożliwić ludziom 

zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem, pozwolić utrzymać jego dobry 

poziom lub poprawę. W tym przypadku zdrowie nie jest celem samym w sobie, 

lecz traktuje się je, jako drogę do realizacji własnych aspiracji, zaspokajania 

potrzeb czy przeobrażania i kontroli środowiska. Zadaniem promocji zdrowia 

nie jest skupianie się na grupach ludności zagrożonej określonymi chorobami, 

ale mobilizowanie całego społeczeństwa do aktywnego uczestnictwa w 

działaniach, podejmowanych na rzecz zdrowia.  

W promocji zdrowia stawia się na zrozumienie, że każdy musi podjąć 

działania zmieniające jego styl i sposób życia, by osiągnąć pełnię możliwości 

fizycznych, psychicznych i społecznych. Pozwoli to w sposób właściwy 

reagować na wyzwania środowiska i zrozumieć,  że zdrowie to nie tylko brak 

choroby, ale również umiejętność jej unikania poprzez jej zapobieganie.    

Ogólnie w promocji zdrowia używa się pojęcia „zdrowie pozytywne”, a 

wśród wskaźników, które charakteryzują tak rozumiane zdrowia, wymienia się: 

-  tlenową wydolność fizyczną;  

-  spoczynkową częstość skurczów serca; 

-  wielkość ciśnienia tętniczego krwi w spoczynku; 

-  stężenie hemoglobiny we krwi i wartość hemokrytu; 

-  sprawność wentylacji płuc; 

-  wskaźnik masy ciała lub procent tłuszczu podskórnego; 

-  profil lipidowy we krwi; 

-  siłę mięśni stabilizujących kręgosłup. 

W klasyfikacji wartości wskaźników zdrowia pozytywnego używa się 

przedziału wartości bezpiecznych, wartości granicznych oraz wyraźnie 

patologicznych. Na wszystkie wymienione wskaźniki zdrowia pozytywnego 

wpływa, pośrednio i bezpośrednio – systematyczny trening fizyczny zwany 

treningiem zdrowotnym. Trening zdrowotny to świadomie kierowany proces, 

polegający na celowym wykorzystaniu ściśle określonych  ćwiczeń fizycznych, 

dla uzyskiwania efektów psychicznych i fizycznych, które przeciwdziałają 

obniżaniu się możliwości przystosowawczych organizmu. Uzyskane w ten 

sposób efekty fizjologiczne mogą stać się też ważnymi czynnikami w 

zapobieganiu tempa rozwoju wielu chorób. Dlatego właśnie trening zdrowotny, 

zajmuje jedno z ważniejszych miejsc w procesie promocji zdrowia.  

Ustalenia zawarte w Karcie Ottawskiej w promocji zdrowia wyróżniają pięć 

wzajemnie powiązanych obszarów działania, takich jak: 

- budowanie prozdrowotnej polityki; 

- tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu; 

- wzmacnianie działań społeczeństwa na rzecz zdrowia; 

- rozwijanie indywidualnych umiejętności służących zdrowiu; 

- reorientacja służby zdrowia. 

 

2. Choroby cywilizacyjne i ruch jako najważniejszy czynnik im 

    zapobiegający  

 

Rozwój cywilizacyjny to nie tylko ogromny postęp w nauce i technice 

oraz znacząca poprawa warunków życia ludzi, ale jednocześnie przyczyna 

pojawienia się wielu nieznanych wcześniej zagrożeń.  Człowiek by uniezależnić 

się od niekorzystnych wpływów  środowiska naturalnego stworzył 

mikrośrodowiska, które poprawiając jeden element mikroklimatu, np. 

temperaturę, wprowadzają wiele dodatkowych niekorzystnych parametrów, 

eliminując jednocześnie czynniki pozytywne, występujące w środowisku 

naturalnym lasów, gór i jezior.  Stwarzanie coraz bardziej sztucznych warunków 

przez człowieka, naraża go na utratę odporności wobec naturalnych czynników 

fizycznych. Zatem izolując się od środowiska naturalnego, coraz częściej 

tracimy możliwości pozytywnego oddziaływania na nasz organizm 

różnorodnych bodźców fizycznych, które zdolne są wywoływać reakcje 

ruchowe, intelektualne i emocjonalne.   

 

Świat nauki sygnalizuje coraz częściej występowanie  zmian w procesach 

motorycznych, które przypuszczalnie spowodowane są w dużej mierze 

jednostajnością bodźców utwardzonego podłoża. Koncentracja szkodliwych dla 

zdrowia czynników mikro i makrośrodowiska miast i osiedli, powoduje zmiany 

w intensywności procesów fizjologicznych i psychicznych. W następstwie 

szerzą się choroby układu krążenia i oddechowego, powszechne stają się 

choroby nerwicowe, a intensywność tracą doznania zmysłowe wzroku i słuchu. 

Wszystko to przyczynia się do powstania tzw. chorób cywilizacyjnych, które 

wynikają przede wszystkim z: 

-  powszechnie występującego zanieczyszczenia środowiska, zwłaszcza 

powietrza, wody i żywności; 

-  rosnącego tempa życia i towarzyszącego mu stresu oraz napięcia 

nerwowego; 

-  małej aktywności ruchowej; 

-  niewłaściwego odżywiania. 

Choroby cywilizacyjne z kolei, nierozłącznie wiążą się z pojęciem chorób 

społecznych, czyli chorób szeroko rozpowszechnionych w społeczeństwie.  Do 

chorób cywilizacyjnych, a jednocześnie kwalifikowanych jako choroby 

społeczne, zalicza się: 

-  nadciśnienie tętnicze; 

-  miażdżycę; 

-  chorobę wieńcową (niedokrwienną); 

-  otyłość; 

-  cukrzycę; 

-  chorobę wrzodową; 

-  choroby alergiczne; 

-  niektóre zaburzenia psychiczne. 

Panuje powszechne przekonanie, iż są to choroby, wobec których medycyna 

jest bezradna. Nieznany jest czynnik etiologiczny tych chorób i dlatego 

działania medyczne skupiają się w zasadzie na leczeniu objawowym lub 

korekcji chirurgicznej. 

Wpływ na rozwój tych chorób mają przede wszystkim takie czynniki, jak :  

-  ekologiczne; 

-  środowiskowe; 

-  styl  życia człowieka (nieprawidłowe nawyki żywieniowe, brak 

aktywności ruchowej, korzystanie z używek, ciągły pośpiech i obciążenia 

psychoemocjonalne). 

Wśród chorób cywilizacyjnych najczęściej wymieniane są: 

-  nadciśnienie tętnicze (hipertensja, wysokie ciśnienie krwi); 

-  miażdżyca; 

-  choroba wieńcowa (dławica, niedokrwienna); 

-  cukrzyca; 

-  choroba wrzodowa (żołądka i dwunastnicy); 

-  alergie. 

W praktyce nie jesteśmy bezsilni wobec chorób cywilizacyjnych, możemy im 

zapobiegać, mamy wpływ na wiele czynników przyczyniających się do ich 

powstania, a należą do nich, m. in.: 

-  niepalenie tytoniu; 

-  zdrowe odżywianie;  

-  ograniczenie spożycia słodyczy, wysokoenergetycznych przekąsek i 

żywności typu fast food; 

-  ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych; 

-  spożywanie tłuszczów roślinnych i tłuszczów pochodzących z ryb; 

-  ograniczenie spożycia soli; 

-  spożywanie większej ilości warzyw i owoców; 

-  zwiększenie aktywności fizycznej; 

-  aktywny wypoczynek;  

-  unikanie stresu. 

Wyjątkową rolę w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym odgrywa ruch 

– aktywność fizyczna.  Ruch jest najważniejszym po odżywianiu czynnikiem, 

który ma wpływ na nasze zdrowie. Jest on obecny w naszym życiu od chwili 

urodzenia i warunkuje prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny. To dzięki 

aktywności fizycznej następuje usprawnienie funkcjonowania wielu narządów. 

W konsekwencji ruch oraz towarzyszący mu wysiłek fizyczny zapobiegają 

powstawaniu wielu chorób i są konieczne do leczenia większości z nich. 

 

Bibliografia 

1. Kiełbasiewicz-Drozdowska J., Siwiński W. (red), Teoria i metodyka rekreacji  

(Zagadnienia podstawowe),  AWF Poznań 2001. 

2. Piotrowska H. (red), Sport dla wszystkich (Rekreacja dla każdego), cz. II, 

TKKF Warszawa 1994.