BYDŁO

WETERYNARIA W TERENIE

y

4/2008

y

12

Z

dr n. wet. Jan Marczuk

Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych Zwierząt, Zakład Chorób Wewnętrznych Zwierząt Gospodarskich
i Koni Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie

Jest on przyczyną znacznych strat eko-
nomicznych w hodowli wielkostadnej,
które wynikają z braku efektywnego
leczenia klinicznej postaci zespołu
i eliminowania z hodowli krów bez
możliwości pełnego wykorzystania ich
potencjału genetycznego do produkcji
mleka oraz z występujących w postaci
subklinicznej zaburzeń płodności.

Patofi zjologia zespołu
stłuszczenia wątroby
Zespół stłuszczenia wątroby jest zabu-
rzeniem żywieniowo-metabolicznym
u wysoko wydajnego bydła mlecznego,
występującym szczególnie na początku
laktacji oraz sporadycznie w ostatnim
okresie ciąży. Zespół stłuszczenia wą-
troby jest jednostką polietiologiczną
związaną zarówno z fi zjologicznymi
procesami metabolicznymi u bydła,
jak również z błędami żywieniowymi
popełnionymi przez hodowcę, prowa-
dzącymi do nadmiernego otłuszczenia

Aktualny problem diagnostyczny i terapeutyczny

Zespół stłuszczenia
wątroby u krów mlecznych

Już od ponad 30 lat znany jest
niekorzystny wpływ nadmier-
nego otłuszczenia w okresie
zasuszenia na stan zdrowia
krów mlecznych w okresie po-
porodowym. Związany z tym
zespół chorobowy, występu-
jący często w stadach bydła
mlecznego, jest określany
jako: zespół stłuszczenia wą-
troby (fatty liver syndrome),
zespół tłustej krowy (fat cow
syndrome), stłuszczenie wą-
troby (steatosis hepatis), lipi-
dosis czy zespół nadmiernej
mobilizacji tłuszczu.

zwierząt w okresie przedporodowym.
Krowy o wysokiej wydajności mlecz-
nej na początku laktacji doświadczają
negatywnego bilansu energetycznego.
Defi cyt energii związany z rozpoczy-
nającą się laktacją jest zjawiskiem fi -
zjologicznym, a postępujące niewiel-
kie wychudzenie krowy w pierwszych
tygodniach po porodzie nie jest biolo-
giczną katastrofą dla organizmu. W wy-
niku ujemnego bilansu energetyczne-
go na początku laktacji dochodzi do
nadmiernej lipolizy tłuszczu zapaso-
wego do wolnych kwasów tłuszczo-
wych (WKT) i glicerolu. WKT są trans-
portowane do wątroby i tam w wyniku
procesu β-oksydacji zostają przekształ-
cone w acetylo-CoA. Acetylo-CoA po
koniugacji z kwasem szczawiooctowym
jest utleniany w cyklu Krebsa z wy-
zwoleniem dużej ilości energii. Część
WKT zostaje przekształcona w związ-
ki ketonowe stanowiące źródło energii,
a część ulega ponownej reestryfi kacji
do trójglicerydów. W warunkach fi zjo-
logicznych związki ketonowe zostają
wykorzystane przez inne tkanki jako
substancje energetyczne. Trójglicerydy,
wchodząc w skład lipoprotein VLDL,
opuszczają wątrobę i są transportowa-
ne do gruczołu mlekowego, gdzie są wy-
korzystane do syntezy tłuszczu mleka.
Nadmiar trójglicerydów przekraczający
możliwości transportowe lipoprotein
VLDL jest magazynowany w wątrobie,
prowadząc do jej stłuszczenia. Należy
zaznaczyć, że wątroba krów w porów-
naniu do innych zwierząt ma niskie
zdolności do transportu nadmiaru trój-
glicerydów i z tego powodu jest bardzo
podatna na zwyrodnienie tłuszczowe.

Z powyższego wynika, że za patolo-
giczne stłuszczenie wątroby odpowiada
kilka powiązanych ze sobą procesów:
nadmierne uwalnianie WKT z tkanki
tłuszczowej, upośledzenie utleniania
WKT w wątrobie, zwiększona synteza
trójglicerydów i zmniejszony transport
trójglicerydów z wątroby. Zawartość
tłuszczu w wątrobie gwałtownie wzra-
sta w ostatnim miesiącu ciąży, osiąga-
jąc największą wartość w 1. tygodniu
po porodzie, i następnie w kolejnych
tygodniach laktacji stopniowo się obni-
ża (ryc. 3, s. 14). Z tego powodu objawy
zespołu stłuszczenia wątroby są najbar-
dziej widoczne w pierwszych dwóch ty-
godniach laktacji. W tym okresie zespo-
łowi chorobowemu towarzyszą różne
schorzenia okresu okołoporodowego:
porażenie poporodowe, ketoza, prze-
mieszczenie trawieńca, zatrzymanie
łożyska, zapalenie macicy i zapalenie
wymienia. W klinicznej postaci zespół
stłuszczenia wątroby prowadzi do zej-
ścia śmiertelnego na tle niewydolności
wątroby spowodowanej nieodwracalny-
mi zmianami w postaci stłuszczenia
oraz nieefektywnego leczenia. W po-
staci subklinicznej prowadzi do postę-
pującego wychudzenia oraz zaburzeń
płodności.

Rozpoznawanie
zespołu stłuszczenia wątroby
Rozpoznanie zespołu stłuszczenia wą-
troby opiera się na zebraniu wywiadu,
badaniu klinicznym oraz badaniach
laboratoryjnych. Również każdy przy-
padek niepowodzenia leczenia jednej
z chorób okresu okołoporodowego
u krów mlecznych należy rozpatrzyć

BYDŁO

WETERYNARIA W TERENIE

y

4/2008

y

13

jako komplikację spowodowaną zespo-
łem stłuszczenia wątroby.

Wywiad
Z wywiadu najczęściej wynika, że kro-
wy w końcowym okresie zasuszenia
(w okresie przejściowym) były nad-
miernie otłuszczone. Przyczyną nad-
miernego otłuszczenia krów w okresie
zasuszenia są najczęściej błędy żywie-
niowe (nadmiar kiszonki z kukurydzy,
nadmiar pasz treściwych, przedłuże-
nie okresu zasuszenia). Częstym zjawi-
skiem obserwowanym u krów w pierw-
szych dniach po porodzie jest utrata
apetytu. Jednocześnie z brakiem ape-
tytu obniżała się wydajność mleczna.
W tym okresie nie obserwowano żad-
nych innych objawów chorobowych,
natomiast pojawiały się objawy pozo-
stałych chorób okresu poporodowego.
W tym przypadku podejmowane kilku-
dniowe leczenie przynosiło słabe efek-
ty lub było nieskuteczne.

Objawy kliniczne
Cechą charakterystyczną dla zespołu
stłuszczenia wątroby jest brak specy-
fi cznych objawów chorobowych. Obja-
wem patognomonicznym dla zespołu
może być występowanie chorób okre-
su poporodowego, których klasyczne
leczenie nie przynosi żadnego efektu.
Stałym objawem stłuszczenia wątroby
jest występowanie klinicznej postaci ke-
tozy z ketonurią i ketolakcją. Przyczy-
ną ketonemii jest wzmożona produkcja
związków ketonowych spowodowana
nadmiernym napływem do wątroby
WKT z tkanki tłuszczowej i ograniczo-
nych możliwości ich utlenienia w cyklu

Krebsa lub resyntezy do trójglicerydów.
Spontaniczna ketoza w swojej klinicz-
nej postaci jest jednostką chorobową,
którą z łatwością się rozpoznaje i pod-
daje skutecznemu leczeniu. W przy-
padku znacznego stopnia stłuszczenia
wątroby tradycyjne leczenie ketozy jest
nieskuteczne.

Częstym objawem towarzyszącym

temu zespołowi jest zaleganie, rów-
nież z nieskutecznym jego leczeniem.
Przyczyn niepowodzenia w leczeniu
zalegania lub porażenia poporodowe-
go upatruje się w wysokim stężeniu
wolnych kwasów tłuszczowych (WKT),
które mają zdolność tworzenia nieprzy-
swajalnych przez organizm związków
(chelatów) z jonami wapnia i magne-
zu, zawartymi w podawanych środkach
leczniczych. Niespecyficzne objawy
zespołu, jak: zaleganie, ketonuria, oso-
wiałość czy brak apetytu, najczęściej
występują w okresie poporodowym, ale
również sporadycznie mogą wystąpić
w wysokiej ciąży. Na ten obraz choro-
bowy mogą również nałożyć się obja-
wy chorób towarzyszących, takich jak:
przemieszczenia trawieńca, zapalenia
wymienia, zapalenia macicy oraz pora-
żenie poporodowe. W przypadku nie-
wielkiego i umiarkowanego stłuszcze-
nia wątroby w niektórych przypadkach
krowy mogą nie wykazywać żadnych
objawów chorobowych i nie różnić się
od zdrowych krów ani produkcją mlecz-
ną, ani spożyciem suchej paszy. W nie-
których przypadkach może dochodzić
do nagłego zejścia śmiertelnego, np.
w trakcie doju mechanicznego, i do-
piero wynik badania sekcyjnego jed-
noznacznie wskazuje na niewydolność

wątroby spowodowaną jej stłuszcze-
niem. W tym przypadku makroskopo-
wym badaniem anatomopatologicznym
stwierdza się powiększenie wątroby, za-
okrąglenie jej brzegów, zmianę barwy
na ceglasto-żółtą, kruchą konsystencję
oraz połyskującą powierzchnię (ryc. 1).
Czasami dochodzi do pęknięcia miąż-
szu wątroby, najczęściej na tle urazu
mechanicznego.

Istotnym zjawiskiem, które obserwu-

je się w czasie rozwoju stłuszczenia wą-
troby, jest stopniowa utrata kondycji,
określana w 5-punktowej ocenie kondy-
cji (BCS – body condition scoring) w sto-
sunkowo krótkim czasie. Towarzyszy
temu występujący w tym samym okre-
sie spadek spożycia suchej masy paszy,
nieadekwatny do produkcji mlecznej.

W stłuszczeniach wątroby ciężkiego

stopnia można zaobserwować objawy
encefalopatii wątrobowej z objawa-
mi zaburzeń świadomości, zaburze-
niem koordynacji ruchów (ataksja),
sennością, a nawet śpiączką wątrobo-
wą. W każdym stopniu stłuszczenia
wątroby zazwyczaj nie obserwuje się
żółtaczki, typowej dla niewydolności
narządu.

W postaci subklinicznej zespołu

obserwowanej w stadzie najczęściej
nie obserwuje się jakichkolwiek obja-
wów klinicznych, natomiast dochodzi
do występowania zaburzeń płodno-
ści. Występujące zaburzenia najczę-
ściej manifestują się wzrostem indek-
su inseminacyjnego, przedłużeniem
okresu międzyciążowego oraz spadku
skuteczności pokrycia po pierwszym
unasienianiu. Po wykluczeniu błędów
żywieniowych i niedoborów makro-

Ryc. 1. Dużego stopnia stłuszczenie wątroby bydła

Ryc. 2. Dużego stopnia stłuszczenie wątroby bydła. Preparat histopatologiczny
barwiony sudanem IV. Powiększenie 200 x

BYDŁO

WETERYNARIA W TERENIE

y

4/2008

y

14

i mikroelementów przyczyn tego zjawi-
ska należy upatrywać w niewydolności
wątroby w zakresie syntezy choleste-
rolu wchodzącego w skład hormonów
steroidowych (hormonów cyklu płcio-
wego), a także kwasów żółciowych i li-
poprotein VLDL. W surowicy takich
krów z reguły obserwuje się niskie stę-
żenia cholesterolu całkowitego w od-
niesieniu do krów zdrowych będących
w podobnym wieku, okresie fi zjologicz-
nym i podobnie żywionych.

Badania laboratoryjne
¾ Metoda inwazyjna rozpoznawania

zespołu
Inwazyjność tej metody rozpozna-

wania zespołu stłuszczenia wątroby
zasadniczo ogranicza się do sposobu
pobierania materiału do badania. Ma-
teriał do badań pobiera się specjalnym
trokarem metodą biopsji przezskórnej
wątroby wykonanej w 11. przestrzeni
międzyżebrowej po prawej stronie.

Pobrany materiał (bioptat) w ilości do

0,5 grama, z przeznaczeniem do dal-
szych badań, utrwala się w 10% roztwo-
rze formaliny. Po utrwaleniu i przesłaniu
do laboratorium podlega dalszej obrób-
ce, gdzie określa się w nim (procentowo
lub wagowo) zawartość tłuszczu całkowi-
tego lub zawartość trójglicerydów. W za-
leżności od zawartości tłuszczu lub trój-
glicerydów w badanej próbce miąższu
wątroby pacjenta zalicza się do odpo-
wiedniej grupy. Najczęściej pacjentów
ze stłuszczeniem wątroby dzieli się na
pacjentów z niewielkim (zawartość trój-
glicerydów w zakresie poniżej 50 mg/g
świeżego miąższu wątroby), umiarko-
wanym (50-100 mg/g) i ciężkim (ponad
100 mg/g) stopniem stłuszczenia. Nato-
miast w przypadku określania całkowi-
tej zawartości tłuszczu w 1 g świeżego
miąższu wątroby wartości wynoszą od-
powiednio: poniżej 100 mg dla niewiel-
kiego, 100-200 mg dla umiarkowanego
i ponad 200 mg dla ciężkiego stopnia
stłuszczenia.

W metodzie histologicznej krople

tłuszczu zostają zabarwione błękitem
toluidyny lub sudanu IV (ryc. 2, s. 13).
Na tak zabarwiony preparat nakłada się
specjalną siatkę o układzie kratownicy.
Punkty siatki dotykające kropli tłusz-
czu do ogólnej liczby punktów w uję-
ciu % wskazują na zawartość tłuszczu
w wątrobie. Według powyższej meto-
dy zawartość tłuszczu poniżej 20%
odpowiadała niewielkiemu, 20-40%

Tabela 1. Zachowanie się bioptatu wątroby w wodzie oraz w roztworach CuSO

4

o różnym stężeniu (wg Herda

i wsp., 1983)

Ciężar

właściwy

cieczy

Zawartość tłuszczu w wątrobie

poniżej 12%

16-25%

25-39%

ponad 39%

1,000

tonie

tonie

tonie

pływa

1,025

tonie

tonie

pływa

pływa

1,055

tonie

pływa

pływa

pływa

Tabela 2. Parametry przemiany węglowodanowo-tłuszczowej określane w zespole stłuszczenia wątroby

Parametr

badany

Wartości

prawidłowe

Wartość diagnostyczna

i objaśnienia

Wolne kwasy

tłuszczowe

WKT, NEFA

300-600 μmol/L

• wzrost w zespole stłuszczenia wątroby
• wskazuje na stopień defi cytu energetycznego
• parametr określany tylko w specjalistycz-

nym laboratorium

Glukoza

40-80 mg/dL

2,2-4,5 mmol/L

• spadek, norma lub wzrost w zespole

stłuszczenia wątroby

β-hydroksymaślan

do 90 mg/L

do 1,0-1,2 mmol/L

• wzrost w zespole stłuszczenia wątroby
• parametr określany tylko w specjalistycz-

nym laboratorium

Trójglicerydy

8,8-26,6 mg/dL

0,1-0,3 mmol/L

• spadek w zespole stłuszczenia wątroby

Cholesterol całkowity

70-201 mg/dL

1,8-5,2 mmol/L

• spadek w zespole stłuszczenia wątroby

(stężenie parametru rzadko obniża się poniżej
dolnej granicy wartości prawidłowych)

Tabela 3. Średnie wartości parametrów przemiany węglowodanowo-tłuszczowej oraz parametrów uszkodze-
nia i zaburzeń czynnościowych wątroby u krów zdrowych i z klinicznym zespołem stłuszczenia wątroby bada-
nych w pierwszych 2 tygodniach laktacji

Badany parametr

Krowy zdrowe

(n = 12)

Krowy ze stłuszczeniem

wątroby (n = 12)

Parametry przemiany węglowodanowo-tłuszczowej

WKT [mmol/L]

0,39

1,60

Glukoza [mmol/L]

3,75

1,98

Związki ketonowe [mmol/L]

0,60

3,18

Cholesterol całk. [mmol/L]

3,59

2,38

Trójglicerydy [mmol/L]

0,20

0,07

WKT/Cholesterol całkowity

0,11

0,67

WKT/Trójglicerydy

1,95

22,86

Parametry uszkodzenia i zaburzeń stanu czynnościowego wątroby

AST [U/L]

67,7

161,1

GLDH [U/L]

6,5

30,4

GGT [U/L]

20,8

43,2

Bilirubina całkowita [μmol/L]

5,1

20,7

Albuminy [g/L]

37,0

33,2

Mocznik [mmol/L]

4,06

3,55

Zawartość tłuszczu w wątrobie bydła w okresie

okołoporodowym

% z

a

w

a

rt

o

ś

ć t

łu

szc

zu w w

ą

tr

o

b

ie

0

5

10

15

20

25

-8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1

0

1

2 3

4 5 6

7 8

tygodnie przed porodem i po porodzie

0

PORÓD

Ryc. 3. Zawartość tłuszczu w wątrobie bydła w okresie okołoporodowym

BYDŁO

WETERYNARIA W TERENIE

4/2008

16

umiarkowanemu i ponad 40% ciężkie-
mu stłuszczeniu wątroby.

W pobranych bioptatach wątroby

można również określić zawartość gli-
kogenu, która w przypadku znacznego
stopnia stłuszczenia narządu obniża
się poniżej 1 g w 100 g świeżego miąż-
szu wątroby.

Biopsja wątroby oraz badanie bioche-

miczne i histologiczne bioptatu dostar-
czają bardzo dużo informacji dotyczą-
cych stanu morfologicznego wątroby.
Badanie to pozwala na postawienie pew-
nej diagnozy, umożliwia monitorowanie
przebiegu leczenia i decyduje o rokowa-
niu. Sam zabieg biopsji wątroby jest pro-
sty do wykonania. Jednak należy w każ-
dym przypadku liczyć się z możliwymi
do wystąpienia komplikacjami, szczegól-
nie przy znacznym stopniu stłuszczenia
narządu. Biopsja wątroby łączy się z ry-
zykiem wystąpienia krwotoku wewnętrz-
nego, wynikającego z niewydolności wą-
troby w zakresie syntezy osoczowych
czynników krzepnięcia, z rozwojem za-
każenia oraz śmiercią zwierzęcia. Dla-
tego też przed wykonaniem biopsji za-
leca się badanie parametrów profilu
krzepnięcia krwi. Wykonanie badania
histopatologicznego obwarowane jest
specjalnymi wymogami proceduralnymi
związanymi z pobraniem bioptatu, jego
utrwaleniem, a następnie przesłaniem
do laboratorium. Należy liczyć się z fak-
tem, że badanie histopatologiczne jest
badaniem czasochłonnym oraz stosun-
kowo kosztownym. Lekarz weterynarii
oraz hodowca otrzymują wynik badania
biochemicznego/histopatologicznego,
w najlepszym przypadku dopiero po kil-
ku dniach. W przypadku potwierdzenia
znacznego stłuszczenia wątroby i tym sa-
mym niepomyślnego rokowania naraża
to hodowcę na nieuzasadnione koszty
kilkudniowego leczenia.

Powyższy problem został rozwiązany

przez wprowadzenie tzw. szybkiego te-
stu terenowego, który można wykonać
bezpośrednio przy zwierzęciu. Próba ta
polega na ocenie zachowania się biop-
tatu w wodzie oraz w 2 roztworach siar-
czanu miedziowego o różnej gęstości.
W zależności od zawartości tłuszczu
w wątrobie bioptat utrzymywał się na
powierzchni lub tonął (tabela 1, s. 14).

Metody bezinwazyjne rozpoznawa-
nia zespołu
Metody bezinwazyjne zyskują ostat-

nio na popularności wśród lekarzy

praktyków. Wynika to głównie z faktu,
że zwiększa się liczba lecznic wyposażo-
nych w specjalistyczny sprzęt do USG,
nierzadko też podręczne laboratorium.
W tych metodach wykorzystuje się ba-
danie USG wątroby i/lub odpowiednio
dobrane badania biochemiczne krwi.

Do współczesnych bezinwazyjnych

metod badania narządów jamy brzusz-
nej należy zaliczyć badanie ultrasono-
grafi czne. Pierwsze badanie USG wą-
troby bydła zostało przeprowadzone
ponad 20 lat temu. Od tego czasu po-
stęp technologiczny przyczynił się do
znacznego rozwoju tej metody badaw-
czej. Na podstawie dotychczasowych
badań wykazano znaczną, istotną za-
leżność pomiędzy obrazem USG (wą-
troby, żyły czczej tylnej, pęcherzyka
żółciowego, żyły wrotnej) a masą ciała
zwierząt, wydajnością mleczną i okre-
sem ciąży. U krów ze stłuszczeniem wą-
troby badaniem USG wykazano wzrost
jej wielkości, zaokrąglenie jej brzegów,
hyperechogeniczność miąższu w po-
wierzchownych warstwach oraz słabe
uwidocznienie narządowych naczyń
krwionośnych. Większość autorów jest
zgodna z tezą, że badanie USG wątroby
u bydła pozwala na określenie stopnia
jej stłuszczenia bez konieczności wyko-
nywania badań biochemicznych krwi.
Badanie USG wątroby u krów nie wy-
maga dodatkowego zakupu urządzenia
lub głowic, gdyż z powodzeniem mogą
być wykorzystane aparaty ultrasono-
grafi czne używane do badania gineko-
logicznego dużych zwierząt.

Patologiczne zmiany wątroby znajdu-

ją swoje odzwierciedlenie w zachowaniu
się niektórych parametrów biochemicz-
nych krwi. W licznych badaniach wyka-
zano istotną korelację pomiędzy zawar-
tością tłuszczu w wątrobie a stężeniem
lub aktywnością wybranych wskaźników
biochemicznych krwi. Opierając się na
badaniu krwi, można postawić właści-
wą diagnozę oraz monitorować leczenie
tego zespołu. Badania te są ciągle najbar-
dziej dostępną metodą diagnozowania
stłuszczenia wątroby. Niewątpliwą ich
zaletą są: niska czasochłonność, niskie
koszty, powszechna dostępność badań
oraz szybkość otrzymania wyników ba-
dań, co pozwala na modyfi kowanie te-
rapii w trakcie leczenia lub umożliwia
podjęcie decyzji o skierowaniu zwierzę-
cia do uboju z konieczności.

W badaniu biochemicznym krwi

równolegle określane są 2 grupy pa-

rametrów: pierwsza to wskaźniki prze-
miany energetycznej (węglowodano-
wo-tłuszczowej), natomiast do drugiej
grupy zaliczamy wskaźniki uszko-
dzenia i zaburzeń czynnościowych
wątroby. Łączna analiza wybranych
parametrów przemiany węglowodano-
wo-tłuszczowej i wskaźników uszko-
dzenia i zaburzeń czynnościowych
wątroby oraz ich zestawienie z obra-
zem klinicznym choroby pozwalają na
postawienie właściwej diagnozy (tabe-
la 2, s. 14 i tabela 4, s. 18).

Ponadto u krów z zespołem stłusz-

czenia wątroby obserwuje się spadek
liczby leukocytów, przesunięcie obrazu
białokrwinkowego w lewo oraz wzrost
wskaźnika neutrofi le/limfocyty. Immu-
nosupresyjne działanie związków keto-
nowych zostało potwierdzone w licz-
nych badaniach klinicznych. Dlatego
też w zespole stłuszczenia wątroby
obserwuje się skłonność do schorzeń
infekcyjnych najczęściej pod postacią
zapalenia wymienia czy zapalenia ma-
cicy. U krów ze stłuszczeniem wątro-
by stwierdza się niski poziom insuliny
we krwi.

Należy pamiętać, że na podstawie

samego badania biochemicznego krwi
bez badania histologicznego/bioche-
micznego bioptatu wątroby niemożli-
we jest określenie stopnia stłuszczenia
wątroby. Badanie biochemiczne krwi
w głównej mierze opiera się bowiem na
określeniu zachowania się wskaźników
zaburzeń gospodarki energetycznej
towarzyszących stłuszczeniu wątroby
oraz potwierdza uszkodzenie komórek
wątrobowych i zaburzenia czynnościo-
we narządu spowodowane jego stłusz-
czeniem. Jednoznacznie potwierdza
lub wyklucza ciężki stopień stłuszcze-
nie narządu (tabela 3, s. 14).

Postępowanie terapeutyczne
W zależności od zawartości tłuszczu
całkowitego lub trójglicerydów w po-
branym wycinku wątroby określono
kilka stopni stłuszczenia narządu (nie-
wielkie, umiarkowane i ciężkie). Jed-
nak w praktyce klinicznej zaliczenie
pacjenta do grupy z niewielkim lub
umiarkowanym stłuszczeniem wątroby
ma mniejsze znaczenie. Z klinicznego
punktu widzenia najważniejszym kry-
terium podziału jest zaliczenie chorego
zwierzęcia do jednej z grup:
1) krowy z ciężkim uszkodzeniem

wątroby i z jej niewydolnością na tle

BYDŁO

WETERYNARIA W TERENIE

y

4/2008

y

18

stłuszczenia, co odpowiada ciężkie-
mu stłuszczeniu wątroby;

2) krowy z nieznacznym uszkodze-

niem wątroby i/lub z niewielką jej
niewydolnością na tle stłuszczenia,
co odpowiada niewielkiemu i umiar-
kowanemu stłuszczeniu wątroby.
Taki podział jest merytorycznie uza-

sadniony, ponieważ w miarę skuteczne
leczenie jest możliwe tylko u pacjentów
należących do grupy 2.

Należy podkreślić, że w każdym przy-

padku ciężkiego stłuszczenia wątroby,
jak również w przypadku wystąpienia
objawów stłuszczenia wątroby w za-
awansowanej ciąży zastosowane lecze-
nie nie przynosi pożądanych rezulta-
tów i w takich przypadkach kieruje się
zwierzęta do uboju z konieczności.

W przypadku niewielkiego i umiar-

kowanego stłuszczenia wątroby roko-
wanie co do życia jest pomyślne, nato-
miast samo leczenie jest długotrwałe
i należy liczyć się z możliwymi kom-
plikacjami. Jednak krowy z niewielkim

i umiarkowanym stłuszczeniem wątro-
by powinny być leczone. Celem takie-
go postępowania terapeutycznego jest
zminimalizowanie ryzyka wystąpie-
nia powikłań stanu zdrowia, zaburzeń
płodności, produkcji mlecznej oraz pro-
gresji choroby w kierunku ciężkiego
stopnia stłuszczenia. Należy zwrócić
szczególną uwagę na zwierzęta nale-
żące do tej grupy, gdyż błędy powie-
lone w następnym okresie zasuszenia
mogą spowodować w kolejnym okresie
poporodowym przesunięcie do grupy
krów z ciężkim stłuszczeniem wątro-
by. W tym przypadku decydującą rolę
odgrywa wzrastająca z każdą kolejną
laktacją, genetycznie uzależniona, wy-
dajność mleczna.

W pierwszej kolejności postępowa-

nia lekarskiego należy dążyć do przy-
wrócenia prawidłowego apetytu i tym
samym ograniczenia nadmiernej lipo-
lizy. Najczęściej osiąga się to poprzez
leczenie choroby podstawowej, będą-
cej główną przyczyną braku apetytu.

Stosuje się leczenie farmakologiczne
(porażenie poporodowe, zapalenia wy-
mienia, zapalenia macicy) oraz zabiegi
chirurgiczne (repozycja przemieszcze-
nia lub skrętu trawieńca, korekcja racic).
W postępowaniu dietetycznym należy
wprowadzić do żywienia dobrej jakości
siano z roślin motylkowych lub siano
łąkowe. Korzystnie na poprawę ape-
tytu wpływa podawanie witaminy B12

(Intrawit B12), witamin grupy B (Com-
bivit), preparatów o działaniu stymu-
lującym czynność wydzielniczą wątro-
by, trzustki i gruczołów błony śluzowej
przewodu pokarmowego – menbutone
(Vetahepar), przywracających prawi-
dłową fl orę w żwaczu (Stimulex), jak
też preparatów zawierających substan-
cje lecznicze pochodzenia roślinnego
(Ruchamax, Superliv, Bio Lactic – Bo-
vis, Energy – Liv, Restobal). W celu po-
budzenia aktywności biologicznej fl ory
i fauny żwacza można przeszczepiać
treść żwacza, podając 5 litrów płynu
żwacza pobranego od zdrowej krowy.

Parametr badany

Wartości prawidłowe

Wartość diagnostyczna i objaśnienia

AST – aminotransferaza

asparaginianowa

(GOT, SGOT, AspAT)

50-100 U/L (temp. 37°C)

• wzrost w zespole stłuszczenia wątroby
• enzym wątrobowo nieswoisty
• wysoka aktywność enzymu w przypadku uszkodzenia wątroby, serca i mięśni

poprzecznie prążkowanych

• należy uwzględnić, że przyczyną wzrostu AST może być uszkodzenie mięśni

poprzecznie prążkowanych, szczególnie u krów z towarzyszącym zaleganiem

GLDH – dehydrogenaza

glutaminianowa (GLD, GD)

2-10 U/L

(temp. 25°C)

• wzrost w zespole stłuszczenia wątroby
• enzym wątrobowo swoisty
• enzym niestabilny w surowicy (oznaczenie należy wykonać w ciągu 24 godz.

od chwili pobrania)

GGT – gamma

– glutamylotransferaza (γ-GT)

14-28 U/L

(temp. 37°C)

• wzrost w zespole stłuszczenia wątroby
• enzym wątrobowo swoisty
• wzrost aktywności wskazuje na wewnątrz- lub pozawątrobową cholestazę

SDH – dehydrogenaza

sorbitolowa

do 6 U/L

(temp. 25°C)

• wzrost w zespole stłuszczenia wątroby
• enzym wątrobowo swoisty
• enzym niestabilny w surowicy (oznaczenie należy wykonać w ciągu 12 godz.

od chwili pobrania)

LDH – dehydrogenza

mleczanowa (LD)

do 1 500 U/L

(temp. 25°C)

• wzrost w zespole stłuszczenia wątroby
• enzym wątrobowo nieswoisty
• wzrost aktywności w uszkodzeniu wątroby, serca i mięśni poprzecznie

prążkowanych

• w przypadku podwyższonych wartości parametru wykonuje się oznaczanie

izoenzymów (elektroforeza)

AP – fosfataza alkaliczna

(ALP, FAL, Falk )

27-107 U/L

(temp. 37°C)

• wzrost w zespole stłuszczenia wątroby
• enzym wątrobowo nieswoisty
• wzrost w chorobach wątroby, w chorobach kości, w chorobach nowotworowych

Bilirubina całkowita

0,1-0,5 mg/dL

1,7-8,6 μmol/L

• wzrost w zespole stłuszczenia wątroby

Albuminy

3,2-4,9 g/dL

32-49 g/L

• spadek w zespole stłuszczenia wątroby (stężenie parametru rzadko obniża

się poniżej dolnej granicy wartości prawidłowych)

Mocznik

BUN (blood urea nitrogen)

10-45 mg/dL

1,67-7,5 mmol/L

1,0-3,7 mmol/L

• spadek w zespole stłuszczenia wątroby (stężenie parametru rzadko obniża

się poniżej dolnej granicy wartości prawidłowych)

Tabela 4. Parametry uszkodzenia i zaburzeń stanu czynnościowego wątroby określane w zespole stłuszczenia wątroby

BYDŁO

WETERYNARIA W TERENIE

y

4/2008

y

19

W celu ograniczenia nadmiernej

lipolizy i tym samym nadmiernego
uwalniania WKT z tkanki tłuszczowej
do krwi podaje się doustnie z paszą
treściwą kwas nikotynowy (niacyna,
witamina B3, witamina PP) w dawce
6 g 2 x dziennie przez okres 5-7 dni.
Zaleca się dożylne podawanie 20-40%
glukozy z jednoczesnym podskórnym
podaniem 200 j.m. insuliny lente lub ul-
tralente przez kolejnych 4-6 dni. Gluko-
za podawana dożylnie osłania miąższ
wątrobowy, zmniejsza rozpad glikoge-
nu w wątrobie, zapobiega poinsulino-
wej hipoglikemii oraz działa antylipo-
litycznie. Insulina zwiększa obwodowe
wykorzystanie glukozy przez komórki
docelowe przez ułatwiony jej transport
do komórki.

Parenteralne podawanie glikokortyko-

steroidów ma na celu wzmożenie gluko-
neogenezy, a tym samym zmniejszenie
odkładania trójglicerydów w wątrobie.
U krów z towarzyszącą zespołowi stłusz-
czenia wątroby ketozą zaleca się kilku-
krotne podskórne lub domięśniowe
podanie jednego z podanych glikokor-
tykosteroidów: 10-30 mg deksametazo-
nu, 2-5 mg fl umetazonu lub 100-200 mg
prednizolonu. Należy zaznaczyć, że po-
danie glikokortykosteroidów o przedłu-
żonym działaniu okresowo zmniejsza
wydajność mleczną, co znacznie popra-
wia skuteczność leczenia. Równolegle
do glikokortykosteroidów zaleca się jed-
nocześnie doustne podawanie prekurso-
rów glukozy, które w znacznym stopniu
podnoszą stężenie glukozy we krwi i za-
wartość glikogenu w wątrobie. Do naj-
częściej stosowanych prekursorów glu-
kozy należy zaliczyć glicerynę (glicerol),
glikol propylenowy i sole kwasu propio-
nowego. Najczęściej podaje się doustnie
2 x dziennie po 100-200 g propionianu
sodu, 125-250 g glikolu propylenowe-
go lub 150-500 g glicerolu. W związku
z różną smakowitością wyżej wymienio-
nych prekursorów glukozy oraz z różni-
cami w szybkości podnoszenia glukozy
we krwi zaleca się ich łączne podawa-
nie w proporcji 75 g propionianu sodu
+ 125 g glicerolu + 100 g glikolu propy-
lenowego. Należy pamiętać również, że
jednorazowe wysokie dawki związków
glukoplastycznych mogą dawać obja-
wy niepożądane. Jednorazowe podanie
1,8 kg glikolu propylenowego lub 2-3 li-
trów glicerolu działa neurotoksycznie.
Wysoka jednorazowa dawka propionia-
nu sodu (500 g) wywołuje ostrą biegunkę

osmotyczną oraz wzmożone pragnienie.
Jednocześnie wzrasta pH treści żwacza,
co w konsekwencji może zmniejszyć
kwasicę żwacza. Wyżej wymienione
związki glukoplastyczne zmniejszają
również stężenie lotnych kwasów tłusz-
czowych w żwaczu, a szczególnie kwa-
su octowego i masłowego. Wg obser-
wacji niektórych autorów podanie soli
kwasu propionowego zmniejsza spoży-
cie suchej masy paszy przez zwierzęta.
Mankamentami w stosowaniu związków
glukoplastycznych są konieczność indy-
widualnego podawania dla poszczegól-
nych zwierząt oraz ich różna smakowi-
tość. W niektórych stadach problem ten
został rozwiązany przez zastosowanie
dozownika związku glukoplastycznego
(glikolu propylenowego) do wody prze-
znaczonej do pojenia. W tym przypad-
ku obsługa ogranicza się do regularnego
uzupełniania związku glukoplastyczne-
go w dozowniku.

Chlorek choliny, metionina i kwas

nikotynowy należą do związków, któ-
re biorą aktywny udział w syntezie li-
poprotein, a tym samym usprawniają
usuwanie trójglicerydów z wątroby do
krwi. Chlorek choliny może być po-
dawany doustnie, ale ze względu na
częściowy rozkład choliny w żwaczu
wskazane jest podawanie pozajelito-
we (podskórnie) w ilości 25 g/zwie-
rzę w postaci 10% roztworu. Powyższe
związki samodzielnie nie występują
w handlowych preparatach, lecz wcho-
dzą w skład złożonych preparatów
stosowanych w okresie defi cytu ener-
getycznego.

W celu zwiększenia katabolizmu

związków ketonowych zaleca się go-
dzinny ruch zwierząt na świeżym
powietrzu. Jak wykazały obserwacje
terenowe, skuteczność leczenia spon-
tanicznej ketozy latem (w okresie pa-
stwiskowym) była wyższa niż w okre-
sie zimowym. W okresie zimowym
zwierzęta, przebywając w oborach na
stanowiskach uwięziowych, były po-
zbawione ruchu.

Dość dobre efekty w leczeniu ze-

społu stłuszczenia wątroby w postaci
istotnego zmniejszenia trójglicerydów
w wątrobie uzyskano, stosując przez
14 kolejnych dni 10 mg glukagonu po-
dawanego dożylnie. Jednak glukagon
nie jest środkiem zarejestrowanym do
stosowania u bydła mlecznego, a w me-
dycynie człowieka stosowany jest tylko
w lecznictwie zamkniętym. Z tego też

powodu powyższa metoda leczenia
okazała się niepraktyczna w hodowli
wielkostadnej.

W leczeniu wspomagającym zespołu

stłuszczenia wątroby należy uwzględnić:
podawanie witamin grupy B w postaci
dodatku paszowego (Polfamix B compo-
situm), podawanie drożdży piwnych lub
probiotyków (Probios), które stymulują
pobieranie suchej masy paszy, uwzględ-
nić dodatek 6 g niacyny, rozpoczynając
od 2.-4. tygodnia przed porodem i konty-
nuując do 120. dnia po porodzie, dodać
do paszy preparaty mineralne zawierają-
ce kobalt oraz pozajelitowo podać prepa-
raty o działaniu stymulującym procesy
trawienia (Vetahepar, Clanohepar). Jed-
norazowe podanie nieenzymatycznych
naturalnych antyoksydantów w postaci
iniekcji witaminy E z selenem zapobie-
ga tłuszczowemu zwyrodnieniu mięśni,
ograniczając peroksydację lipidów i po-
wstawanie wolnych rodników.

Należy liczyć się z faktem, że jeżeli

nie wprowadzi się skutecznej profi lak-
tyki zespołu stłuszczenia wątroby, to
każda następna laktacja zwiększa wy-
dajność mleczną i tym samym zwięk-
szy ryzyko wystąpienia ciężkiej postaci
stłuszczenia narządu.

Profi laktyka zespołu
stłuszczenia wątroby
Wychodząc z założenia, że zespół stłusz-
czenia wątroby jest zaburzeniem żywie-
niowo-metabolicznym, profi laktyka tego
zespołu w dużym stopniu jest zależna
od hodowcy, tzn. od sposobu zarządza-
nia stadem i żywienia zwierząt. Najbar-
dziej pożądane jest zmniejszenie lub
– jeżeli jest to możliwe – całkowite usu-
nięcie potencjalnych czynników ryzyka.
Do najważniejszych przedporodowych
czynników zwiększających ryzyko wy-
stąpienia zespołu stłuszczenia wątroby
można zaliczyć: nadmierne otłuszczenie
krów powyżej 4 w skali BCS, przedłu-
żenie okresu zasuszenia ponad 60 dni,
żywienie z nadmiarem pasz energe-
tycznych, jak również niedożywienie.
Natomiast w okresie poporodowym do
czynników ryzyka u otłuszczonych krów
należy zaliczyć: spadek apetytu i głodze-
nie, występowanie chorób infekcyjnych
oraz chorób okresu okołoporodowe-
go, dietę ketogenną, czynniki stresowe,
a także nagłe zmiany paszy bez wyma-
ganego okresu przejściowego.

‰

Piśmiennictwo dostępne u autora.