Socjologia i metod badao socjologicznych
Praca za zaliczenie różnic programowych
[Wpisz nazwisko autora]
Ogólne pojęcia z zakresu socjologii
Socjologia, nauka o społeczeństwie i procesach, które w nim
zachodzą. Zajmuje się badaniem stosunków społecznych, określa
prawidłowości powstawania i przekształcania się różnych form życia
zbiorowego, analizuje zjawiska i procesy zachodzÄ…ce w tych
zbiorowościach. Jako samodzielna dyscyplina naukowa pojawiła się w II.
poł. XIX w. Termin socjologia wprowadził francuski filozof A.Comte - w
znaczeniu ogólnej nauki o strukturze społeczeństwa, prawach jego
rozwoju i metodach badania. Przedmiot, zakres i zadania socjologii były
różnie rozumiane i określane w poszczególnych okresach, co miało wpływ
na pojawienie się rozmaitych kierunków i teorii. Do bardziej znanych
należą: teoria strukturalno-funkcjonalna, teoria konfliktu, teoria
ekologiczna, teoria działania społecznego, teoria systemów. We
współczesnej socjologii przeważa tendencja do ujmowania jej jako nauki
empirycznej o strukturze i funkcjonowaniu różnych zbiorowości, co
spowodowało szybki rozwój badań specjalistycznych i wyodrębnienie
szeregu szczegółowych dyscyplin socjologicznych, m.in. socjologia: pracy ,
przemysłu, miasta, wsi, opinii publicznej, wychowania , rodziny, wojska,
sportu, medycyny, religii.
Zakres przedmiotowy socjologii:
1) działy badające instytucje, w instytucjach tych występują w miarę
jednorodne wydarzenia, fakty, relacje występujące między grupami,
jednostkami itd.
2) dział badawczy badający zbiorowości społeczne
3) dział zajmujący się procesami społecznymi
A. Comte wyróżnił dwie warstwy badawcze nauk społecznych:
warstwa ogólna - statyka (budowa społeczeństwa) i dynamika
społeczna (przekształcenia społeczeństw)
Socjologia i metod badao socjologicznych
Praca za zaliczenie różnic programowych
[Wpisz nazwisko autora]
warstwa szczegółowa - badanie poszczególnych struktur społecznych
(socjologia wychowania, wsi, rodziny, itp.)
Socjologię możemy też podzielić ze względu na wielkość struktur, którymi
ma się zajmować:
makrosocjologia - zajmuje siÄ™ wielkimi strukturami jak
państwa, narody, cywilizacje
mikrosocjologia - interesują ją małe struktury społeczne jak
rodzina, grupa rówieśnicza, grupa zawodowa
Wybrane pojęcia
Grupa społeczna
Grupa społeczna opiera się na wzajemnych interakcjach między
jednostkami, zespalają ją pewne wspólne działania. Według socjologów
nie wszystkie grupy mają status grupy społecznej. Grupą społeczną nie
jest np. zbiorowość, czyli grupa osób nie wchodzących ze sobą w
interakcje społeczne i nie mających poczucia odrębności. Zbiorowością, a
nie grupą jest tłum, grupa osób na dworcu czekająca na pociąg, itp.
Zbiorowość może być groz
na dla poszczególnych jednostek. Grupa
społeczna natomiast posiada świadomość wspólnoty i odrębności.
Grupy społeczne dzielą się na:
vð pierwotne i wtórne.
pierwotne są to grupy, poprzez które jednostka wchodzi w
społeczeństwo (rodzina, przyjaciele, sąsiedzi, grupa rówieśnicza).
Charakteryzują się niewielką liczbą członków, w związku z tym
miedzy jednostkami występują bezpośrednie interakcje. Członkowie
takiej grupy są także głęboko zaangażowani emocjonalnie w jej
działalność.
Socjologia i metod badao socjologicznych
Praca za zaliczenie różnic programowych
[Wpisz nazwisko autora]
Grupy wtórne są to natomiast grupy liczne, gdzie nie jest możliwe
bezpośrednie kontaktowanie się z wszystkimi członkami grupy.
Zaangażowanie emocjonalne nie jest duże, ponieważ są to grupy
celowe i najważniejszym zadaniem grupy jest realizacja celu, do
którego została powołana. Grupy pierwotne mogą się przekształcić
na grupy wtórne, proces odwrotny też jest możliwy.
vð formalne i nieformalne. Formalne wyznaczajÄ… ramy czÅ‚onkostwa w
postaci rozmaitych przepisów pozostawionych na papierze ( szpital,
szkoła, zakład pracy), natomiast nieformalne powstają w sposób
spontaniczny i nie precyzują kryteriów członkostwa. Taką grupą
nieformalnÄ… jest np. grupa zabawowa.
vð swoje oraz obce. Z grupami uznawanymi za swoje jednostka siÄ™
identyfikuje, postrzega je pozytywnie oraz podtrzymuje
przyjacielskie relacje. Pielęgnuje z nich tylko miłe wspomnienia.
Natomiast grupa obca jest postrzegana negatywnie, z wrogością, w
relacjach z nią jednostka pielęgnuje negatywne odczucia. Dobre
uczynki sÄ… natomiast traktowane jako incydentalne
vð ekskluzywne i inkluzywne. Grupy ekskluzywne majÄ… ograniczonÄ…
liczbę członków, gdyż kandydaci muszą spełnić ściśle określone
warunki, by do nich przystąpić (np. Business Centre Club). Grupy
inkluzywne zapraszają natomiast każdego, kto zechce być członkiem
grupy.
vð autoteliczne i celowe. CzÅ‚onkowie grupy autotelicznej sÄ… ze sobÄ… bez
względu na korzyści, jakie im to przynosi. Grupą autoteliczną jest
rodzina. Natomiast członkowie grupy celowej są powiązani jakimś
interesem, są członkami grupy, ponieważ realizują za jej
pośrednictwem swoje interesy.
Instytucja społeczna
Socjologia i metod badao socjologicznych
Praca za zaliczenie różnic programowych
[Wpisz nazwisko autora]
Instytucja to specyficzny typ organizacji społecznej, który jest nastawiony
na zaspokajanie określonych potrzeb i rozwiązywanie problemów jej
członków
Rodzaje instytucji społecznych:
vð rodzina - pierwsza i najbardziej pierwotna instytucja spoÅ‚eczna
vð gospodarcze - skupiajÄ… siÄ™ na ekonomicznych aspektach życia
człowieka
vð polityczne - instytucje wyższego rzÄ™du, gdyż polityka wkracza do
gry wtedy, gdy ludność zaspokaja swoje potrzeby materialne w
takim stopniu, by tworzyć zręby organizacji władzy
vð edukacyjne - skupiajÄ…ce siÄ™ na celach wychowawczych i
socjalizacyjnych
vð religijne - oferujÄ…ce Å‚Ä…czność ze sferÄ… pozazmysÅ‚owÄ…, duchowÄ…,
uprawomocniające określony ład społeczny
vð nowe - pojawiajÄ…ce siÄ™ wraz z rozwojem spoÅ‚eczeÅ„stwa (np.
związane ze służbą zdrowia)
Status i rola społeczna
Statusem nazywamy miejsce jednostki w społeczeństwie.
Wyróżniamy dwa rodzaje statusu:
vð przypisany - jednostka dziedziczy okreÅ›lonÄ… pozycjÄ™ spoÅ‚ecznÄ… z
racji przynależności do danej grupy (np. narodowość)
vð nabyty - jednostka sama musi sobie wywalczyć pozycje w
społeczeństwie poprzez edukację lub też posiadanie odpowiednich
środków materialnych, by sobie daną pozycję społeczną kupić
Rola społeczna jest to zbiór oczekiwań wobec jednostki, która posiada
określony status społeczny. Jednostka posiadająca ten status posiada
Socjologia i metod badao socjologicznych
Praca za zaliczenie różnic programowych
[Wpisz nazwisko autora]
przynależne mu prawa i obowiązki, które wyznaczają nakazy i zakazy
związane z pełnioną rolą. Wiązką ról społecznych nazywamy jednoczesne
sprawowanie wielu ról społecznych z racji przynależności do wielu grup
społecznych. Jednostka pełni wiele ról, które wzajemnie na siebie
oddziaływują. Osoba pozostająca w wiązce ról społecznych może wejść w
konflikt w związku z pełnieniem ról mających przeciwstawne wymagania.
Kompleksem statusów nazywamy zajmowanie w społeczeństwie różnych
pozycji społecznych.
Dewiacja
Zachowaniem dewiacyjnym nazywamy takie zachowanie, które odbiega od
powszechnie akceptowanych norm społecznych. Jej występowanie jest
wynikiem nieskuteczności kontroli społecznej, stanowi zakłócenie
równowagi.
Marks uważał, ze zachowania dewiacyjne są nieuchronnym wynikiem
podziału klasowego, przejawiają się w konflikcie miedzy posiadaczami, a
robotnikami. Zachowania dewiacyjne wskazują na nieskuteczność zarówno
organów kontroli społecznej jak i samego procesu socjalizacji. Tego typu
zachowania się rozprzestrzeniają, ponieważ są zbyt łagodnie karane.
Pewna grupa socjologów zwraca uwagę na jeszcze inne powody
pojawiania się zachowań dewiacyjnych. Pojawiają się one nie tyle,
dlatego, że ludzie mają tendencję do zachowywania się niezgodnie z
ogólnie przyjętymi normami oraz wartościami, ale z uwagi na zmienność
samych norm. To spojrzenia na zachowania dewiacyjne, czyli niezgodne z
ogólnie przyjętymi normami i wartościami zwraca uwagę na fakt, ze
dewiacja nie może oznaczać złego zachowania tylko zachowanie inne. Jej
Socjologia i metod badao socjologicznych
Praca za zaliczenie różnic programowych
[Wpisz nazwisko autora]
konsekwencje nie muszą być negatywne, ponieważ uświadamia ogółowi
istnienie wartości i norm oraz organizuje społeczeństwo.
Teoria konfliktu i teoria wymiany
1. Teoria konfliktu
Teoria konfliktu była jedną z pierwszych orientacji teoretycznych;
rozwijała się jednocześnie z funkcjonalizmem i pozostającą w ukryciu
teorią bioekologiczną, która się w nim zawierała. Nawet niektórzy wcześni
funkcjonaliści, np. Herbert Specer, dążyli do konceptualizacji konfliktu. Na
przestrzeni lat jednak podejścia funkcjonalne spotykały się z nasilającymi
siÄ™ atakami z powodu niedoceniania zjawisk konfliktu i zmiany. PoszukujÄ…c
 funkcji" sił społeczno-kulturowych pod kątem zaspokajania potrzeby
integracji i innych wymogów, funkcjonaliści wykazywali skłonność do
umniejszania skutków nierówności w kontekście systematycznego
prowadzenia do konfliktu, dezintegracji i zmiany. Zwłaszcza funkcjonalizm
Talcotta Parsonsa pod koniec lat pięćdziesiątych i w latach
sześćdziesiątych był przedmiotem zjadliwych ataków za to, że nie zdołał
wypracować adekwatnej konceptualizacji procesów konfliktu.
Tak więc jedna z pierwszych orientacji teoretycznych w socjologii zyskała
w drugiej połowie XX w. nowe życie. To nowe życie dokonało się kosztem
funkcjonalizmu, który na pewien czas zastąpiły teorie konfliktu. Dzisiaj
reakcja teorii konfliktu na funkcjonalizm - w rzeczy samej można
powiedzieć, że przesadzona  ma swoje wyraz
nie określone miejsce w
długim szeregu teorii socjologicznych. Miejsce to ukazuje zarówno
niniejszy rozdział, jak i część VII, poświęcona teoriom krytycznym.
Początek teorii konfliktu w socjologii dał Karol Marks (1818-1883), lecz
rozwój tego podejścia w połowie XX w. zawdzięczamy dwóm niemieckim
Socjologia i metod badao socjologicznych
Praca za zaliczenie różnic programowych
[Wpisz nazwisko autora]
socjologom: Maxowi Weberowi (1864-1920) i Georgowi Simmlowi (1858-
1918).Weber i Simmel także sformułowali teorie konfliktu.
Marks
Ponieważ z pracami Marksa spotkamy się, analizując kilka perspektyw
teoretycznych w socjologii dzisiejszej, nie ma potrzeby przedstawiania tu
całego korpusu jego teorii. Na razie naszym celem jest opisanie
ogólniejszego, abstrakcyjnego modelu konfliktu, który kryje się w tle
polemik wokół schematu Marksa. Powodem takiego zainteresowania jest
fakt, że powrót teorii konfliktu jako reakcji na funkcjonalizm przybrał
następującą formę: uczeni poszukują możliwości wykorzystania idei
Marksa do rozwoju ogólnej teorii konfliktu, która mogłaby posłużyć jako
alternatywa wobec dostrzeganych nieadekwatności funkcjonalizmu.
Marks uważał, że:
Nierówności zasobów wywołują wewnętrzny konflikt interesów.
członkowie podporządkowanych segmentów społeczeństwa
stają się świadomi swoich prawdziwych interesów związanych z
redystrybucją zasobów, a przez to zmniejszeniem stopnia
nierówności, zaczynają kwestionować legitymację systemu
zmiany sytuacji społecznej pokrzywdzonych kategorii, stopnia
alienacji odczuwanej przez ludzi wskutek ich sytuacji, zdolności
członków poszkodowanych segmentów do nawiązania komunikacji
między sobą oraz ich umiejętności rozwinięcia jednoczącej
ideologii, która skodyfikuje ich rzeczywiste interesy.
Marks postrzegał te warunki jako czynniki zwiększające i podwyższające
świadomość interesów zbiorowych u grup podporządkowanych, a przez to
zmniejszające ich chęć akceptacji jako uzasadnionego prawa grup
nadrzędnych do panowania nad nieproporcjonalnym udziałem w zasobach.
Socjologia i metod badao socjologicznych
Praca za zaliczenie różnic programowych
[Wpisz nazwisko autora]
Na niektóre z sił podnoszących stopień świadomości wpływają z kolei takie
warunki strukturalne, jak:
zagęszczenie ekologiczne
szanse edukacyjne ,
obecność przywódców ideologicznych oraz kontrolowanie procesów
socjalizacji i sieci komunikacyjnych przez zbiorowości dominujące
Marks sformułował hipotezę, że im bardziej klasy podporządkowane
są świadome swoich rzeczywistych interesów i w rezultacie
kwestionują prawomocność rozdziału zasobów, tym bardziej
prawdopodobne, że warstwy upośledzone rozpoczną organizowanie
zbiorowej opozycji przeciwko dominujÄ…cym segmentom systemu.
Prawdopodobieństwo powstania takiej organizacji wzrasta
szczególnie pod kilkoma warunkami: dezorganizacji w segmencie
panującym ze względu za organizowanie ochrony jego
rzeczywistych interesów, nagłego wzrostu poczucia pokrzywdzenia
u upośledzonych, kiedy zaczynają oni porównywać swoje położenie
z położeniem uprzywilejowanych ,i mobilizacji przywództwa
politycznego do przygotowania konfliktu od strony organizacyjnej.
Marks podkreślał, że kiedy grupy upośledzone uzyskają jednoczącą
ideologię i przywództwo polityczne, ich rzeczywiste interesy stają
siÄ™ wyraz
nie zogniskowane, a ich sprzeciw wobec zbiorowości
dominujących zaczyna wzrastać, prowadząc do polaryzacji
interesów i celów zbiorowości dominujących i podporządkowanych.
Kiedy wzrasta stopień polaryzacji, maleją możliwości uzgodnienia
kompromisu i łagodnego przebiegu konfliktu, ponieważ zbiorowości
upośledzone są wystarczająco wyalienowane, zorganizowane i
zjednoczone, aby wywierać presję na całkowitą zmianę we wzorze
dystrybucji zasobów. Zbiorowości podporządkowane zaczynają
postrzegać gwałtowną konfrontację jako jedyny sposób
Socjologia i metod badao socjologicznych
Praca za zaliczenie różnic programowych
[Wpisz nazwisko autora]
przezwyciężenia nieuchronnego oporu zbiorowości dominujących. I
na koniec Marks spostrzegł, że gwałtowny konflikt spowoduje
wielkie zmiany we wzorach organizacji społecznej, zwłaszcza w
dystrybucji rzadkich zasobów. Twierdzenia zostały przedstawione w
znacznie bardziej abstrakcyjnej formie, niż uważał to za stosowne
Marks, ale jego idee w tej właśnie formie znów przenikają
socjologię współczesną. Kiedy teoretycy poszukują wyjaśnienia sił
wywołujących konflikt i zmianę, podświadomie przejmują od Marksa
obraz społeczeństwa jako przestrzeni wypełnionej konfliktami
interesów w związku z dystrybucją rzadkich zasobów, nierównością
z rozdziale cennych zasobów, wprawiającą w ruch mobilizację
zbiorowości podporządkowanych do prowadzenia konfliktu
przeciwko zbiorowością dominującym. Dziś jednak rzadko sięga się
tylko do Marksa; kiedy w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych
teorie konfliktu wysunęły się na plan pierwszy w socjologii, zaczęto
przywoływać także idee Maxa Webera i Georga Simmla.
2. Teoria wymiany
Od samego zarania teoria socjologiczna skupiała się na siłach rynkowych,
które przekształcają nowoczesny świat społeczny. Naturalnie to Adam
Smith' pierwszy sformułował  prawa popytu i podaży", lecz często
zapomina się o tym, że to właśnie jemu również socjologia zawdzięcza
jedno z podstawowych pytań, nadających kierunek dziewiętnastowiecznej
teorii socjologicznej: Jakie siły utrzymują spójność społeczeństw
nowoczesnych w warunkach ich różnicowania się i koncentracji jednostek
na własnych, wąskich i wyspecjalizowanych interesach? Jego odpowiedz

odnosiła się do połączenia sił moralnych i symbolicznych działających jako
 niewidzialna ręka porządku", która pojawia się, gdy racjonalni aktorzy
dążą do realizacji własnych interesów na otwartych i wolnych rynkach.
Socjologia i metod badao socjologicznych
Praca za zaliczenie różnic programowych
[Wpisz nazwisko autora]
Znaczna część wczesnej refleksji socjologicznej była skierowana na
rozważanie tej odpowiedzi bądz
na sformułowanie odpowiedzi
alternatywnej. W każ-dym wypadku socjologowie XIX i XX w. szybko
ustalili, że tym, nad czym w gruncie rzeczy pracują, są idee teorii
wymiany.
Teoria wymiany w ekonomii klasycznej
Biorąc pod uwagę wpływ Adama Smitha na socjologię, a także
oddziaływanie innych myślicieli z Wysp Brytyjskich, w większości Szkotów,
na dziewiętnasto-wieczną myśl społeczną, najlepiej chyba będzie zacząć
od idei, które wywodzą się z tej właśnie tradycji. Wszyscy ci klasycy
wczesnej ekonomii uważali się za  moralistów" i stąd w polu ich
zainteresowań znajdowały się takie rozległe zagadnienia etyczne, jak
sprawiedliwość, wolność i uczciwość2. Określenie  utylitaryzm"
obejmowało szersze zainteresowania moralne wczesnych moralistów, lecz
dziÅ› termin ten jest kojarzony raczej z wÄ…skim spojrzeniem na ich prace
na temat przenikania do teorii społecznej ekonomicznych modeli rynku.
Klasycy ekonomii traktujÄ… ludzi jako jednostki racjonalnie poszukujÄ…ce
maksymalizacji swych użyteczności materialnych lub pożytku z transakcji
czy wymiany z innymi ludz
mi na wolno konkurencyjnym rynku. Jako
racjonalne jednostki działające na wolnym rynku, ludzie mają dostęp do
wszystkich informacji, mogą przemyśleć wszystkie dostępne możliwości i
na podstawie tych rozważań wybrać racjonalnie kierunek działania, który
zmaksymalizuje ich korzyści materialne. Czynnikiem, za pomocą którego
dochodzi się do takich racjonalnych rozważań, są kalkulacje kosztów
związanych z poszukiwanymi różnorodnymi możliwościami. Koszty takie
muszą być odniesione do materialnych korzyści, a to w celu wskazania,
która z alternatyw mogłaby dostarczyć maksimum korzyści (zysk
pomniejszony o koszty). Takie spojrzenie na wczesnych utylitarystów jest
dość zawężające i pomija ich zainteresowania moralnością, lecz to właśnie
Socjologia i metod badao socjologicznych
Praca za zaliczenie różnic programowych
[Wpisz nazwisko autora]
te elementy ich idei przetrwały po dziś dzień i inspirują teorię - nie tylko
socjologiczną, lecz także ekonomiczną i polityczną.
Wraz z powstaniem socjologii jako dyscypliny świadomej swej
odrębności nastąpiły znaczne zapożyczenia, rewizje i reakcje krytyczne
wobec takiej koncepcji człowieka. Ostatecznie skrajne założenia
utylitarystyczne zostały powszechnie przyjęte w socjologii w formie
przekształconej w następujący sposób:
1. Choć ludzie nie dążą do maksymalizowania korzyści, jak
utrzymywali utylitaryści, to jednak zawsze podejmują próby
uzyskania pewnych korzyści w swych transakcjach z innymi.
2. Choć nie są bezbłędnie racjonalni, dokonują jednak kalkulacji
kosztów i zysków w transakcjach społecznych.
3. Chociaż działający nie posiadają bezbłędnej informacji na temat
wszystkich dostępnych możliwości, to jednak zwykłe są świadomi co
najmniej niektórych z nich, stanowiących podstawę oszacowania
kosztów i zysków.
4.Chociaż zawsze istnieją naciski na ludzką działalność, ludzie
współzawodniczą ze sobą w dążeniu do uzyskania korzyści poprzez
swoje transakcje.
Ludzie zawsze dążą do osiągnięcia zysku z transakcji, lecz są ograniczani
przez zasoby, którymi dysponują, rozpoczynając stosunek wymiany.
Ponadto, obok tych zmian w założeniach utylitarystycznych, teoria
wymiany wyłącza interakcję z ograniczeń transakcji materialnych na rynku
ekonomicznym.
Mimo iż transakcje ekonomiczne na jasno określonym rynku odbywają się
we wszystkich społeczeństwach, są one jedynie szczególnym przypadkiem
bar-dziej ogólnych stosunków wymiany zachodzących między jednostkami
we wszystkich kontekstach społecznych.
Socjologia i metod badao socjologicznych
Praca za zaliczenie różnic programowych
[Wpisz nazwisko autora]
Chociaż cele materialne są kwintesencją wymiany na rynku
ekonomicznym, jednostki wymieniają także inne, niematerialne dobra,
takie jak uczucia, różnego rodzaju usługi i symbole.
Oprócz faktycznej spuścizny utylitaryzmu niektóre z wersji nowoczesnej
teorii wymiany zasymilowały także strategię budowy teorii typową dla
utylitarystów. Zakładając, że ludzie są racjonalni, utylitaryści
argumentowali, że racjonalna nauka powinna zbadać wymianę pomiędzy
ludz
mi. W nauce tej  prawa natury ludzkiej" mogły znalez
ć się u szczytu
dedukcyjnego systemu wyjaśniania. Stąd też utylitaryści zapożyczyli z
wczesnej fizyki koncepcjÄ™ teorii jako logiczno dedukcyjnego systemu
aksjomatów lub praw oraz różnych twierdzeń niższych szczebli, które
mogłyby być racjonalnie wydedukowane z twierdzeń o  człowieku
ekonomicznym". Większość teorii wymiany zostanie zatem przedstawiona
w formie zbiorów twierdzeń, co oceniamy, kiedy przejdziemy do przeglądu
bardziej współczesnych ujęć.
Socjologia i metod badao socjologicznych
Praca za zaliczenie różnic programowych
[Wpisz nazwisko autora]
Bibliografia:
Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Oficyna  W Naukowa, Warszawa
2003,
Turner J., Struktura teorii socjologicznej, Wydawnictwo PWN, Warszawa
1998