Józef Tarnawa SJ

CIERPIENIE

UMIERANIE

NADZIEJA

„Studia Pedagogiczne"

Seria pod redakcją Franciszka Rzepki SJ

R. Jasnos, Teologia prawa w Deuteronomium, 2001

Sto lat polskiej katechezy. Wkład wybitnych polskich kateche-

tyków w odnowę i rozwój polskiej katechezy, 2001

H.-G. Ziebertz, Religijność i wychowanie w świecie pluralistycz

nym, 2001

J. Tarnawa SJ, Katecheza o cierpieniu i umieraniu w nauczaniu

Jana Pawła II, 2001

Nauka - Wiara - Katecheza. Jak mówić o relacjach nauka-

-wiara w katechezie?, R. Janusz SJ, B. Lisiak SJ, J. Poznań

ski SJ (red.), 2002

Dydaktyka w służbie katechezy, praca zbiorowa pod red. ks. Sta

nisława Dziekońskiego, 2002

A. Błasiak, Młodzież - świat wartości, 2002

A. Walulik CSFN, Katecheza inicjacyjna w polskich katechiz

mach, 2002

Paweł

Kaźmierczak,

Personalistyczna

koncepcja

wychowania

w nauczaniu Jana Pawła II, 2003

10.

Józef Tarnawa S J, Cierpienie - Umieranie - Nadzieja, 2003

Józef Tarnawa S J

CIERPIENIE

UMIERANIE

NADZIEJA

Wydawnictwo WAM

Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum'

Kraków 2003

Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum''

31-501 Kraków, ul. Kopernika 26

ignatianum@iezuici.krakow.pl

http://www.iezuici.krakow.pl/ignatianum/

Projekt okładki

Andrzej Sochacki

NIHIL OBSTAT. Prowincja Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego,

ks. A. Żak SJ, prowincjał, Kraków, 17 listopada 2001 r., l.dz. 265/01

ISBN 83-88209-66-3 (Ignatianum)

ISBN 83-7813-137-7 (WAM)

Wydawnictwo WAM

ul. Kopernika 26, 31-501 Kraków

tel. (012) 429 18 88, fax (012) 429 50 03

e-mail: wam@wvdawnictwowam.pl

Dział handlowy:

tel. (012) 423 75 00; 429 18 88, w. 322, 348, 366

fax (012) 430 32 10

e-mail: handel@wvdawnictwowam.pl

Zapraszamy do naszej

KSIĘGARNI INTERNETOWEJ:

http ://Wydawnictwo Wam.pl

Druk: Drukarnia Wydawnictwa WAM, 31-501 Kraków, ul. Kopernika 26

3.1.4. Targowanie się

3.1.5. Depresja

3.1.6. Akceptacja

3.2. Sens ludzkiego cierpienia i umierania

3.2.1. F ilozoficzno-egzystencj alne wyj aśnienia

sensu cierpienia

3.2.2. Chrześcijańskie wyjaśnienia sensu cierpienia

3.2.2.1. Tajemnica Jezusa Chrystusa wyjaśnieniem

ludzkiego cierpienia

3.2.2.2. Udział w posłannictwie Jezusa

3.3. Odkryty sens cierpienia

101

3.3.1. Zmiana sposobu patrzenia na świat

102

3.3.2. Zmiana sposobu wartościowania

104

4. POMOC CIERPIĄCYM

108

4.1. Zakres i zasadność służby cierpiącym

109

4.2. Kościół w służbie cierpiącym

116

4.3. Ludzie dobrej woli w służbie cierpiącym

Spis treści

PRZEDMOWA

Dlaczego cierpimy? Dlaczego cierpią inni? Czemu cierpienie może

służyć? To tylko niektóre z pytań, na które odpowiedzi poszukują ludzie

każdego dnia. Wokół tych pytań koncentruje się treść niniejszej książki.

Jej autor usiłuje przybliżyć czytelnikowi odpowiedzi, jakie człowiek mo

że znaleźć w wierze w Boga Przymierza, Boga przynoszącego człowie

kowi przez Jezusa Chrystusa nadzieję ostatecznego wyzwolenia nie tylko

z cierpienia, ale i śmierci oraz budzącego w nim nadzieję nowego życia.

Źródłem nadziei, jaką chrześcijanie czerpią z wyznawanej wiary, jest

tajemnica umęczonego i zmartwychwstałego Jezusa Chrystusa. Do tej ta

jemnicy odwołuje się Kościół w swoim nauczaniu o sensie ludzkiego

cierpienia. W oparciu o nauczanie Kościoła, które w ostatnich latach naj

wyraźniej formułuje papież Jan Paweł II, autor książki dokonał jego syn

tezy. Zwrócił przy tym uwagę na to, że dla wierzącego najważniejsze nie

jest to, że cierpi, że stoi przed koniecznością umierania, ale to, że jego

cierpienie, umieranie nie okrywa otoczka beznadziejności, przegranej, ale

nadzieja ostatecznego zwycięstwa nie tylko nad chorobą i cierpieniem,

ale nad samą śmiercią. Ponadto w książce wskazano na źródło tego zwy

cięstwa: Jezusa Chrystusa zmartwychwstałego. Dlatego też należy za

uważyć, że treść książki kieruje uwagę czytelnika nie tyle na bolesne do

świadczenia wynikające z choroby, cierpienia, a także umierania, ale na

ich ostateczne rozwiązanie. Wskazuje się przy tym, że one są tylko eta

pem ludzkiego życia, które zostaje przemienione, ubogacone życiem

Przedmowa

samego

Boga

nieśmiertelnością.

Zostaje

też

przypomniane,

że

nieśmiertelnością

obdarował

człowieka

Jezus

Chrystus

właśnie

przez

poniesioną mękę i śmierć, których jednak następstwem było Jego

zmartwychwstanie.

Z tego powodu właśnie nadzieja, której człowiek pragnie, która nie

jednokrotnie utrzymuje go przy życiu, która ukazuje mu sens całego

życia, stanowi ukoronowanie prowadzonych rozważań nad ludzkim cier

pieniem. Nadzieja ta nie jest przy tym ukazana jako niewyraźna, czy też

nieokreślona rzeczywistość, ale jako fakt, który stanie się udziałem czło

wieka zjednoczonego wiarą z Jezusem Chrystusem. Stąd też w książce

znajdujemy przypomnienie nauki Kościoła o tym, że życie człowieka

może się spełnić, może osiągnąć pełnię przez związanie się w życiu na

dobre i złe z Jezusem Chrystusem. W tym też świetle ważne wydają się

być zamieszczone w niniejszej pozycji rozważania o ludzkim cierpieniu,

ludzkiej chorobie i ludzkim umieraniu. Z lektury książki wynika też, że

jeśli człowiek zdecyduje się w świetle wiary rozpatrywać tajemnicę

cierpienia i w konsekwencji umierania, to droga ta może pomóc mu w na

bywaniu większej dojrzałości, a konsekwentnie pełniej odkryć sens włas

nego życia. Wskazano nadto na rolę, jaką wobec osoby dotkniętej cierpie

niem i chorobą może spełnić drugi człowiek, chrześcijanin. Jednocześnie

jednak pokazano, że nie jest to jednostronne obdarowywanie tylko cho

rego. Przeciwnie, podkreślono, jak wiele ludzie zdrowi mogą otrzymać

od chorych, którzy przeżywając w duchu wiary swoje cierpienie, stają się

faktycznymi świadkami wiary w Jezusa Chrystusa zmartwychwstałego,

ukazując innym prawdziwy sens ludzkiego cierpienia i umierania.

Książka nie skupia zatem uwagi czytelnika na samym cierpieniu.

Dzięki temu można też mówić o tym, że adresatami książki są nie tylko

duszpasterze, w szczególności duszpasterze chorych, ale też studenci

teologii, medycyny, psychologii, pedagogiki itd., jak również osoby

zainteresowane tym problemem.

Zbigniew Marek S J

WYKAZ SKRÓTÓW

CA - Encyklika Jana Pawła II Centesimus Annus, 1991.

ChL -

Posynodalna Adhortacja apostolska

Jana Pawła

II Christi-

fideles laici, 1988.

CT -

Adhortacja

apostolska

O katechizacji

w naszych czasach

Ojca Świętego Jana Pawła II Catechesi tradendae, 1979.

DM - Encyklika Jana Pawła Ił Dives in misericordia, 1980.

DRN -

Deklaracja o stosunku Kościoła

religii niechrześci

jańskich Nostra aetate, 1965

DSP

Dekret o środkach

społecznego

przekazywania myśli

Inter mirifica, 1963.

DV - Encyklika Jana Pawła II Dominum et vivificantem, 1986.

DWR - Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae, 1965

EA -

Posynodalna Adhortacja apostolska

Jana Pawła

II Eccle-

sia in Africa, 1995.

EV - Encyklika Jana Pawła II Evangelium vitae, 1995.

FC -

Adhortacja

apostolska

Jana Pawła II

Familiaris consórtio,

1981.

KDK -

Konstytucja

duszpasterska o Kościele w świecie

współ

czesnym Lumen Gentium, 1965.

KK - Konstytucja dogmatyczna o Kościele Gaudium et spes,

1964.

KKK - Katechizm Kościoła Katolickiego, 1994.

Wykaz skrótów

LdR -

List do Rodzin Jana Pawła II, 1994.

Encyklika Jana Pawła II Laborem exercens, 1981.

MD -

List apostolski Jana Pawła llMulieris dignitatem, 1988.

PDV -

Adhortacja apostolska Jana Pawła II Pastores dabo vobis,

1992.

Adhortacja apostolska Jana Pawła II Redemptoris custos,

1989.

Adhortacja apostolska Jana Pawła II Redemptionis do-

num, 1984.

RH -

Encyklika Jana Pawła II Redemptor hominis,

1979.

RMA -

Encyklika Jana Pawła II Redemptoris Mater,

1987.

RMI -

Encyklika Jana Pawła II Redemptoris missio,

1990.

Adhortacja apostolska Jana Pawła II Reconcilialio et

paenitentia, 1984.

SA' —

Encyklika Jana Pawła II Slavorum apostoli, 1985.

List apostolski Jana Pawła II Sahifici doloris, Rzym,

1984.

SRS -

Encyklika Jana Pawła II Sollicitudo rei socialis, 1987.

TMA -

List apostolski Jana Pawła II Tertio millennio adveniente,

1994.

Encyklika Jana Pawła II Utunumsint, 1995.

Adhortacja apostolska Jana Pawła II Vita Consecrata,

1996.

Encykliką Jana Pawła II Veritatis splendor, 1993.

QL -

Quality of life

WHO -

World Health Organisation

WSTĘP

Cierpienie uważane jest za stan człowieka, wywołany bólem fizycz

nym albo psychicznym, który spowodowany został jakimś niedoma

ganiem organizmu, np. chorobą, kalectwem lub innymi ograniczeniami

związanymi

niedoskonałością

struktury

bytowej

człowieka

Bólem

fizycznym nazywa się też każdą prostą reakcję na bodźce uszkadzające

organizm. Odczuwają go wszystkie organizmy, w tym także i zwierzęce,

które posiadają receptory bólowe. Natężenie wrażeń doznawanego bólu

będzie zależało od stopnia wrażliwości i sprawnego działania recepto

rów. Natomiast w swej strukturze psychicznej cierpienie jest aktem zło

żonym, zawierającym przeżycia takie jak:

smutek, zmartwienie, przy

krość, ból psychiczny, żal itp. Przeżycia te właściwe sąjednostkom, które

posiadają świadomość, wynikającą z osobowości. Tego rodzaju cierpie

nie uwarunkowane jest działaniem wszelkiego rodzaju podniet nie sprzy

jających lub zagrażających wprost dobru i rozwojowi jednostki, grupy lub

gatunku

ludzkiego.

Cierpienia

psychiczne

strony

podmiotu

będą

uwarunkowane odpowiednimi dyspozycjami uczuciowymi. Natomiast od

strony okoliczności zewnętrznych, od zmienności czasu i praw kieru

jących procesami życia emocjonalnego i duchowego

Por. Fr. Bujak,

Cierpienie,

Encyklopedia katolicka,

t. IH, pod red. R. Łu-

kaszyka, L. Bieńkowskiego,

Gryglewicza, Lublin 1979, s. 476.

Por. tamże, s. 475.

Wstęp

Patrząc na ludzką historię można mówić o tym, że jest ona wypeł

niona wielorakimi udrękami i cierpieniami, które towarzyszą człowie

kowi od samego początku jego życia aż po śmierć. Zastanawiające jest

przy tym to, że chociaż wiek XX przyniósł niemal w każdej dziedzinie

życia

ludzkiego

niespotykany

dotąd

dziejach

człowieka

rozwój

i postęp, to jednak nie był w stanie usunąć niebezpieczeństw i zagrożeń

związanych z cierpieniem i koniecznością umierania, przed którymi

stoi zarówno jednostka, jak i cała ludzka społeczność.

Wprawdzie człowiek - zwłaszcza w ostatnim czasie - cieszy się

wieloma sukcesami w walce z chorobą, ale w walce tej ciągle doświad

cza

swojej

bezradności

bezradność,

która

nierzadko

graniczy

z bezsilnością, staje się wielką próbą charakteru człowieka. Można

w niej doszukiwać się także mobilizacji jego sił - zwłaszcza ducho

wych i psychicznych - do zmagania się z tym, co niebawem ma na

stąpić. W bezradności tej najbardziej przeraża człowieka i napełnia go

lękiem

świadomość

zagrożenia

nadejścia

nieubłaganej

śmierci,

która

wcześniej czy później, w takich czy innych okolicznościach stanie się

jego

udziałem.

Wówczas

też

zagadnienie

cierpienie

nabiera

szcze

gólnego znaczenia. W takich momentach człowiek „instynktem swego

serca słusznie osądza sprawę, jeżeli wzdryga się przed całkowitą zagładą

i ostatecznym końcem swojej osoby i myśl o tym odrzuca. Zaród wiecz

ności, który w sobie nosi jako niesprowadzalny do samej tylko materii,

buntuje się przeciw śmierci. Wszystkie wysiłki techniki, choć bardzo

użyteczne, nie mogą uspokoić tego lęku; biologiczne bowiem prze

dłużenie życia nie zdoła zaspokoić pragnienia życia dalszego, pragnienia,

które nieusuwalnie przebywa w sercu człowieka" (KDK 18).

Sytuacja zagrożenia, jaką niesie z sobą ludzkie cierpienie, skłania

człowieka do stawiania sobie i innym podstawowych pytań związanych

z sensem ludzkiego cierpienia, zwłaszcza tego, które prowadzi ku

Por. Bp Jan Szkodoń,

Cierpienie. Materiały do pracy w zespołach synodalnych,

„Gość Niedzielny" 73 (1996) nr 38, s. 27.

Wstęp

śmierci. W tym znaczeniu choroba i cierpienie zawsze należały do naj

poważniejszych

problemów poddających próbie życie ludzkie. Pośród

tych, którzy starają się wyjaśniać te dramatyczne pytania, ukazywać ich

sens, jest także Kościół, który usiłuje wyzwolić w człowieku odwagę

do konfrontowania związanych z dotykającym go cierpieniem lęków

z poszukiwaniami jego religijnego znaczenia.

W ostatnich dziesięcioleciach czyni to w imieniu Kościoła przede

wszystkim Jan Paweł II

. W jego odczuciu ludzkie cierpienie i śmierć

stanowią „temat ogólnoludzki, który towarzyszy człowiekowi pod każ

dym stopniem długości i szerokości geograficznej - niejako współist

nieje z nim w świecie - i dlatego wciąż i na nowo domaga się pod

jęcia"

Uważa

przy

tym,

że

cierpienie

jest

nieodłącznie

związane

z ziemskim bytowaniem człowieka, a równocześnie stanowi niezgłę

bioną a zarazem nietykalną tajemnicę. Tajemnica ta wzbudza szacunek

i onieśmiela, „domaga się, w swej właśnie «przedmiotowej rzeczy-

wistosci», podjęcia refleksji, ujęcia w kształt wyrazistego problemu,

postawienia radykalnych pytań i szukania odpowiedzi"

Papież uważa przy tym, że ze względu na zróżnicowanie i głębię

ludzkiego cierpienia domaga się ono szczególnej refleksji. Nie powin

no w niej jednak chodzić wyłącznie o sam opis cierpienia, zamknięty

do obszaru takiej czy innej terapii, medycyny - jako nauki. Obszar

cierpienia ludzkiego jest daleko bardziej

rozleglej szy, zróżnicowany

i równocześnie wielowymiarowy. Papież jest przy tym przekonany, że

człowiek cierpi na różne sposoby, które nie zawsze są objęte przez

Por. RH 15-17; DM 6, 8, 10-11, 15; DV 38,41, 55, 57; EV 5, 18, 83; SRS 13,

28,31,47,49; VS 17,105,118; RP2,13,18,ChL3,16, 5-7, 53; PDV9; SD, 5-10.

Jan Paweł II,

List apostolski «SałviJSci dołoris» o chrześcijańskim sensie ludz

kiego cierpienia do biskupów, kapłanów, rodzin zakonnych i wiernych Kościoła

katolickiego

(Rzym, 11. 02. 1984), w: Jan Paweł II,

Listy pasterskie Ojca Świętego

Jana Pawia U,

Wydawnictwo Znak, Kraków 1997, s. 60.

.;,

SD 5.

Wstęp

medycynę. Cierpienie jest czymś bardziej podstawowym od choroby

i głębiej osadzonym w całym człowieczeństwie - dotyka mianowicie

całej struktury materialno-duchowej człowieka

Można przy tym mówić, że całe papieskie nauczanie o ludzkim cier

pieniu i umieraniu charakteryzuje głęboka analiza całego problemu, co

sprawia, że nie ogranicza się w nim do samego opisu cierpienia czy też

do wyliczania jego wielorakich form i przejawów. Jan Paweł II zasta

nawia się zarówno nad człowiekiem, który cierpi, jak i nad całym świa

tem ludzkiego cierpienia. Można mówić, że w prowadzonej nad ludz

kim cierpieniem refleksji szuka tego co istotne, a więc znaczenia i sen

su powszechności ludzkiego cierpienia i umierania. Poszukiwanie tego

znaczenia i sensu dokonuje nie tylko na płaszczyźnie ludzkiej, ale szu -

ka jego wyjaśnienia w świetle wiary mówiącej o powołaniu człowieka

do życia nadprzyrodzonego z Bogiem.

Tego rodzaju postawa Głowy Kościoła katolickiego sprawia, że nie

dziwi nas, dlaczego człowiek cierpiący stoi w samym centrum nie tylko

uwagi i troski Papieża, ale całego Kościoła, stanowiąc jedną z jego

najważniejszych dróg

. Dlatego

też cierpienie

ludzkie

rozpatrywane

samo w sobie tworzy jakby swoisty świat, który bytuje wraz z czło

wiekiem, rozłożony na ogromnie wiele podmiotów, co z kolei zawiera

sobie

jakieś

szczególne

wezwanie

wspólnoty

solidarności,

pytając w tym wszystkim natarczywie o sens

W nauczaniu Kościoła centralnym problemem nie jest jednak, choć

powszechnie dostrzegane, ludzkie cierpienie, choroba czy nawet umie

ranie.

Jego

nauczanie

skupia

się

ukazywaniu

człowiekowi

ich

znaczenia. Podejmowane w tej kwestii wysiłki pasterzy Kościoła są

szczególnie widoczne od połowy XX wieku, poczynając od Soboru

Por. SD 5.

Por. SD 8.

Wstęp

Watykańskiego II i nauczania papieży Pawła VI i Jana Pawła II.

W kwestii tej szczególnie cennym dokumentem jest encyklika Jana Pa

wła II Sollicitudo rei socialis. Dokument ten podaje teologiczną re

fleksję

nad

rozległą

panoramą

Judzkiego

bólu

cierpienia"

oraz

odsłania najbardziej bolesne punkty i zagrożenia egzystencji człowieka

na ziemi.

W dokumencie tym Papież zauważa, że w wielu wypadkach źród

łem tych zagrożeń jest skrajna nędza milionów ludzi w różnych częś

ciach świata; rosnąca przepaść między krajami bogatymi i biednymi;

zacofanie w dziedzinie gospodarki, kultury i opieki zdrowotnej; kryzys

mieszkaniowy;

bezrobocie;

zadłużenie

krajów

biednych;

naruszanie

norm moralnych i etycznych; handel bronią; terroryzm. Papież zauwa

ża przy tym, że, jeśh do tego wszystkiego doda się powszechnie znane

straszliwe

niebezpieczeństwo

broni

atomowych

nagromadzonych

w niewiarygodnych ilościach, nasuwa się wówczas następujący logicz

ny wniosek: tak widziany świat współczesny, łącznie ze światem eko

nomii, zamiast troszczyć się o prawdziwy rozwój, wiodący wszystkich

ku życiu bardziej ludzkiemu - jak tego pragnął Paweł VI w encyklice

Populorum

progressio

zdaje

się

prowadzić

nas

wszystkich

śmierci"

W kontekście zasygnalizowanego podejścia Jana Pawła II do pro

blematyki cierpienia i umierania, warto wskazać przynajmniej niektóre

powody, dla których jest mu tak bliski człowiek cierpiący. W rozmo

wie z A. Frossardem wyznaje, że choroba i cierpienie mocno zaciążyły

na jego życiu. Tak o tym wspomina: „Moje lata dziecięce i chłopięce

zostały wnet naznaczone utratą osób najbliższych. Naprzód matki, któ

ra nie doczekała dnia mojej pierwszej Komunii świętej [zmarła kiedy

Jan Paweł II, Enc.

Sollicitudo rei socialis

(SRS) (30 grudnia 1987), nr 6.

Por. Paweł VI, Enc.

Populorum progressio

(26 marca 1967), nr 20-21.

SRS 24.

Wstęp

Karol miał zaledwie 9 lat]. (...) Siostry, która urodziła się na kilka lat

przed moim przyjściem na świat, nie znałem, zmarła bowiem wkrótce

po urodzeniu. (...) Mój brat, Edmund, zmarł u progu samodzielności za

wodowej, zaraziwszy się jako młody lekarz ostrym wypadkiem szkar

latyny (...). Są to wydarzenia, które głęboko wyryły się w mej pa

mięci - śmierć brata chyba nawet głębiej niż matki, zarówno ze

względu na szczególne okoliczności, rzec można tragiczne, jak też

i z uwagi na moją większą już wówczas dojrzałość. Liczyłem w chwili

jego śmierci dwanaście lat"

. Nie bez znaczenia do wrażliwości na

ludzkie cierpienie były też dalsze lata jego życia. Do tych osobistych

doświadczeń cierpienia dodaje także doświadczenia związane z cier

pieniami całego narodu, które wywołały okrucieństwa czasów wojny

14 15

Nie

można

przy

tym

pominąć

osobistego

doświadczenia

cierpienia,

które weszło w decydującą fazę, jeżeli tak można powiedzieć, w chwili

dramatycznego zamachu na jego życie 13 maja 1981 roku. Mówił, że

w swoim cierpieniu doznał wymiaru Boskiego Doświadczenia '''nazwa

nego szczególną łaską, która dała mu nową moc do służby Kościołowi

oraz pozwoliła zrozumieć znaczenie międzyludzkiej solidarności

A. Frossard,

„Nie lękajcie się!" Rozmowy z Janem Pawiem II,

Wyd. Libioria

Editrice Vaticana, Rzym 1982, s. 14.

Przemówienie w siedzibie UNESCO

(Paryż, 2 czerwca 1980), w:

Przemówienia

i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II,

Wydawnictwo Znak, Kraków 1997, s. 278;

por. także,

Przemówienie na Uniwersytecie Jagiellońskim

(Kraków, 22. 06. 1983), w:

Jan Paweł II w Polsce. 1979-1983-1987. Przemówienia i homilie,

Instytut Wydaw

niczy PAX, Warszawa 1991, s. 454; tenże,

Przekroczyć próg nadziei,

Redakcja Wy

dawnictw KUL, Lublin 1994, s. 86.

Jan Paweł II,

Audiencja środowa

(14. 10. 1981), w: Jan Paweł II,

Ewangelia

cierpienia. Wybór homilii, przemówień i dokumentów,

Wydawnictwo Znak, Kraków

1997, s. 229-230.

Jan Paweł

W, Audiencja środowa

(7. 10. 1981), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu.

Wypowiedzi Ojca Świętego do chorych i pracowników służby zdrowia,

wybór i przy

gotowanie do druku Maria Kloss, część I (1978-1981 r.), Wyd. Ojców Franciszkanów,

Wstęp

Konfrontacja Papieża z cierpieniem i związanymi z nim ludzkimi

pytaniami otrzymuje w jego interpretacji określenie „tajemnica", za

czerpnięte z Listu św. Pawła do Rzymian. W ten sposób Jan Paweł U

zamierza zwrócić uwagę na jego zasięg, którym objęty jest nie tylko

człowiek, ale cała natura, która uległa skażeniu na skutek grzechu czło

wieka

. Jest przy tym przekonany, że tajemnicy istnienia w świecie

cierpienia nie można wyjaśnić przy pomocy samej ludzkiej inteligencji.

Mówi, że cierpienie jest tajemnicą szczególnie nieprzeniknioną i dla

tego jakże trudną do zrozumienia, do przyjęcia przez człowieka. Czło

wiek

dotknięty

chorobą,

dotknięty

jakimkolwiek

innym

cierpieniem

często pyta samego siebie: dlaczego ja muszę znosić ból, i prawie na

tychmiast stawia sobie inne pytanie: po co, jaki jest sens tego cierpie

nia, które mnie dotknęło? Gdy nie znajduje odpowiedzi, często się

załamuje, bo cierpienie staje się silniejsze od niego"

Przeżywany w związku z chorobą i cierpieniem kryzys człowieka

może niekiedy „prowadzić do niepokoju, do zamknięcia się w sobie,

czasem nawet do rozpaczy i buntu przeciw Bogu, ale może także być

drogą do większej dojrzałości, może pomóc lepiej rozeznać w swoim

życiu to, co nieistotne, aby zwrócić się ku temu, co istotne. Bardzo

często choroba pobudza do szukania Boga i powrotu do Niego"

. Zna

lezienie pełnej odpowiedzi na ludzkie pytania o sens choroby, cierpie

nia czy umierania możliwe jest tylko wówczas, gdy człowiek odkryje

Niepokalanów 1988, s. 158-160. Warto zauważyć, że zamachu dokonano w momencie

gdy prasa wioska rozwinęła kampanię przeciw papieżowi w związku z referendum nad

utrzymaniem prawa do legalizacji przerywania ciąży. Por. ks. A. Boniecki:

Notes

rzymski

(fragmenty), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 220.

Por. SD 2.

Jan Paweł II,

Przemówienie w czasie Jego IV pielgrzymki do Polski z okazji

odwiedzin szpitala dziecięcego w Olsztynie

(6 czerwca 1991 r.), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 167.

KKK 1501.

Wstęp

całą prawdę o sobie: Kim on jest Jakiejestjego przeznaczenie

i jakie ma do spełnienia zadania

Odpowiedzi na te pytania udziela Kościół, odwołując się do Bożego

objawienia, z którego czerpie najgłębsze wyjaśnienie. Czyni to przez

swych pasterzy. Jednym z nich jest papież Jan Paweł II. Jego liczne ka

techezy, w których podejmuje problemy związane z ludzkim cierpie

niem

umieraniem,

dostarczyły

materiału

naukowego

zbadania

treści tego nauczania

. W oparciu o ten materiał powstała niniejsza

praca.

Por. Jan Paweł II, RH 10, 13, 20; DM 83, 59; LE 9, 25; EV 2, 34; VS 1, 38-44;

RMA 4,37; CT 10,14,25; FC 1,14,25; RD 3-10; ChL 11, 3-6,29;

List do rodzin

(22.

02.1994)6, 9,11.

Por. RH 8, 10, 18; DV 25-27; EV 2, 34, 44, 83; ChL 36-37; RMA 2, 6, 11,25;

FC 3, 11, 34; VS 83,109-110; RMI 38, 44, 48; SA 20, 32; CT 5, 22, 59; PDV 8, 10,

46; VC 14,39; E A 69.

Por. CA 26-28, 35, 39, 46; DM 13, 14; LE 25-27; RH 18-19, 21; RMI 71-72,

86; FC 38-39; SRS 26,29, 30-34,42; SA 16-19; SA 16-19; RC 1, 7-8, 17,23; ChL 40,

57-64; VS 34, 96, 98.

Por. J. Tarnawa SJ,

Katecheza o cierpieniu i umieraniu w nauczaniu Jana Pa

wła II,

Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „IGNATIANUM", Wyd. WAM,

Kraków 2002.

GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

Podstawę

chrześcijańskiego

wyjaśniania

sensu

ludzkiego

cierpienia

i umierania stanowi chrześcijańska antropologia. Antropologia ta wywo

dzi się z przekonania i wiary, że człowiek pochodzi od Boga, a także

o tym, że jest obrazem Boga i czymś więcej niż zwykłą cząstką przyrody

lub anonimowym elementem ludzkiej społeczności (por. KDK 12,14),

że jest otwarty na wartości duchowe

1 2

. Na tej wierze chrześcijaństwo

opiera swe nauczanie o godności człowieka. Wynikająca z Bożego dzieła

stworzenia wielkość człowieka - obraz Boga - stawia go ponad wszelkim

innym stworzeniem i uzależnia tylko od samego Stwórcy.

Innym elementem antropologii chrześcijańskiej, która wyjaśnia god

ność osoby, jest jej złożoność z duszy i ciała. Z tego powodu człowiek

należy z jednej strony do świata zewnętrznego, z drugiej zaś do świata

duchowego. Co więcej, właśnie osobista godność stanowi najcenniej

sze dobro „człowieka, który dzięki niej przewyższa swoją wartością

cały świat materialny"

. Z tych też powodów godność istoty ludzkiej

zawsze jest wartością w sobie i przez się, a to wymaga uznawania jej

Jan Paweł II,

Przemówienie inaugurujące III Konferencję Generalną Episkopatu

Ameryki Łacińskiej,

Puebla (Meksyk, 28. 01. 1979), w:

Przemówienia i homilie Ojca

Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 379.

Por. PDV 45; EA 59.

ChL 37; EV 52; RH 16.

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

za podmiot wszelkiego działania, nie za przedmiot, który można użyć

jako narzędzie lub rzecz

Pomocą dla człowieka w odkrywaniu tak szeroko ukazanej godności

staje się wiara, którą przybliża i wyjaśnia Kościół. To dzięki Kościołowi,

który głosi, że człowiek został „stworzony przez Boga na Jego obraz i po

dobieństwo, odkupiony drogocenną krwią Chrystusa (...) został wezwany

do tego, by być «synem w Synu», żywą świątynią Ducha Świętego, i jest

przeznaczony do życia wiecznego w uświęcającej komunii z Bogiem" \

możliwe jest dotarcie i odkrycie prawdy o godności człowieka.

Według Jana Pawła II zakorzenione w chrześcijańskiej antropologii

rozważania nad ludzką naturą i jej wewnętrzną tajemnicą

służą także

wyjaśnieniu problemu ludzkiego cierpienia i umierania.

Por. ChŁ 5; 37; EV 34; 70-71; PDV 9; Jan Paweł II,

Przemówienie do

Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy

(Strasburg, 8. 10. 1988), w:

Przemówie

nia ihomilie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 157-158; tenże,

„Anioł Pański":

W obronie godności osoby

(Watykan, 31. 10. 1993), w:

Anioł Pański z Papieżem

Janem Pawiem II,

t. V, dz. cyt., s. 267-268.

DV 58-59; TMA 6-7. Por. także: Jan Paweł II,

Przemówienia do sekretarza

generalnego Międzynarodowej Konferencji na temat zaludnienia

(Rzym, 7. 06. 1984),

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 259; tenże,

Przemówienie w siedzibie Komisji i Trybunału Praw Człowieka,

(Strasburg, 08. 10.

1988), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 234; por.

tenże:

Przemówienie do Zgromadzenia Ogólnego

07VZ(Nowy Jork, 5. 10. 1995), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 54-55; por. także: EV

34; LE 1, 9; ChL 37; a także: Jan Paweł II,

Przemówienie inaugurujące III Konferencję

Generalną Episkopatu Ameryki Łacińskiej,

Pnebla (Meksyk, 28. 01. 1979), w:

Przemó

wienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 382-383.

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie do uczestników Międzynarodowej Konferencji

poświęconej umysłowo chorym

(Rzym, 30. 11. 1996), w: Jan Paweł II,

Ewangelia

cierpienia,

dz. cyt., s. 200-201.

Por. RH 8-12; DV 35; EV 71; Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

(1985), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II,

1.1, dz. cyt., s. 60; tenże,

Prze-

1.1. Godność człowieka z racji jego pochodzenia

Pochodzenie człowieka od Boga Stwórcy stanowi dla chrześcijan

punkt wyjścia do refleksji nad jego godnością. Pośród pierwszych i nie

uniknionych pytań stawianych przez człowieka jest pytanie o niego sa

mego, o jego pochodzenie, o istotę, a także o jego godność i wielkość.

Pytania „kim jest człowiek" nie można w pełni wyjaśnić bez odnie

sienia go do Boga jako Absolutu, będącego pełnią prawdy, piękna i do

bra. Co więcej, pociąga ono za sobą następne, jeszcze bardziej podsta

wowe i istotne, mianowicie pytania o Boga - kim On jest?

Oparta na Bożym objawieniu chrześcijańska odpowiedź na pytanie

o pochodzeniexzłowieJiabi2mi:-Zos

do ist

nienia przez Boga. Papież Jan Paweł II określa istotę ludzką mianem

widzialnego obrazu niewidzialnego Boga

. Z tego też powodu staje się

ona w świecie objawieniem Boga, znakiem Jego obecności, śladem Je

go chwały. Wszystko to zaś wyróżniają spośród innych stworzeń „naj

wyższą godnością, która jest zakorzeniona w wewnętrznej więzi łą

czącej go ze Stwórcą: jaśnieje w nim odblask rzeczywistości samego

Boga"

mówienie do ludzi nauki

(Kolonia, 15. 11. 1980), w:

Przemówienia i homilie Ojca

Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 314-315; tenże,

Przemówienie do Zgromadzenia

Ogólnego ONZ

(Nowy Jork, 5. 10. 1995), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego

Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 43.

Por. EV 34, 75; RH 8; EA 82; ChL 5,37,43,49; FC 11, 22-24,28,32,33; a tak

że: Jan Paweł II,

Sprawa pokoju - nieustanne wyzwanie naszych czasów. Orędzie na

Światowy Dzień Pokoju

(1985), w:

Orędzia Ojca świętego Jana Pawia II,

1.1, dz. cyt.,

s. 60; tenże,

List do rodzin z okazji Roku Rodziny 1994,

Listy pasterskie Ojca

Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 279; tenże,

Cziowiek stworzony na obraz Boży

(Audiencja środowa,

9. 04. 1986), w:

Katechezy Ojca Świętego Jana Pawia II. Bóg

Ojciec,

Wydawnictwo M, Apostolicum, Kraków-Ząbki 1999, s. 147-150.

EV 34.

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

O tej odrębności i niepowtarzalności człowieka w porównaniu z in

nymi stworzeniami mówi Biblia, posługując się obrazem nadania czło

wiekowi imienia. Ojciec Święty tłumaczy przy tym, że „w świetle

Stworzyciela jaśnieje godność stworzenia:

imię każdego bytu ludzkie

go jest w jakiś sposób - odbiciem Imienia Boga (...) Bóg wzywa każ

dego po imieniu"

. Należy tu zwrócić uwagę na kontrast, jaki zachodzi

pomiędzy bezmiarem wszechświata a człowiekiem, który w nim wy

daje się być istotą tak niewiele znaczącą

. Właśnie ów wewnętrzny

związek Boga z człowiekiem stanowi o niepowtarzalnej godności czło

wieka i wartości jego życia

. Tej godności nikt i nic nie może człowie

ka pozbawić „bez wielkiej obrazy Stwórcy"

Godność osoby wynika także z tego, że ostateczną racją stwórczego

aktu Boga w stosunku do człowieka jest zawsze Jego miłość. Kościół

wierzy, że „człowiek jest jedynym na świecie stworzeniem, którego

Bóg chciał dla niego samego" i dlatego „nic może odnaleźć się w pełni

inaczej, j ak tylko poprzez bezinteresowny dar z siebie samego"

. Myśl

Jan Paweł II,

Przemówienie podczas niedzielnego odmawiania „Anioł Pański":

Imię Boga jest święte

(Watykan, 28. 03. 1993), w:

Anioł Pański z Papieżem Janem

Pawiem II,

t. V, dz. cyt., s. 186.

Por. EV 35. Papież dodaje na tym miejscu uwagę, że słowa te można także

tłumaczyć: „uczyniłeś go niewiele mniejszym od Boga, chwałą i czcią go uwień

czyłeś" (Ps 8,6).

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie do przedstawicieli innych religii i kultur

(Delhi, 2. 02. 1986), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt.,

s. 450-451.

Jan Paweł II,

Słowo do ludzi „ zranionych przez życie ' '

(Tours, 21.09. 1996), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 522; por. tenże,

Przemówienie inaugurujące III Konferencję Generalną Episkopatu Ameryki Łaciń

skiej,

Puebla (Meksyk, 28. 01. 1979), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana

Pawia II,

dz. cyt., s. 382; VS 13.

KDK, 24.

1.1. Godność człowieka z racji jego pochodzenia

tą wielokrotnie

podejmował i rozwijał Jan Paweł U.

Warto na tym

miejscu zwrócić uwagę na jego orędzie wydane z okazji Światowego

Dnia Młodzieży w 1987 roku

, w którym podkreślił, że Bóg, który jest

Miłością i odwiecznie miłuje każdego z nas, stworzył nas dla miłości

po to,

abyśmy już

na zawsze żyli zjednoczeni z

Nim w miłości, która

nie ma końca. Ona nas kształtuje i zbawia, zaś w pełni objawiona

w Chrystusie ukazuje najwyższą godność człowieka. Dlatego jest prze

konany o tym,

że człowiek nie może

żyć i nie może być zrozumiany

bez miłości

Właściwością prawdy o godności człowieka stworzonego i obdaro

wanego miłością przez Boga jest to, że Bóg uczynił człowieka swym

partnerem, co pociąga za sobą poważne konsekwencje dla człowieka.

Miłość,

która jest

łącznikiem obu partnerów, sprawia obustronne ob

darowywanie i

jednocześnie zaciąga obustronne zobowiązanie.

Posiada

zatem

charakter „dialogiczny", który odpowiada

naturze osoby i jej

godności

. Stąd też w rozumieniu Papieża „ostateczna racja tego,

ażeby człowiek

żył, ażeby

szanować

życie i ochraniać życie człowie-

ka-jest

w Bogu. I

ostateczna podstawa wartości

i godności człowieka,

i sensu jego życia jest ta, że jest on obrazem i podobieństwem Boga!'

,ls

Dlatego też Kościół na różne sposoby podkreśla, że każda istota ludzka

posiada godność niezrównaną, ponieważ nosi w sobie bezcenny dar,

Hasło tego Światowego Dnia Młodzieży brzmiało:

Myśmy poznali i uwierzyli

miłości, jaką Bóg ma ku nam

(1 J 4, 16). Por. Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień

Młodzieży: Myśmy poznali i uwierzyli miłości, jaką Bóg ma ku nam

(1987), w:

Orędzia

Ojca Świętego Jana Pawła II,

dz. cyt., s. 166-167.

RH 10; PDV 44.

Por. US 28; VS 9; FC 11 ; Jan Paweł II,

List apostolski „ Mulieris Dignitatem "

Z okazji Roku Maryjnego o godności i powołaniu kobiety,

Listy pasterskie Ojca

Świętego Jana Pawła II,

dz. cyt., s. 171-174.

Jan Paweł II,

Homilia w czasie Mszyśw. w Turynie

(13. 04. 1980), w:

Przemó

wienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 477; DV 36.

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

skarb

swojego

człowieczeństwa

obecności

Boga,

który

utkał

w „łonie matki"

. Z tych samych powodów posiada ona niezbywalną

godność, bez względu na jej pochodzenie rasowe, etniczne, kulturowe,

narodowe czy też jej wierzenia religijne.

Kolejny

element,

wyrażający

godność

człowieka,

chrześcijaństwo

łączy z ludzką wolnością. Należy ona do natury osoby ludzkiej i „ma

swój fundament w transcendentnej godności człowieka: w godności da

nej mu przez Boga, jego Stwórcę, która go ku Bogu kieruje. Człowiek,

będąc stworzony na obraz i podobieństwo Boże (por. Rdz 1, 27), jest

nierozerwalnie związany z tą wolnością, której żadna siła ani przymus

zewnętrzny nie jest w stanie go pozbawić i która stanowi podstawowe

prawo człowieka jako jednostki i członka społeczeństwa"

. W tej sy

tuacji nie może dziwić, że Kościół poprzez swych pasterzy występuje

przeciw wolności, która nie jest oparta na mocnym fundamencie nie

naruszalnej godności osoby i przysługujących jej praw.

Poza tym dzięki Jezusowi Chrystusowi możliwe jest odkrycie przez

człowieka godności własnego człowieczeństwa opartej na niewymow

nej tajemnicy Bożego Synostwa, co też nadaje istotny sens całej jego

działalności w służbie człowiekowi, do jakiej wzywa go Chrystus

Działalność ta ma ostatecznie obdarować człowieka pełnią wolności

Por. Jan Paweł II,

Homilia podczas Mszy św. beatyfikacyjnej O. Damiana

Yeustera, opiekuna trędowatych

(Bruksela, 4. 06. 1995), w: Jan Paweł II,

Ewangelia

cierpienia,

dz. cyt., s. 198; por. EV 44.

Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju: „ Chcesz służyć sprawie poko

ju - szanuj wolność "

(1981), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawia II,

t. I, dz. cyt.,

s. 18; CT 14,69; ChL 3-5; EA 82, 107; FC 4, 6, 16, 21, 46; PDV 6, 36-40, 44; RD 3-4;

VC 36, 88, 91; VS31;DWR 1.

Por. RH 18; DM 1-2; DV 3, 25; LE 1; RMJ 1-3,11; VS 7; Jan Paweł II,

Audien

cja generalna

(20. 05. 1992), w:

Katechezy Ojca Świętego Jana Pawia II. Jezus

Chrystus,

dz. cyt., s. 124-127; tenże,

Audiencja generalna

(27. 05. 1992), tamże,

s. 127-130.

1.1. Godność człowieka z racji jego pochodzenia

i doprowadzić do ostatecznej komunii z Bogiem i ludźmi , która na

stąpi wraz z nastaniem eschatologicznego królestwa Bożego

. Przekaz

tej tajemnicy stanowi też istotę troski o dobra duchowe ludzkości,

w tym osób cierpiących i zagrożonych utratą życia, aby przywrócić

i zapewnić im pokój z sobą, z innymi ludźmi i z samym Bogiem

Kościół przestrzega, że tam gdzie zanika wszelkie odniesienie do

najwyższych i wspólnych wartości, jak również do prawdy absolutnej,

uznawanej przez wszystkich, tam życie społeczne zostaje wystawione

na ryzyko relatywizmu, gdzie wszystko staje się przedmiotem umowy

i negocjacji. Wtedy bowiem jedno z pierwszych i podstawowych praw,

jakim jest prawo do życia, staje się przedmiotem dyskusji, przetargów

lub wręcz zostaje zanegowane poprzez głosowanie w imię zasady wol

ności demokratycznego państwa, wspólnego interesu, pożytku społecz

nego czy praworządności. W rzeczywistości mamy więc do czynienia,

powie Jan Paweł II, z tragicznym pozorem praworządności dlatego, że

ideał demokratyczny zostaje zdradzony u samych swych podstaw przez

uzurpację prawa do dysponowania życiem drugich, zwłaszcza słabych

i bezbronnych. Przez to zaś pozbawia się fundamentu, który chroni pra

wa i nienaruszalną godność każdej osoby

Przyczyn uzurpacji przez człowieka prawa do decydowania o losach

ludzkiego życia Kościół doszukuje się przede wszystkim w propagowa-

Por. RMI 17-18; VS 7-8; CT 11, 20, 35; FC 16-17, 26, 47, 49-53, 63, 65, 86;

RD8,11-12; RP 4,50; RC 20.

Por. RMI 18-20; ChL 8-9, 11, 14-17, 23, 36, 45, 52-53; PDV 8, 12, 26, 29-30;

EA 14, 63; VC 6, 10, 20, 36; Jan Paweł II,

Audiencja generalna

(4. 09. 1991), w:

Katechezy Ojca Świętego Jana Pawia II. Kościół,

dz. cyt., s. 27-31 ; tenże,

Przemówie

nie podczas „Anioł Pański "

(Castel Gandolfo, 22. 07. 1984), w:

Anioł Pański z Papie

żem Janem Pawłem II,

t. II, dz. cyt., s. 325.

Por. Jan Paweł II,

Spotkanie z chorymi

(Salzburg, 26. 06. 1988), w: Jan

Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 145.

Por. EV 20; ChL 34; EA 48; RH 17; RP 2,10,14-16; VS 34,36-38.

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

niu materialistycznej wizji człowieka oderwanego od Boga - swego

Stwórcy i Pana. Jan Paweł II uważa przy tym, że wówczas kiedy czło

wiek odrzuci swe odniesienie do Boga, znaczenie wszystkich rzeczy ule

ga głębokiemu zdeformowaniu, a życie ludzkie, podobnie jak sama natu

ra,

zostaje

sprowadzone

materiału

biologicznego,

którym

można

dowolnie manipulować. Jest to postawa typowa dla dominującego we

współczesnej kulturze racjonalizmu naukowo-technicznego, w której od

rzuca się prawdę o stworzeniu czy też Bożym zamyśle wobec ludzkiego

życia. Postawa ta powoduje, że człowiek żyjąc tak, Jakby Bóg nie ist

niał", zatraca rozumienie nie tylko tajemnicy Boga, ale również tajemni

cy świata i swojego istnienia

. Konsekwentnie przy pomocy tej wizji

człowiek usiłuje zamienić kryteria określające godność osoby, jakim są:

szacunek, bezinteresowność i służba, na kryteria określające ludzką wy

dajność, funkcjonalność, przydatność i siły. Konsekwencją tak pojmowa

nej godności człowieka jest to, że praktycznie w takim świecie nie ma już

miejsca dla bezbronnych i słabych, jak nienarodzone dzieci, a także

niedołężni starcy czy ludzie umierający i chorzy.

Kościół w sposób jednoznaczny ocenia takie postawy, nazywając je

zamachem na ludzkie życie wówczas, kiedy jest ono najsłabsze i całkowi

cie pozbawione możliwości obrony

. Sytuacje te Jan Paweł II nazywa

„kulturą śmierci"

. Tłumaczy przy tym, że właściwością kultury śmierci

Por.EV20,22,23.

Por. EV 22.

Por. EV 10,11; RH 15; DM 6,12; LE 1,7,11-12; SRS 26,49; VS 80, 84; EV 3,

4, 8, 67; Jan Paweł II,

Przemówienie do uczestników Tygodnia Studiów zorganizo

wanego przez Papieską Akademią Nauk

(23. 10. 1982), w:

W trosce o życie. Wybrane

dokumenty Stolicy Apostolskiej,

dz. cyt., s. 199; tenże,

Przemówienie do uczestników

sympozjum zorganizowanego z okazji 25-lecia ogłoszenia encykliki „Humanae vitae "

(26.11.1993), tamże, s. 256.

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu

(1992), w: Jan Paweł II,

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawia II,

1.1, dz. cyt., s. 250;

1.1. Godność człowieka z racji jego pochodzenia

jest oddziaływanie silnych tendencji kulturowych, gospodarczych i poli

tycznych, w których najważniejszym kryterium jest powodzenie, dobra

materialne i sukces. Kultura śmierci jako taka ma swoje zasadnicze źró

dło w grzechu. Jest ona wyrazem niewłaściwego rozumienia wolności,

która absolutyzuje znaczenie jednostki ludzkiej, unicestwia jej odniesie

nie do solidarności z drugimi, do pełnej akceptacji drugiego człowieka

i do służenia innym. W ten sposób staje się ostatecznie wolnością silniej

szych i zostaje skierowana przeciw słabszym, skazanym na zagładę. Ży

cie społeczne zostaje wówczas wystawione na ryzyko całkowitego rela

tywizmu, gdzie wszystko, w tym również jedno z najważniejszych praw,

jakim jest prawo do życia, staje się przedmiotem umowy i negocjacji.

Jan Paweł II jest też przekonany, że współczesny człowiek uczest

niczy

dramatycznej

walce

pomiędzy

„kulturą

życia"

„kulturą

śmierci"

ostatnia

wyraża

się

pozbawianiu

fundamentalnego

prawa do życia wielkiej rzeszy słabych i bezbronnych istot ludzkich

przez propozycje pozbawienia życia noworodków z deformacjami cia

ła, osób z poważnymi upośledzeniami, niepełnosprawnych, starców -

zwłaszcza niezdolnych do samodzielnego życia - oraz ludzi śmiertelnie

chorych"

. Wyrazem propagowania kultury śmierci są też działania

nawołujące do aborcji

czy też eutanazji, nazywanej „dobrą śmiercią",

tenże.

Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu

(1983), tamże,

s. 220; ChL 38,54; EA 79; RP 4,12; VC 35,36.

Por. EV 21, 28, 50. O tym dramacie człowieka mówił już Papież Paweł VI

w encyklice

Populorum progressio.

Wskazał między innymi na to, że „świat współ

czesny, łącznie ze światem ekonomii, zamiast troszczyć się o prawdziwy rozwój,

wiodący wszystkich ku życiu bardziej ludzkiemu, zdaje się prowadzić nas wszystkich

ku śmierci". Por. Paweł VI,

Populorum progressio,

20-21.

EV4,10,28.

Por. EV 5, 13, 20, 57-62; ChL 38; FC 30; por. także: Jan Paweł II,

Słowo do

mieszkańców w Munster

(01. 05. 1987), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego

Jana Pawła II,

dz. cyt., s. 487.

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

a której stosowanie motywowane jest rzekomym współczuciem okazy

wanym człowiekowi nieuleczalnie choremu i umierającemu

Dlatego

też Papież mówi o faktycznych zamachach, które są jawnym zaprze

czeniem szacunku dla życia i stanowią radykalne zagrożenie dla całej

kultury praw człowieka

Szukając najgłębszych korzeni walki pomiędzy kulturą życia a kul

turą śmierci, Jan Paweł II wskazuje na coś jeszcze bardziej podsta

wowego niż wspomniana wyżej wynaturzona idea wolności. Uważa,

że sedno tego dramatu tkwi w osłabieniu wrażliwości na Boga i czło

wieka. Wyjaśnia, że człowiek, tracąc wrażliwość na Boga, traci także

wrażliwość na drugiego człowieka i jego podstawowe wartości, do któ

rych należy godność i życie

. Człowiek, który zatracił swoje odnie

sienie do Stwórcy, wyjaśnia dalej Papież, zamyka się w ciasnym kręgu

swojej

fizycznej

natury,

przestając

rozumieć

swój

transcendentny

charakter istnienia jako człowieka, staje się coraz bardziej rzeczą.

takich

przypadkach

również

życie

staje się

dla

niego

rzeczą,

a w konsekwencji przestaje być święte. To z kolei może powodo

wać,

że

życie

jako

takie

będzie

uważane

wyłączną

własność

człowieka, poddaną bez reszty jego panowaniu i wszelkim możliwym

manipulacjom.

Za szczególny przejaw zagrożeń poszanowania godności człowieka,

których przyczyną jest fałszywe postrzeganie własnej wolności oraz

rozwijanie cywilizacji bez Boga, Jan Paweł II uważa brak poszano

wania, a nawet targnięcie się człowieka na ludzkie życie. Nawiązując

do tej sytuacji mówi wprost, że o ludzkim poczuciu własnej godności

Por. tamże 15,20; por. także: Jan Paweł II,

Spotkanie z uczestnikami sympozjum

poświęconego opiece nad umierającymi a zorganizowanego przez ośrodek bioetyki

katolickiego uniwersytetu Sacro Cuore

(17. 03. 1992), w: Jan Paweł II,

Ewangelia

cierpienia,

dz. cyt., s. 180-181; por. SRS 26; EV 4, 5,11,12.

EV 18.

Por. EV21.

1.1. Godność człowieka z racji jego pochodzenia

rozstrzyga przede wszystkim jego stosunek do życia. Z tych powodów

po wiele razy przypomina, że prawo do życia przysługuje każdej isto

cie ludzkiej we wszystkich fazach jej rozwoju, od chwili poczęcia aż

do naturalnej śmierci, oraz we wszelkich warunkach, niezależnie od

tego, czy jest zdrowa czy chora, w pełni sprawna czy upośledzona,

bogata czy biedna. Co więcej, akcentuje niezbędność aktywnego udzia

łu wszystkich ludzi w obronie prawa człowieka do życia na każdym

z wymienionych wcześniej etapów i w każdej jego sytuacji społecznej.

W respektowaniu tego prawa upatruje możliwość obrony ludzkiej god

ności, wolności i ludzkich praw, a także możliwość współpracy na

rzecz rozwoju społecznego, który nie będzie nacechowany wrogością,

ale przyjaźnią i życzliwością

Z tych powodów należy powtórzyć za Janem Pawłem U, że nad

używanie

wolności,

przyporządkowanie

jej

egoistycznym

zamiarom

i pragnieniom prowadzącym do promocji własnego ,ja", a przez to

absolutyzuje znaczenie ludzkiej jednostki, staje się zamachem

sil

niejszego na wolność innych. Dzieje się tak dlatego, że posiadana wol

ność zostaje wymierzona przeciwko słabszym skazując ich na zniewo

lenie, albo i zagładę. Zło takiego wykorzystywania wolności polega na

tym, że człowiek stara się zawładnąć darem uzyskanym także przez

drugą osobę, a który jest zarazem dobrem udzielonym przez Boga.

Dlatego absolutyzacja wolności i odrywanie jej od konstytutywnej

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie w Synagodze Większej

(Rzym, 13. 04. 1986), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 436; tenże,

Prze

mówienie przed Bramą Brandenburską

(Berlin, 23. 06. 1996), tamże, s. 129; tenże,

Przemówienie w siedzibie UNESCO

(Paryż, 02.06. 1980), tamże, s. 285; EA 69,70, 82;

EV 57-58, 80, 96; FC 4, 8, 76; LE 18,22,27; PDV 6; RH 15; Jan Paweł

U, Orędzie na

Światowy Dzień Pokoju

(1980), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawia II,

1.1, dz. cyt.,

s. 11; tenże.

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

(1986), tamże, s. 70-71; tenże,

„Anioł

Pański Święty dar życia,

Anioł Pański z Papieżem Janem Pawiem II,

ł. III, dz. cyt.,

s. 304-305; tenże,

„Anioł Pański": Godność człowieka od chwili poczęcia,

Anioł

Pański z Papieżem Janem Pondem II,

t. V, dz. cyt., s. 287-288.

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

relacji z Bogiem i

drugim człowiekiem

prowadzi do przekreślenia jej

najgłębszego powołania i godności

'. Co więcej, w absolutyzowaniu

wolności zawiera się niebezpieczeństwo

totalitaryzmu,

który „wyrasta

z negacji transcendentnej godności osoby ludzkiej, będącej widzialnym

obrazem Boga niewidzialnego i właśnie dlatego z samej swej natury

staje się podmiotem praw, których nikt nie

może naruszać: ani

jed

nostka czy

grupa, ani też klasa, naród lub państwo. Nie może

tego

uczynić nawet większość danego społeczeństwa, zwracając się przeciw

mniejszości,

spychając ją na margines, uciskając,

wyzyskując, czy usi

łując unicestwić"

Jednym z przejawów takich działań są próby usunięcia na margines

życia osób starszych

i chorych. Działania

te uważane

są za wykrocze

nia przeciw

godności człowieka, które Jan

Paweł

II nazwał upodleniem

człowieka

Deptanie godności tych osób

polega

na pozbawianiu ich

należnego miejsca w

łonie rodziny, która

przekształciła się z rodziny

patriarchalnej w nuklearną. Podobne zjawisko obserwuje się również

w kształtowaniu się

struktur publicznych, które odsuwają te

osoby na

margines

imię

faworyzowanej

skuteczności

produkcyjnej.

ten

sposób w

świadomości starszego człowieka rodzi się smutne

prze

świadczenie o własnej nieużyteczności dla siebie i dla drugich

Opisane

powyżej zjawiska skłoniły Jana Pawła II do wyrażenia

przekonania Kościoła podczas Światowej Konferencji poświęconej

Por.EV 19-20; VS 38-40.

VS 99; Por. także: Leon XIII,

Encyklika „Liberias praestantissimum"

(20

czerwca 1888): Leonis XIII P.M. Acta, VIII, Romae 1989,224-226.

Jan Paweł II,

Audiencja środowa do uczestników Nadzwyczajnego Międzyna

rodowego Kongresu Gerontologii i Geriatrii, odbywającego się na Wydziale Medycyny

i Chirurgii Katolickiego Uniwersytetu „Sacro Cuore "

(20. 10. 1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 253.

Jan Paweł II,

Przemówienie na spotkaniu z osobami starszymi z diecezji rzym

skiej

(20.12.1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 265.

1.1. Godność człowieka z racji jego pochodzenia

starzeniu się ludzkości, iż „sposób, w jaki cywilizacja traktuje starość

i śmierć, te konstytutywne elementy życia, oraz sposób, w jaki pomaga

starszym przeżywać śmierć, jest decydującym kryterium jej szacunku

dla człowieka"

. W tej sytuacji społeczeństwo winno otoczyć szcze

gólną troską ludzi starych, kierując się przy tym humanistycznymi

i moralnymi kryteriami. Jest to obecnie tym bardziej ważne, kiedy nasz

współczesny

świat,

przesiąknięty

materializmem

hedonizmem

oraz

kierujący się oceną życia i jego spraw według kryterium ekonomicz

nego i zasad skuteczności, wyrządza ludziom starym wiele krzywd,

skazując ich na dodatkowe cierpienia, samotność i niezrozumienie, na

wet we własnej rodzinie. „W ten sposób dehumanizują się stosunki

między ludźmi, zubaża się rodzina i społeczeństwo"

. Dlatego też,

zdaniem Jana Pawła II, braku poszanowania ludzkiej godności przez

bezlitosne odsuwanie na margines życia ludzi starych, schorowanych,

wykończonych pracą, Kościół nie może milczeć. Jego zadaniem jest

ciągłe przypominanie o absolutnej wartości osoby ludzkiej i to w każ

dej fazie jej istnienia. Kościół idąc za wzorem Boskiego Nauczyciela,

który tak poświęcił się chorym i cierpiącym, nie może przestać mówić

o godności osób starszych, o należnej im czci i wdzięczności, jak rów

nież domagać się dla nich prawa do godnego i spokojnego życia, które

staje się dla nich przygotowaniem na ostatnie spotkanie z Bogiem

Tak więc zło wynikające z nadużywania ludzkiej wolności do

egoistycznych

celów,

większym

czy

mniejszym

stopniu

zawiera

w sobie swoisty spisek przeciw różnym etapom ludzkiego życia. Spisek

Jan Paweł II,

Orędzie na Światową Konferencję na temat starzenia się ludności

(Wiedeń, 26. 07.1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 229.

Jan Paweł II,

Przemówienie do osób trzeciego wieku w Walencji

(Hiszpania,

08.11.1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt, s. 255; por. FC 27; a także,

List

do rodzin z okazji Roku Rodziny 1994

(2 lutego 1994 r.), w:

Listy pasterskie Ojca

Świętego Jana Pawła II,

dz. cyt., s. 289-290.

Por. tamże, s. 266.

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

ten wciąga nie tylko poszczególne osoby w ich relacjach indywi

dualnych, rodzinnych i społecznych, ale sięga daleko szerzej, zyskując

wymiar globalny przez naruszanie i niszczenie więzi łączących narody

i państwa

. Ten obraz współczesnej ludzkości, zdaniem Jana Pawła II,

budzi wielki niepokój także ze względu na szczególną częstotliwość

tych aktów oraz na wielorakie i silne społeczne przyzwolenie, a także

częste przypadki ich prawnego uznania i włączenia w czyny niektórych

pracowników służby zdrowia. Tymczasem obrona życia, jako przejaw

poszanowania

godności

człowieka,

została

powierzona

człowiekowi

przez samego Boga. Człowiek od Chrystusa otrzymuje „ewangelię ży

cia" i poczuwa się do odpowiedzialności za jej głoszenie wszelkiemu

stworzeniu

Z powyższych powodów Kościół w żadnym wypadku nie może

pominąć

głoszenia niepodważalnego prawa do życia, którym każdy

człowiek jest obdarzony od chwili poczęcia aż do naturalnej śmierci.

Postawa ta wynika z głębokiej wiary Kościoła, że „życie ludzkie, na

wet gdy jest słabe i cierpiące, jest zawsze wspaniałym darem Bożej

dobroci"

. Dlatego też Kościół stoi niezłomnie na stanowisku, że „nic

i nikt nie może upoważnić do zabijania niewinnej istoty ludzkiej: czy

byłaby ona płodem czy embrionem, dzieckiem czy dorosłym, starcem,

nieuleczalnie chorym czy konającym. Nikt też nie może żądać tego

Por. EV 12,16, 17,64-65; CA 48; ChL 38; LE 14, 22; UUS 34-35; Jan Paweł II,

Bóg dawca życia - przemówienie podczas „Anioł Pański"

(Watykan, 5. 04. 1981), w:

Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II,

[t. I], dz. cyt., s. 357-360; tenże,

Przemówienie do uczestników IV Zgmmadzenia Plenarnego Papieskiej Akademii „Pro

kita"

(24. 02. 1998), w:

W trosce o życie Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej,

cyt., s. 296-298.

Por. Jan Paweł II,

List do wszystkich braci w biskupstwie poświęcony zagroże

niom żyda ludzkiego

(19. 05. 1991), w:

Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Panda II,

cyt.,s. 601-602.

1.1. Godność człowieka z racji jego pochodzenia

zabójczego gestu dla

siebie samego lub

dla

innej osoby, powierzonej

jego odpowiedzialności, ani

nie może

przyzwalać na to, bezpośrednio

lub pośrednio.

Żadna władza nie może

tego

prawnie nakazać ani ze

zwalać na to.

Chodzi tu istotnie o naruszenie

prawa Bożego, o obrazę

godności osoby ludzkiej, o

zbrodnię przeciwko życiu,

o zamach prze

ciw człowieczeństwu"

Respektowanie powyższych wskazań jest szczególnie ważne w sy

tuacji choroby i cierpienia człowieka. Nigdzie bowiem bardziej niż

w chorobie i cierpieniu nie uwidacznia się potrzeba szacunku dla człowie

ka, dla jego ludzkich praw i godności. Dzieje się tak między innymi dla

tego, że choroba, zwłaszcza nieuleczalna, stanowi w powszechnym od

czuciu jakby dyskryminację

człowieka przez oderwanie lub ograniczenie

jego codziennej aktywności,

szerokich

kontaktów oraz więzów społecz

nych i zawodowych, tak charakterystycznych dla ludzi zdrowych. Dla

tego Kościół „mocno wierzy, że życie ludzkie, nawet gdy słabe i cierpią

ce, jest zawsze wspaniałym darem Bożej dobroci"

. Stąd też w każdym

życiu, niezależnie od stanu i stadium jego rozwoju, umie dostrzec wspa

niałość owego

daru i bronić go przeciw jakimkolwiek zasadzkom, które

zawsze stanowią ciężką obrazę ludzkiej godności i sprawiedliwości

Poszukując natomiast przyczyn zagubienia przez człowieka wrażli

wości na wartość życia Jan Paweł II zwraca uwagę na zło występujące

pod szyldem postępu oraz wolności osobistej człowieka. Uważa, że

Kongregacja ds. Nauki Wiary, Deklaracji o eutanazji z 5 maja 1980 r.; por.

także: Jan Paweł II,

Przemówienie podczas spotkania z uczestnikami międzynarodo

wego sympozjum nt. „ Opieka nad umierającym. Aspekty spoleczno-hdturowe, medycz

ne, pielęgniarskie i duszpasterskie ",

zorganizowanego przez Ośrodek Bioetyki Kato

lickiego Uniwersytetu Sacro Cuore (17. 03. 1992), w:

W trosce o życie. Wybrane

dokumenty Stolicy Apostolskiej,

Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej BIBLOS, pod

red. ks. K. Szczygła, Tarnów 1998, s. 235-236.

■ *

FC 30.

Por.

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

występuje ono zarówno na płaszczyźnie kulturowej, społecznej jak

i politycznej. Podkreśla, że w tym zagubieniu się człowieka występuje

wiele sprzeczności i zafałszowani z jednej strony uroczyście prokla

muje się nienaruszalne prawa osoby i wartość życia, z drugiej nato

miast prawo to bezwzględnie jest łamane

. Można więc przyjąć, że

Kościół

właśnie wartość ludzkiego życia określa ludzką godnością .

1.2. Godność człowieka z racji odzyskanego życia

W chrześcijańskim rozumieniu wielkość i godność człowieka, poza

wyjaśnianiem jej w świetle wiary w Boże dzieło stworzenia, rozpozna

wana jest także w świetle wiary w tajemnicę Jezusa Chrystusa - Panu

dziejów człowieka

, jako że „w Boskiej Osobie Słowa, natura wspólna

EV 18, 20; RH 16; FC 24, 26; EA 124; Jan Paweł II,

List apostolski z okazji 50

rocznicy wybuchu II wojny światowej

(Watykan, 27. 08. 1989), w:

Listy pasterskie

Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 586-595.

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie na zakończenie Światowego Dnia Modlitwy

o pokój

(Asyż, 27. 10. 1986), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Panda II,

dz. cyt., s. 408; por. także, EV 2-5, 79; CA 54; VS 50; ChL 38.

Por. EV 16-20, 48; DM 6; FC 8, 42; ChL 5, 39-40; PDV 6; EA 70;

List do

rodzin z okazji Roku Rodziny 1994

(Rzym, 2. 02.1994), w:

Listy pasterskie Ojca

Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 315-320;

Orędzie na Światowy Dzień Chorego

(1993), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawia II,

t. II, dz. cyt., s. 415;

Przesianie da

uczestników kongresu „ O kulturę życia ",

tamże, s. 671-673.

Por. RH 22; DM 1; DV 59; EA 70; 106; VS 7; Jan Paweł II,

List do rodzin

Z okazji Roku Rodziny 1994,

Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Panda II,

dz. cyt.,

s. 247; tenże,

Przemówienie inaugurujące III Konferencję Generalną Episkopatu

Ameryki Łacińskiej,

Pnebła (Meksyk, 28. 01. 1979), w:

Przemówienia i homilie Ojca

Świętego Jana Panda II,

dz. cyt., s. 383-385;

„Anioł Pański"

(Watykan, 11. 07. 1982),

Anioł Pański z Papieżem Janem Pawiem II,

t. II (1. 11. 1981 - 20. 10. 1985), Libre-

ria Kditrico Yaticana, Roma 1986, s. 100.

1.2. Godność człowieka z racji odzyskanego życia

wszystkim istotom ludzkim zostaje wyniesiona do najwyższej godnoś

ci"

. Należy przy tym pamiętać, że tajemnica Jezusa odsłania godność

człowieka w aspekcie tajemnicy wcielenia, odkupienia i uświęcenia.

Dlatego też o ludzkiej godności, która w Chrystusie doznaje tak wiel

kiego wyniesienia, Papież Jan Paweł II nie waha się powiedzieć, że

„Słowo przyjęło człowieczeństwo, aby człowiek mógł stać się Bo

giem"

. Historia zbawienia, mówi dalej Jan Paweł U, nie jest niczym

innym, jak historią miłości Boga do człowieka, którego On umiłował

i wybrał. Nawet wtedy, gdy człowiek grzeszy, Bóg szuka go i kocha

w tajemnicy swego ukrzyżowanego Syna. W misterium odkupienia,

które wyraziło się przez krzyż, znak i dowód nieskończonej miłości

Boga, człowiek odnajduje „swoją właściwą wielkość, godność i war

tość

swego

człowieczeństwa".

więcej,

tajemnicy

odkupienia,

człowiek zostaje na nowo potwierdzony, niejako stworzony i wypo

wiedziany przez Słowo Odwiecznej Miłości Boga i dzięki niej doznaje

tak wielkiego wyniesienia

Poza tym dzięki Jezusowi Chrystusowi możliwe jest odkrycie przez

człowieka godności własnego człowieczeństwa, opartej na niewymow

nej tajemnicy Bożego Synostwa, co też nadaje istotny sens całej jego

działalności w służbie drugiemu człowiekowi, do jakiej wzywa go

Chrystus

. Działalność ta ma obdarować człowieka pełnią wolności

Jan Paweł II,

List apostolski „ Tertio millennio adveniente" w związku z przy

gotowaniem Jubileuszu Roku 2000

(TMA), w:

Listy pasterskie Ojca Świętego Jana

Pawia II,

s. 12.

Jan Paweł II,

List apostolski „ Orientale Lumen " do biskupów, do duchowień

stwa i wiernych w setną rocznicę listu apostolskiego „ Orientalium Dignitas "papieża

Leona XIII,

Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 540.

RH 10.

Por. RH 18; DM 1-2; DV 3,25; LE 1; RMI 1-3,11; VS 7; Jan Paweł II,

Audien

cja generalna

(20. 05. 1992), w:

Katechezy Ojca Świętego Jana Pawia II. Jezus Chrys

tus,

dz. cyt., s. 124-127; tenże,

Audiencja generalna

(27. 05.1992), tamże, s. 127-130.

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

i doprowadzić do ostatecznej komunii z Bogiem i ludźmi , która na

stąpi wraz z nastaniem eschatologicznego królestwa Bożego® Przekaz

tej tajemnicy stanowi też istotę troski o dobra duchowe ludzkości,

w tym osób cierpiących i zagrożonych utratą życia, aby przywrócić

i zapewnić im pokój z sobą, z innymi ludźmi i z samym Bogiem

W świetle powyżej przytoczonego nauczania trudno się dziwić, że Jan

Paweł II, począwszy od dnia inauguracji swego pontyfikatu, wskazuje na

Jezusa Chrystusa, a także wzywa do otwarcia się na Niego, jako jedynego

Zbawcę i Odkupiciela człowieka

, widząc w Nim niepowtarzalną moż

ność odkrywania pełnej prawdy o człowieku i jego godności. Wszelkie

zaś niedociągnięcia w tej kwestii w sposób znaczący wpływają na kształt

odkrywania przez człowieka jego pełnej godności. Brak ten w sposób

znaczący wpływa też na poszanowanie pełnej godności człowieka.

Rozważania nad godnością człowieka w świetle tajemnicy wciele

nia Jezusa uświadamiają, że godność ta wynika przede wszystkim

z Jego zjednoczenia z naturą człowieka przez to, że pracował ludzkimi

rękoma, myślał ludzkim umysłem, działał ludzką wolą, kochał ludzkim

Por. RMI 17-18; VS 7-8; CT 11, 20, 35; FC 16-17, 26, 47, 49-53, 63, 65, 86;

RD8,11-12; RP 4, 50; RC 20.

Por. RMI 18-20; ChL 8-9, 11, 14-17, 23, 36, 45, 52-53; PDV 8, 12, 26, 29-30;

EA 14, 63; VC 6, 10, 20,36; Jan Paweł II,

Audiencja generalna

(4. 09. 1991), w:

Kate

chezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Kościół,

dz. cyt., s. 27-31; tenże,

Przemówienie

podczas „Anioł Pański "

(Castel Gandolfo, 22. 07. 1984), w:

Anioł Pański z Papieżem

Janem Pawłem II,

t. II, dz. cyt., s. 325.

Por. Jan Paweł II,

Spotkanie z chotymi

(Salzburg, 26. 06. 1988), w: Jan

Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 145.

Por. Jan Paweł II,

Homilia w czasie Mszy św. inaugurującej pontyfikat

(Rzym,

22 października 1978), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Panda II,

dz. cyt., s. 12-13. Słowa te znajdują się w kontekście apelu Jana Pawła II, adreso

wanego do wszystkich ludzi dobrej woli w dniu inauguracji jego pontyfikatu: „Nie

lękajcie się. Otwórzcie (...) na oścież drzwi Chrystusowi! (...) Chrystus wie, co jest

w «człowieku»”.

1.2. Godność człowieka z racji odzyskanego życia

3 8

sercem, urodzony z Maryi Dziewicy, stał się prawdziwie jednym z nas,

we wszystkim do nas podobny oprócz grzechu (por. Hbr 4,15)"

. Na

leży też podkreślić, że poprzez tajemnicę wcielenia Jezusa został naj

pełniej objawiony ludziom „zamysł Boży w stosunku do całego stwo

rzenia, a w szczególności w stosunku do człowieka"

. Poza tym

w tajemnicy wcielenia Jezusa cała ludzkość i każdy człowiek z osobna

otrzymali światło umożliwiające wyjaśnienie pytań o ich przyszłość:

człowiek powołany jest do pełni życia w Bogu

Bóg w Odwiecznym Słowie - Jezusie Chrystusie - mówi do człowie

ka, szuka go, miłuje go odwiecznie, a nade wszystko pragnie wynieść do

godności przybranego dziecka i dziedzica życia wiecznego. Dlatego też

przywrócenie utraconej przez grzech godności dziecka Bożego i dzie

dzictwa życia wiecznego następuje w tajemnicy odkupienia. Bóg bowiem

wychodzi na poszukiwanie człowieka, który jest Jego szczególną włas

nością. Szuka go z miłością z potrzeby swego ojcowskiego serca. Szuka

dlatego, ponieważ człowiek oddalił się od Boga, zatracił swą godność

i zagubił swoje powołanie. Dał się okłamać i sprowadzić na manowce

przez nieprzyjaciela Boga. Jeżeli Bóg szuka człowieka przez swojego

Syna, to dlatego, aby go wyprowadzić z tych manowców i zła, które roz

panoszyło się w dziejach człowieka i ludzkości

. W śmierci i zmartwych

wstaniu Jezusa Bóg się objawia i daje ludziom życie. Ponadto przez

dzieło odkupienia Bóg Ojciec w Chrystusie (prawdziwym Bogu i praw

dziwym człowieku) wypowiedział ostateczne słowo o człowieku, o jego

godności, powołaniu i przeznaczeniu

. Dlatego też wiara w tajemnicę

zbawienia umożliwia człowiekowi odkrywanie w osobie Jezusa Chrystu-

Por. KDK 22.

TMA, s. 11-12.

Tamże, s. 14.

Por. tamże, s. 15.

Por. tamże, s. 13, 15.

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

sa cały odwieczny plan Boga, który w Nim się wypełnił. On będąc

«Prawda» (por. J 14,6), objawianie tylko tajemnicę Trójjedyncgo Boga

i prowadzi do uczestnictwa w Jego życiu, ale także objawia całą prawdę

o człowieku

Tę wielką godność człowieka, ukazaną przez Boga przede wszyst

kim w tajemnicy Jezusa nazywa się Ewangelią, czyli Dobrą Nowiną.

Dlatego Kościół, którego

podstawowym zadaniem

we wszystkich

czasach jest głosić Ewangelię wszystkim narodom, nie przestaje kon

templować całej tajemnicy Chrystusa, a zwłaszcza tajemnicy odkupie

nia, które przyszło przez krzyż, bo ona nadała człowiekowi ostateczną

godność i sens jego istnienia w świecie. Co więcej, przyniesiona przez

Jezusa Chrystusa Ewangelia dała światu i człowiekowi podstawę nowej

cywilizacji, z której zrodziła się kultura, sztuka, a wreszcie najwyższy

ideał nienaruszalnej godności człowieka

W wymiarze indywidualnym człowiek dostępuje tej godności prze

de wszystkim w doświadczaniu uświęcającej mocy i działania Ducha

Świętego zesłanego Kościołowi przez Jezusa Chrystusa

. Godność ta

staje się jego udziałem najpierw przez udzielenie sakramentu chrztu.

Poprzez ten sakrament człowiek staje się dzieckiem Boga, zostaje przy

łączony do Jezusa i włączony w Jego zbawcze posłannictwo. Godność

poprzez

przyjmowanie

kolejnych

sakramentów

zostaje

umacniana,

rozwijana i wspierana do wykonywania zadań związanych z wypeł

nianiem przez człowieka jego konkretnego powołania. Wypełnianie te

go powołania w rozumieniu chrześcijańskim możliwe jest dzięki obec

ności i uświęcającemu człowieka działaniu mocą Ducha Świętego

Por. CT 5,9,22; por. tenże: ChL 11,18,64.

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na Boże Narodzenie

(Watykan, 25. 12. 1989), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II,

dz. cyt., s. 515,518-519.

Por. J. Charytański SJ,

Katecheza o Duchu Świętym według Katechizmu Kościo

ła Katotickiego,

„Bobolanum", Warszawa 1999.

Tamże, 43-46.

1.3. Godność człowieka z racji jego przeznaczenia

W głoszonej przez Kościół Dobrej Nowinie o zbawieniu wiele uwa

gi poświęca się także sprawom przyszłości człowieka. W swej refleksji

Kościół odwołuje się do prawdy mówiącej o tym, że człowiek od po

czątku swego istnienia nosi w sobie podobieństwo do swego Stwórcy,

a żyjąc w konkretnym świecie realizuje w swoim życiu zadania umoż

liwiające osiągnięcie jego przeznaczenia do życia wiecznego z Bo

giem

. Kościół nieustannie wyznaje i głosi swą wiarą w to, że czło

wiek został przeznaczony do pełni życia, którego jedynym gwarantem

jest Bóg

. Wierzy też, że „życie, którym Bóg obdarza człowieka, jest

czymś więcej niż tylko istnieniem w czasie. Jest dążeniem ku pełni

życia; jest zalążkiem istnienia, które przekracza granice czasu: «bo dla

nieśmiertelności Bóg stworzył człowieka - uczynił go obrazem swej

własnej wiecznosci» (Mdr 2,

23)"

. Właśnie przeznaczenie człowieka

przez Boga do życia wiecznego określa jego niepowtarzalną godność

która nie wynika jedynie z jego źródła, którym jest pochodzenie od

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie w siedzibie Komisji i Trybunału Praw Czło

wieka

(Strasburg, 8. 10. 1988), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana

Pawła II,

dz. cyt., s. 234; tenże,

Przemówienie do Zgromadzenia Ogólnego ONZ

(Nowy Jork, 5. 10. 1995), tamże, s. 54-55; tenże,

Orędzie na Światowy Dzień Mło

dzieży

(1987), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II,

1.1, dz. cyt., s. 168; RH 11;

ChL 37; DM 7-8; EV 34; LE 1, 9.

Por. Jan Paweł II,

List apostolski do młodych całego świata z okazji

Międzynarodowego Roku Młodzieży

(1985), w:

Listy pasterskie Ojca Świętego Jana

Pawła II,

dz. cyt., s. 119.

EV 34.

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie do uczestników Międzynarodowej Konferencji

na temat AIDS (Rzym,

15. 11. 1989), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana

Pawła II,

dz. cyt., s. 533.

4 1

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

Boga, ale także z jego celu, to znaczy z jego przeznaczenia do oglą

dania Boga i komunii z Nim. Powołanie człowieka do spotkania

z Bogiem, do życia wiecznego dokonuje się przez Syna, Odwieczne

Słowo Ojca, które u kresu dziejów „ożywi wszystko i wszystkich

w niebieskiej Jerozolimie"

Godność człowieka, wynikająca z powołania go do życia wiecznego

z Bogiem, nie stoi w sprzeczności i nie pozbawia wartości doczesnej

egzystencji człowieka. Owszem, ogarnia ją, ubogaca i prowadzi ku

ostatecznemu

przeznaczeniu,

zagwarantowanemu

przez

Jezusa

Chry

stusa, który powiedział: „Ja jestem zmartwychwstaniem i życiem. (...)

Każdy, kto żyje i wierzy we Mnie, nie umrze na wieki" (J 11, 25-26)

Dzieje się tak dlatego, że człowiek, będąc obrazem i podobieństwem

Boga wpisanym w jego ludzką istotę od samego początku, wciąż prze

rasta świat, kierując się wewnętrzną racją swego bytu ku życiu wiecz-

nemu

. Dlatego też rozpatrywanie w tej perspektywie ziemskiego ży

cia człowieka, umożliwia

nazwanie go

pielgrzymowaniem

celu

ostatecznego

przeznaczenia,

którym

jest

Bóg,

objawiający

się

jako

wieczne mieszkanie dla człowieka. Wiara ta wynika z przekonania, że

całe „mesjańskie posłannictwo Chrystusa - poprzez Ewangelię Kró

lestwa, poprzez tajemnicę paschalną - stanowi wielkie przygotowanie

do ostatecznego zjednoczenia z Bogiem. (...) Syn przygotowuje nam

mieszkanie w domu Ojca. Jesteśmy więc wszyscy wezwani, jesteśmy

zaproszeni,

aby

zamieszkać

wiecznych

przybytkach,

uczestniczyć

w Pełni Prawdy i Życia, jaką jest sam Bóg, i cieszyć się nią"

SA 32; por. także: RMI 38.

Por. EV 38.

Por. Jan Paweł II,

List apostolski do młodych całego świata z okazji Międzyna

rodowego Roku Młodzieży

(1985), w:

Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II,

dz. cyt.,s. 119-120.

Jan Paweł II,

Homiłia w czasie Mszy św. w Agrigento

(Sycylia, 9. 05. 1993,), w:

Przemówienia i homilie Jana Pawła II,

dz. cyt., s. 491.

1.4. Poszanowanie ludzkiej godności

Tak odkrywana w świetle wiary godność człowieka uczy patrzenia

na jego życie nie w kategoriach posiadania, ale bycia. Z tych też po

wodów Kościół uczy, że to, co ludzie uważają za ułomne i słabe, dla

Boga jest przedmiotem szczególnego upodobania i miłości. Z tego sa

mego powodu dla wierzącego nie liczy się to, czy ktoś jest zdrowy czy

chory, ale czy jest gotowy do świadomego i wypełnionego wiarą prze

żywania własnej godności choćby najbardziej trudnej i bolesnej

. Ten

sposób odkrywania własnej godności pomaga człowiekowi lepiej zro

zumieć, że nawet wówczas kiedy cierpi, nie cierpi na próżno.

1.4. Poszanowanie ludzkiej godności

Poszanowanie godności człowieka możliwe jest, zdaniem Jana Pa

wła U, poprzez spełnienie kilku podstawowych warunków, pośród któ

rych niezbędne jest przestrzeganie prawa moralnego, a także podmio

towe traktowanie ludzkiej osoby niezależnie od jej społecznej sytuacji.

1.4.1. Przestrzeganie prawa moralnego

Płynące z wiary poznanie godności człowieka związane jest z obo

wiązkiem jej rozwijania tak, aby możliwe było osiągnięcie pełnej god

ności poprzez ostateczną komunię z Bogiem. Drogą do tak rozumia

nego rozwoju godności osoby jest forma życia respektującego zawarte

w przykazaniach prawo moralne. Trzeba bowiem pamiętać, że „przy

kazania należą do przymierza pomiędzy Bogiem a ludzkością (...)

wyznaczają zasadnicze zręby postępowania, decydują o wartości mo

ralnej ludzkich czynów, pozostają w organicznym związku z powoła-

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie podczas ,

4nioł Pański "

(Osnabriick, 16. 11.

1980), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 32.

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

niem człowieka do życia wiecznego"

Zapis prawa moralnego, wy

jaśnia Jan Paweł U, posiada swoją dwoistą formę: tę, która znalazła się na

Mojżeszowych tablicach Dekalogu i w Ewangelii, oraz tę, która znajduje

się w świadomości moralnej człowieka. Papież zwraca uwagę, że zarów

no poziom sumienia, jak i poziom wartości moralnych stanowią newral

giczny punkt, w którym co krok spotykają się doczesność i wieczność.

W nich też upatruje podstawę zasadniczej wielkości człowieka oraz jego

prawdziwie ludzką godność

. Nic więc dziwnego, że w chrześcijańskim

rozumieniu u podłoża autentycznej wolności i nienaruszalnej ludzkiej

godności stoją niezmienne i uniwersalne normy moralne.

Prawa moralne, o których mowa, mają swe źródło w Bogu, najwyż

szym Dobru, które stanowi niewzruszoną podstawę i niezastąpiony wa

runek wszelkiej moralności. Normy moralne bronią osobowej godności

każdego człowieka, służą zachowaniu, a także prawidłowemu rozwojowi

całej ludzkiej społeczności. Dlatego tylko w posłuszeństwie uniwersal

nym normom moralnym „znajduje człowiek pełne potwierdzenie swojej

jedyności jako osoba oraz możliwość prawdziwego wzrostu moralne

go"

. Kościół przypomina też, że jedynie moralność, która uznaje normy

obowiązujące zawsze i wszystkich, nie dopuszczając żadnych wyjątków,

stanowi etyczny fundament współżycia społecznego, opartego na spra

wiedliwości i należytym szacunku wobec każdej istoty ludzkiej

. Tak

więc człowiek jest wolny, jeśli może chcieć i wybierać, opowiedzieć się

po stronie prawdy i dobra oraz żyć zgodnie ze swoim sumieniem

, da

Jan Paweł II,

List apostolski da młodych całego świata z okazji Międzynarodo

wego Roku Młodzieży

(1985), w:

Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II,

dz. cyt, s. 121.

§1

Por. tamże, s. 122-123.

VS 96,99; ChL 43; FC 8-9,37; RP 18,26; VC 91; VS 32-35,72.

Por. VS 95-102; ChL 39,42; FC 63-64; PDV 8-10.

Por. EV 24. Mówiąc o sumieniu Papież stwierdza, iż „wolność sumienia i religii

(...) jest (...) pierwszym i niezbywalnym prawem osoby ludzkiej; a nawet więcej.

1.4. Poszanowanie ludzkiej godności

jącym mu zdolność rozróżniania dobra i zła oraz podejmowania działań

zgodnie z tym prawem. Tym samym posłuszeństwo wobec tego prawa

stanowi o godności człowieka. Dlatego też Kościół naucza, że żadna

ludzka władza nie ma prawa ingerować w sprawy sumienia człowieka.

Sumienie jest świadectwem transcendencji osoby, także wobec spo

łeczeństwa, i jako takie jest nienaruszalne

. Dlatego człowiek obdaro

wany sumieniem, jest też zobowiązany do okazywania mu posłu

szeństwa. Aby mogło do tego dojść, musi on widzieć oraz ściśle łączyć,

pojęciowo i faktycznie, godność i wolność, która jest konsekwencją

godności stanowiącej najwyższy znak noszonego w sobie obrazu Boga.

Godność ta wymaga, aby człowiek kierował się w swym działaniu

świadomym i wolnym wyborem

. Sam zaś wybór winien opowiadać

się zawsze po stronie prawdy, gdyż taki jest imperatyw moralny pra

wego sumienia

. Tymczasem codzienne życie wskazuje, jak liczne są

nadużycia w tej dziedzinie. Powodem tego stanu rzeczy jest uzurpacja

człowieka do prawa rozstrzygania o granicach swojej wolności.

ważniejszych

przyczyn

tego

zjawiska

trzeba

zaliczyć

coraz

częściej obserwowane, a zarazem groźne w skutkach zobojętnienia re

ligijne, sekularyzacja i dechrystianizacja

. Zjawisko to znajduje swój

można powiedzieć, że w stopniu, w jakim dotyka ona najbardziej intymnej sfery du

cha, podtrzymuje głęboko zakotwiczoną w każdej osobie rację bytu innych wolności".

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

(1981), w:

Orędzia Ojca Świę

tego Jana Pawła II,

1.1, dz. cyt., s. 19.

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

(1991), w:

Orędzia Ojca

Świętego Jana Pawła II,

1.1, dz. cyt., s. 115,122-125; por. także,

Orędzie na Światowy

Dzień Pokoju

(1982), tamże, s. 26;

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

(1984), tamże,

s. 49;

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

(1988), tamże, s. 90-91.

Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu

( 1981), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II,

1.1, dz. cyt., s. 214.

Por. tamże; RH 19; VC 91; VS 31,34, 42, 94.

Por. ChL 4; EV 21-22.

4 5

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

wyraz w zagubieniu przez człowieka norm moralnych, przez co pod

znakiem zapytania zostaje nie tylko sam rozwój i postęp człowieka, ale

istnienie całej naszej cywilizacji

. Zjawiska te w bezpośredni sposób

wpływają na kształtowanie się ludzkiego sumienia, które jako wewnętrz

ny głos prawdy o nas samych stoi na straży ludzkiego życia, broni jego

wartości i godności, wskazuje na właściwą drogę, zwłaszcza w chwilach

ciemności i błędu, a w sytuacjach granicznych potwierdza jego sens

Stąd też odejście od Boga, bądź osłabienie wrażliwości na Niego łączy się

nieuchronnie ze zgubnymi dla życia ludzkiego konsekwencjami. Na

skutek natarczywego oddziaływania wielu środków społecznego prze

kazu w ludzkim sumieniu zaciera się granica między dobrem a złem,

zwłaszcza w dziedzinie fundamentalnego prawa do życia

Innych

przyczyn

istniejącego

kryzysu

moralnego

należy

szukać

w kryzysach dotykających człowieka na płaszczyźnie kulturowej, spo

łecznej i politycznej. Polegają one na coraz powszechniejszym in

terpretowaniu

przestępstw

jako

„uprawnionych

przejawów

wolności

osobistej,

które

należy

uznawać

chronić

jako

autentyczne prawa

jednostki"

Por. RH 8, 15; LE 5-8; SRS 4, 8, 9-26; Jan Paweł II,

Przemówienie do Zgroma

dzenia Ogólnego ONZ (Nowy

Jork, 2. 10. 1979), w:

Przemówienia i homilie Ojca

Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 23-24, 31-32; tenże,

Przemówienie w siedzibie

Międzynamdowej Organizacji Pracy

(Genewa, 15. 06. 1982), tamże, s. 243; tenże,

Przemówienie do sekretarza generalnego Międzynarodowej Konferencji na temat

zaludnienia

(Rzym, 7. 06. 1984), tamże, s. 263-264; tenże,

Przemówienie z okazji trzy

dziestej rocznicy Konstytucji „ Gaudium et Spes "

(Rzym, 8.11.1995), tamże, s. 394.

Por. ChL 4,53-54.

EV 24.

EV 18, 58, 70; ChL 5; FC 4, 37; RH 15, 16; RMI 8, 59; Jan Paweł II,

List do

rodzin z okazji Roku Rodźmy 1994,

Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 279-280; tenże,

Przemówienie do uczestników Międzynarodowej Konfe

rencji na temat AIDS

(Rzym, 15. 11. 1989), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego

Jana Pawła II,

dz. cyt., s. 526-527; tenże,

„Anioł P a ń s k i W obronie życia

(Castel

1.4. Poszanowanie ludzkiej godności

Najgłębszy jednak korzeń kryzysu moralnego, jaki przeżywa współ

czesny człowiek, Jan Paweł II dostrzega w osłabieniu ludzkiej wrażli-

wości na Boga

i drugiego

człowieka.

Uważa, że są to typowe i po

wszechne

zjawiska

występujące

zdominowanych

przez

sekularyzm

przejawach życia społecznego i kulturowego, co powoduje w czło

wieku nie tylko zatracenie tajemnicy Boga, ale także tajemnicy świata

i własnego istnienia

. Jego zdaniem inne przyczyny słabości moralnej

tkwią również w nieadekwatnej czy wręcz błędnej (fałszywej) interpre

tacji człowieka. Jest przekonany, że z jednej strony niewątpliwie żyje -

my w epoce humanizmu i antropocentryzmu, kiedy o człowieku po

wiedziano i napisano najwięcej. Z drugiej zaś strony, paradoksalnie,

jest to epoka równocześnie wstrząsów i niepokojów człowieka o jego

przeznaczenie

i tożsamość, epoka takiego poniżenia człowieka

i ta

kiego deptania jego wartości, jakich dotąd jeszcze nigdy nie było. Po

szukując przyczyn degradacji godności ludzkiej osoby Ojciec Święty

wręcz mówi

o dramacie

współczesnej

cywilizacji, którego źródeł

szukuje się

w upowszechniającym się

humanizmie ateistycznym. Taki

humanizm powoduje odrywanie człowieka od istotnego wymiaru jego

egzystencji, jakim jest Bóg. Z kolei oderwanie w rzeczywistości ska

zuje człowieka na najgorszą degradację.

Jan Paweł II tłumacząc zagrożenia tkwiące w wyżej przedstawionej

filozofii

życia

człowieka

przywołuje

soborową

konstytucję

Gaudium

et spes (nr 36) i w oparciu o jej tekst mówi, że „tracąc wrażliwość

na Boga, traci się także wrażliwość na człowieka, na jego godność

Gandolfo, 25. 07. 1993), w:

Anioł Patiski z Papieżem Janem Pawłem II,

t. V, dz. cyt.,

s. 234-235.

Por. EV 21, 22, 96; ChL 39; CT 57; DM 2; FC 76; PDF 76; RMI 8, 59; Jan Pa-

wel II,

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

(1985), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana

Pawła II,

t. I, Wydawnictwo Św. Stanisława B.M. Archidiecezji Krakowskiej,

Wydawnictwo M., pod red. J. Jękot, P. Słabek, Kraków 1998, s. 61.

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

i życie" . Papież wyjaśnia przy tym, że człowiek, który nie dostrzega

swej zależności od Stwórcy, w rzeczywistości żyje tak,, jakby Bóg nie

istniał". W następstwie takiej postawy zamknięty w kręgu swej fi

zycznej natury przestaje rozumieć swój transcendentny charakter i to,

że istnieje jako człowiek

. Poza tym podkreśla, że człowiek wyklucza

jąc

swoje

odniesienie

Boga,

powoduje

głębokie

zniekształcenie

znaczenia wszystkich rzeczy, zwłaszcza w odniesieniu do życia, które

się rodzi i które umiera. W konsekwencji nie potrafi też zadać sobie

pytania o najbardziej autentyczny sens swojego istnienia, a przez to

staje się coraz bardziej rzeczą i obiektem wielorakiej manipulacji.

W takim klimacie, stwierdza Papież, ludzkie cierpienie zostaje pozba

wione jakiegokolwiek znaczenia przez to, że zamiast stawać się bodź

cem do osobowego wzrostu, zostaje postrzegane jako bezużyteczne,

a nawet zwalczane jako zło, którego należy zawsze unikać. Co więcej,

ilekroć nie można go przezwyciężyć i gdy znika nadzieja na powo

dzenie i dobrobyt, pojawia się coraz silniejsza pokusa położenia kresu

życiu, bo utraciło ono już wszelki sens

Ten całościowy obraz człowieka akcentujący jego wielkość w wy

miarze duchowego istnienia i powołania oraz potrzeby integralnego

rozwoju ma istotne znaczenie w sytuacji człowieka cierpiącego i cho

rego. Trzeba bowiem pamiętać, że człowiek realizuje swój rozwój nie

tylko

dziedzinie

kultury,

poszukiwań naukowych

technicznych,

słowem, we wszystkim tym, co należy do horyzontalnego wymiaru je

go osoby i stworzonego świata. Rozwój ten realizuje przez to wszystko,

co w nim jest najgłębsze, co czyni go transcendentnym wobec świata

i samego siebie i co każe mu szukać Tego, który jest Stwórcą wszyst-

EV 21,36, 64; FC 27; KDK 36; por. także: CA 13; tenże,

Orędzie na Światowy

Dzień Pokoju

(1985), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawia II,

1.1, dz. cyt, s. 60-61;

tenże,

Orędzie na Światowy Dzień Migranta

(1991), tamże, s. 391.

Por. EV 22, 96; ChL 4-5, 53.

Por. EV23.

1.4. Poszanowanie ludzkiej godności

kich rzeczy. Ostatecznie tylko ten wymiar wertykalny może nadać

prawdziwy sens byciu i działaniu człowieka, ponieważ stawia go po

między początkiem a kresem.

W tym podwójnym - horyzontalnym i wertykalnym - procesie roz

woju człowiek realizuje się jako istota duchowa"

. Gdyby pozbawiono

go tej

sfery, życie, zwłaszcza w

obliczu nadchodzącej śmierci, nie

miałoby

jakiegokolwiek

sensu i wartości. Samo zaś istnienie zostałoby

zawężone jedynie do wymiaru doczesnego, stając się terenem walki

o byt i przede wszystkim o korzyści ekonomiczne® Dlatego też Koś

ciół stoi niezłomnie na stanowisku,

że tylko „w Bogu odkrywamy

godność

każdej osoby

ludzkiej (...).

Stopień zdrowia fizycznego czy

umysłowego ani nie dodaje, ani nie ujmuje nic godności tej osoby; cier

pienie może raczej dać jej szczególne prawa w stosunku do nas"

1.4.2. Podmiotowe traktowanie człowieka

Godność, jaką człowiek posiada, domaga się poszanowania i rozwo

ju. Szacunek winien być wyrażany przede wszystkim przez podmio

towe

postrzeganie

człowieka.

Ten

sposób

poszanowania

godności

osoby domaga się należnego szacunku każdemu, także tym z margi-

Jan Paweł II,

Przemówienie do Papieskiej Akademii Nauk

(Rzym, 31. 10. 1993),

w: Jan Paweł II,

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Panda II,

dz. cyt., s. 345-

346.

Por. Jan Paweł II,

List do rodzin z okazji Roku Rodziny 1994

(2. 02. 1994), w:

Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II,

dz. cyt., s. 311.

Jan Paweł II,

Solidarność z ludźmi niepełnosprawnymi

(Watykan, 8. 03. 1981),

Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II,

[t. I], dz. cyt., s. 349. Podobną myśl

znajdujemy w

Katechizmie Kościoła Katolickiego:

„ciało i dusza wierzącego uczestni

czy już w godności «nalezenia do Chrystusa». Wynika z tego konieczność szacunku

dla własnego ciała, a także dla ciała drugiego człowieka, szczególnie gdy cierpi”

(KKK 1004).

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

nesu społecznego czy też najbardziej poszkodowanym. Nauczaniu Jana

Pawła II o godności człowieka towarzyszą konkretne postawy wobec

człowieka. Widać w nich, że Papieżowi nie chodzi o człowieka ab

strakcyjnego, ale rzeczywistego, konkretnego, żyjącego w określonych

warunkach historycznych całą prawdą swego istnienia. Jest to dostrze

gane głównie w nawiązywanym dialogu z ludźmi

la>

, w tym także z oso

bami

dotkniętymi

cierpieniem.

Charakterystyczne

jest

między

innymi

to, że Papież przy każdej nadarzającej się okazji kieruje do nich słowa

niosące pociechę, zrozumienie, a także zawierające próbę skierowania

ich uwagi na potrzebę odnalezienia sensu przeżywanych doświadczeń.

Poza słowami wyrażającymi solidarność z chorymi Jan Paweł II

wyraża też licznymi gestami, takimi jak odwiedziny chorych, czy też

spotkania z nimi. Dzisiaj nie wszyscy już pamiętają, że nazajutrz po

swym wyborze na Papieża udał się do Polikliniki Gemelli, by tam spot

kać się z chorymi i prosić ich o duchowe wsparcie poprzez modli

twę i ofiarowanie cierpień w intencji jego posługiwania na Stolicy

Piotrowej

101

. Tęjego więź z chorymi nie sposób wpełni opisać. Dla

„Kiedy spotykałem chorych w Rzymie czy podczas moich podróży, zawsze

chciałem się zatrzymać przy każdym z osobna, każdego wysłuchać i pobłogosławić, by

okazać, że każdy z nich jest przedmiotem Bożej czułości. Tak właśnie czynił Jezus. Bóg

pozwolił, że obecnie i ja w moim własnym ciele doświadczam cierpienia i słabości. Czuję

się więc tym bardziej Wam bliski. Lepiej rozumiem Wasze doświadczenie". Por. Jan

Paweł II,

Orędzie telewizyjne do chorych obecnych na Międzynamdowym Kongresie

Eucharystycznym w Lourdes

(22.07.1981), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia. Wybór

homilii, przemówień i dokumentów,

dz. cyt., s. 48-49; „Drodzy chorzy, zajmujecie specjal

ne miejsce w moim sercu, ponieważ, choć po ludzkn słabi i biedni, wzbogacacie Kościół

Waszymi cierpieniami znoszonymi w łączności z Ukrzyżowanym. (...) Wchodząc na

dziedziniec tego szpitala uścisnąłem ręce tych, którzy byli najbliżej. Chciałem przez nich

uścisnąć ręce wszystkich, żeby okazać moje głębokie pragnienie zjednoczenia się

z każdym z Was”. Por. Jan Paweł II,

Przemówienie w szpitalu miejskim w Brescii

(26. 09.

1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cyt., s. 239-240.

101

Por. Jan Paweł II,

Regina coeli

(poliklinika Gemelli, 24. 05. 1981), w: Jan Pa

weł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 228.

1.4. Poszanowanie ludzkiej godności

ilustracji wielkiego związania Papieża z chorymi można jedynie przy

toczyć niektóre z jego wypowiedzi. Taknp. mówił, że „specjalne słowo,

jak

zawsze,

rezerwuję dla

chorych,

których serdecznie

pozdrawiam.

Najmilsi, zapewniam Was o mojej stałej pamięci przed Panem..."

102

; albo:

„serdeczne pozdrowienia kieruję do Was, Bracia i Siostry chorzy, obecni

na tej audiencji. Pragnę zapewnić Was o solidarnej modlitwie całego

Kościoła za Wasze cierpienie, które Chrystus łączy ze swoimi cier

pieniami, żeby owocowały dla dobra wszystkich ludzi"

® „Wam chorzy,

którzy jesteście bardzo bliscy mojemu sercu (...). Zapewniam Was

o mojej modlitwie i jestem z Wami"

104

; czy też: „umiłowani chorzy, Pa

pież pozdrawia Was jak najserdeczniej"

105

. „Czyniąc się bliskim każdemu

z Was, wzruszony zginam kolana przed Waszym cierpieniem i proszę

dobrego Pana o wszelką pociechę dla Was, odpowiednio do Waszych

potrzeb i pragnień, jakie w duchu żywicie"

106

Przykładów pamięci Papieża o chorych, serdecznych słów kierowa

nych do nich można przytoczyć znacznie więcej. Ich istotą jest zawsze

przekonanie, że w programie jego działalności nie może zabraknąć

spotkania z chorymi, wyrażenia im swojej solidarności, a także słów

zachęty i nadziei

107

. Wiele razy można w jego przemówieniach na

potkać zwrot: „Zwracam się teraz specjalnie do chorych (...), Umiłowa

ni, przy tej okazji, która tak przybliża mnie do Was, pragnę przekazać

Jan Paweł II,

Audiencja środowa

(20. 01.1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

ci.

II, dz. cyt., s. 7.

103

Jan Paweł II,

Audiencja środowa

(3. 02.1982), tamże, s. 8.

104

Jan Paweł II,

Audiencja środowa

(10. 02.1982), tamże, s. 9.

105

Jan Paweł II,

Audiencja środowa

(14. 04.1982), tamże, s. 23.

106

Jan Paweł II,

Spotkanie z chorymi w Piccolo Cottolengo di Don Orione

w Genui

(22. 09.1985), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 111.

107

Por. Jan Paweł II,

Wizyta w poliklinice miejskiej w Mediolanie

(Italia, 22.05.

1983), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

II, dz. cyt., s. 96.

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

Wam, nie tylko moje serdeczne pozdrowienie, ale także zapewnienie

0 moim osobistym udziale w Waszym cierpieniu, o moim pełnym zro

zumieniu i o mojej modlitwie. Tak modlę się z Wami i za Was"

108 109

Swą solidarność z chorymi Papież wyraża także poprzez modlitwę za

nich. Bardzo często zwraca się do chorych nie tylko z prośbą o modlitwę,

ale też zapewnia ich o codziennej modlitwie w ich intencji. „Codziennie

1 w sposób szczególny modlę się za wszystkich wezwanych do tego, by

cierpieniami swoimi dopełniali udręk Chrystusa"'® Zapewnia, że czyni

to codziennie, zwłaszcza w tym najbardziej przejmującym momencie

Mszy Św., gdy przybliża się moment Komunii św. Wtedy najbardziej ro

dzi się w nich potrzeba, aby wszyscy chorzy i cierpiący byli szczególnie

blisko w duchowej łączności z Panem Jezusem i żeby w ten sposób

wszystkich ogarnęła ta zbawcza eucharystyczna Komunia

110

Każdy nawiązywany przez Jana Pawła II kontakt z chorymi po

zwala sądzić, że gesty te potwierdzają wypowiadane przez niego słowa,

a także uczą innych wcielać je w codzienne życie

111

. Ucząc wcielania

w życie nauki o godności człowieka, przywołuje między innymi przy

powieść o Miłosiernym Samarytaninie (por. Łk 10, 30-37). Perykopę

tę Jan Paweł U nazwał kluczem do nauczania Chrystusa o miłości bliź

niego

112

. Wyjaśnia też, że czasem owo zatrzymanie się i współczucie

okazane choremu i cierpiącemu człowiekowi pozostaje jedynym lub

głównym wyrazem naszej miłości i solidarności z nim

113

108

Jan Paweł II,

Spotkanie z chorymi w katedrze w Paleslrma

(Włochy, 18. 08.

1983), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. II, dz. cyt., s. 115.

109

Jan Paweł II,

Wizyta w szpitalu pediatrycznym w Olsztynie

(6. 06.1991), w: Jan

Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 169.

110

Por. tamże.

111

Por. Kard. F. Angelini,

Papież, który wyjaśnia cierpienie,

Jan Paweł II

i cierpienie,

dz. cyt., s. 51.

112

Por. VS14.

Por. SD 28.

1.4. Poszanowanie ludzkiej godności

Szacunek dla godności człowieka Jan Paweł II stara się ukazywać

i budzić także przez nauczanie samych cierpiących rehgijnego przeżywa

nia własnego cierpienia. W nawiązaniu do słów z Ewangelii według św.

Mateusza (Mt 25,36 - „byłem chory, a odwiedziliście Mnie") tłumaczy,

że „Jezus pragnie, aby z cierpienia i wokół cierpienia rosła miłość, soli

darność miłości, to znaczy suma całego dobra, jakie jest możliwe w na

szym ludzkim świecie. Dobra, które nigdy nie ginie. Papież, który chce

być sługą tej miłości, całuje czoło i ręce wszystkich ludzi przyczyniają

cych się do obecności owej miłości i do jej wzrostu w naszym świecie

114

W podobny sposób mówił o własnym cierpieniu, które osiągnęło

swój punkt kulminacyjny, jeżeli tak w ogóle można mówić, w chwili

zamachu na jego życie 13 maja 1981 roku. Te dramatyczne wydarzenia

Papież ocenia w kategoriach wiary. Mówi, że pozwoliły mu głębiej

zrozumieć sens swego cierpienia. Mówił, że potrzeba było, aby dyspo

nował tym doświadczeniem przed ważnymi rozmowami wobec moż

nych tego świata

od których _w dużej mierze zależą losy naszej przy

szłości

115

. O samym zaś wydarzeniu mówił, że przez osobisty udział

w cierpieniu i doświadczenie słabości fizycznej wolno mu „mówić

z jeszcze większym przekonaniem (...) ani śmierć, ani życie, ani anio

łowie, ani Zwierzchności, ani rzeczy teraźniejsze, ani przyszłe, ani Mo

ce, ani co wysokie, ani co głębokie, ani jakiekolwiek inne stworzenie

114

Jan Paweł II,

Msza św. z udziałem chorych w bazylice Sw. Piotra - liturgiczne

wspomnienie Matki Boskiej z Lourdes

(11. 02. 1979), w: Jan Paweł II,

Ewangelia

cierpienia,

dz. cyt., s. 13.

115

Por. Jan Paweł II,

Orędzie telewizyjne do chorych obecnych na Międzynarodo

wym Kongresie Eucharystycznym w Lourdes

(22. 07. 1981), w: Jan Paweł II,

Ewange

lia cierpienia,

dz. cyt., s. 48-49; Jan Paweł II,

„AniolPański "

(Watykan, 29. 05. 1994),

Anioł Pański z Papieżem Janem Pawiem II,

t. V (27. 10. 1991 - 16. 10. 1994),

Edizioni Aquila Bianca Libreria Editrice Yaticana, pod red. ks. S. D/.iwis/.a, ks. H. No

wackiego, ks. S. Ryłko, Rzym 1995, s. 350; por. także: ks. A. Boniecki, A. Frossard,

M. Lehnert,

Jan Paweł II w krainie cierpienia

(fragmenty), w: Jan Paweł II,

Ewangelia

cierpienia,

dz. cyt., s. 211-215.

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

nie zdoła nas odłączyć od miłości Boga, która jest w Chrystusie Jezu

sie, Panu naszym (Rz 8, 38-39) "

Odkrywanie sensu ludzkiego cierpienia Jan Paweł II uczy łączyć

życiem

Kościoła.

Wskazuje,

że

bierze

nim

udział

każdy

ochrzczony, a jednocześnie odsłania przed cierpiącymi ich szczególne

w nim miejsce i

szczególną ich odpowiedzialność za

Kościół. Chorzy

i cierpiący, mówi, budują ten Kościół w sposób szczególny, ponieważ

będąc najbliżej Chrystusa ukrzyżowanego są uprzywilejowanymi spad

kobiercami Jego cierpień i Jego

krzyża

117

Przy innej

okazji myśl tę

uzupełnił słowami:

„Jesteście w całkiem

szczególny

sposób moimi

braćmi i siostrami

z dwóch powodów:

ze względu

na miłość do

Chrystusa, która nas jednoczy, a w szczególności dlatego, że macie

głęboki udział w tajemnicy Krzyża i Odkupienia Jezusowego"

118

W tym sensie Papież nazywa ludzkie cierpienie, ludzkie choroby,

czy słabości związane z podeszłym wiekiem komunią „z tajemnicą

Chrystusa ukrzyżowanego, który cierpiąc z miłości odkupił świat"

119

Dlatego

największe

dobro,

jakim

jest

zbawienie

świata,

odkupienie

człowieka, jego nawrócenie idzie przez krzyż i ludzkie cierpienie

120

Jan Paweł II,

Liturgia sakramentu chorych, katedra w Southwark

(Wielka Bry

tania, 28. 05.1982), tamże, s. 55.

117

Por. Jan Paweł II,

Spotkanie z chorymi w Rimini

(Italia, 29. 08. 1982), w: Jan

Paweł II,

O cierpieniu,

cz. II, dz. cyt., s. 48.

118

Jan Paweł II,

Przemówienie do chorych w Quiglęy South

(USA, 5. 10. 1979),

Jan Paweł II i cierpienie,

dz. cyt., s. 78.

119

Jan Paweł II,

Spotkanie z chorymi w bazylice św. Stefana

(Budapeszt, 20. 08.

1991), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 174-175.

120

Jan Paweł II,

Spotkanie z chorymi w bazylice Ojców Franciszkanów

(Kraków,

9. 06. 1979), w:

Jan Paweł II w Polsce. 1979-1983-1987. Przemówienia i homilie,

dz. cyt., s. 229-230; por. Jan Paweł II,

Moja moc z Was. Ojciec Święty do chorych,

Wybór myśli z pism i przemówień Ojca Świętego Jana Pawła II na każdy dzień roku

zestawił Z. Peszkowski, Instytut Prymasowski Ślubów Narodu, Warszawa 1986, s. 5-7.

1.4. Poszanowanie ludzkiej godności

Bóg poprzez

ludzkie cierpienie, które

staje się apostolstwem, zwycięża

w człowieku,

zwycięża także w

innych

ludziach, jak również w świę

cie. Jest to ten sam Bóg, który stając się człowiekiem umarł na krzyżu

i zwyciężył przez krzyż, teraz zwycięża przez każdy ludzki krzyż.

Dzieje się tak zawsze, kiedy chorzy starają się służyć innym

121

Na tej podstawie Jan Paweł II uczy, że chorzy, którzy są szcze

gólnym

przedłużeniem

tajemnicy

cierpiącego

Chrystusa,

który

nie

przestaje być naszą mądrością i mocą, stanowią dla niego i dla świata

stałe oparcie i pomoc w głoszeniu zbawczego orędzia

122

. Z tym prze

konaniem zwraca się też do chorych: „wszyscy potrzebujemy Waszej

modlitwy i mądrości Waszego wieku; potrzebujemy Waszych chorób

i ułomności,

ofiarowanych za Kościół

i świat. Dla odnowy Kościoła

i pokoju w świecie często możecie ową ofiarą uczynić o wiele więcej

aniżeli inni, zdrowi i zdolni do pracy.

Pomagajcie Papieżowi, pomagaj

cie Waszemu biskupowi i kapłanom, pomagajcie światu i Kościołowi

wierną modlitwą i akceptowaniem w duchu wiary osobistych utrapień

i doświadczeń"

123

Charakterystycznym rysem jego pontyfikatu jest to, że od samego

początku

chorych

cierpiących

szuka

duchowego

wsparcia

w swej posłudze na Stolicy Piotrowej

124

Jest też całkowicie przeko-

Por. Jan Paweł II,

Niech w Waszym trudnym tyciu zwycięża Chystus. Do in

walidów pracy i głuchoniemych

(Katowice, 20. 06. 1983), w:

Pokój Tobie Polsko!

Ojczyzno moja! Jan Paweł Ilznów na polskiej ziemi,

Libreria Editrice Yaticana, Rzym

1983, s. 146-147.

122

Jan Paweł II,

Spotkanie z chorymi w katedrze Najświętszej Rodziny w Często

chowie

(18. 06. 1983), w:

Jan Paweł II w Polsce. 1979-1983-1987. Przemówienia

i homilie,

dz. cyt., s. 342.

123

Jan Paweł II,

Spotkanie z chorymi

(Miinster, 1. 05. 1987), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 131-132.

124

W listopadzie 1980 r. włoski rejon: Potenza i Bah ano nawiedziło trzęsienie

ziemi. Zginęło wówczas ponad trzy tysiące ludzi. Wielu ciężko rannych i chorych zna-

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

nany, że właśnie modlitwa i cierpienie dobrowolnie przyjęte i z miłoś

cią ofiarowane Bogu na intencję Papieża będzie stanowiło podstawowe

źródło mocy i

energii dla wypełnienia

z mocą i godnością na

naj

wyższym urzędzie jego misji nauczycielskiej, pasterskiej i kapłańskiej.

W świetle tego przekonania łatwiej jest zrozumieć, dlaczego Jan Pa

weł U nazajutrz

po swym wyborze na

Stolicę Piotrowa ( 17 paździer

nika) udaje się

do rzymskiej kliniki ,Agostino Gemelli", aby,

jak sam

się wyraził, „pokazać (...) jak pojmowałem i pojmuję ogromnie od

powiedzialną posługę następcy Piotra.

Oczekiwania te wyrażają prośby kierowane do cierpiących i cho

rych, zwłaszcza

przed podejmowanymi

podróżami apostolskimi, o

to,

aby swoją modlitwą i cierpieniem wspierali go w jego misji apostol

skiej. Jest bowiem przekonany, że poprzez ludzkie cierpienie działa

odkupieńcza moc Chrystusowego krzyża, która

stanowi źródło siły

i skuteczności dla jego apostolskiej posługi

125

. Dlatego zwraca się do

chorych .w przytoczony, czy też podobny sposób:

,3racia, i Siostry,

którzy mnie słuchacie, proszę abyście towarzyszyli mi wszyscy myślą

i uczuciem, a przede wszystkim specjalną modlitwą, ażeby Pan udziehł

mi niezbędnej pomocy, którą On sam dać może, gdyż jest Bogiem, (...)

żeby skuteczne było nauczanie, jakie na mocy mandatu następcy Piotra

winien jestem braciom w Episkopacie, żeby oddziałało na tamte wspól

noty chrześcijańskie moje słowo napomnienia, jakie im zaniosę. Szcze

gólnie Wy, doświadczeni chorobą, zechciejcie ofiarować swoje cier

pienie i w ten sposób, towarzyszyć mi w tej podróży. Wy możecie wiele

dla mnie uczynić: jeszcze raz możecie ofiarować mi tę siłę, o której

mówiłem nazajutrz po wyborze na stolicę rzymską i której doświad

czyłem w okresie mojej choroby. Wiem dobrze, że i tym razem nie

lazło się w szpitalu

San Carlo,

który odwiedził Papież dn. 25. 11. 1980 r. ze słowami

otuchy i solidarności. Por. Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 43-45.

125

Por. tamże; Jan Paweł II,

Spotkanie z chorymi

(Munster, 1. 05.1987), w: Jan

Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 131-132.

1.4. Poszanowanie ludzkiej godności

zabraknie wsparcia Waszej modlitwy i zasługi Waszego cierpienia i za

to wszystko chcę Wam już teraz podziękować"

126

Godność, jaką człowiek otrzymał od Boga, domaga się współdzia

łania człowieka

wyrażającego się w jej

poszanowaniu. Charaktery

styczną cechą poszanowania

ludzkiej godności jest dostrzeganie jej

wielkości z racji udziału w wypełnianiu Bożego zamiaru wobec ludz

kości. Boży plan bez wątpienia jest dla człowieka tajemnicą. Dlatego

też niejednokrotnie tylko z trudem, a po wielekroć bezskutecznie, czło

wiek odnajduje jego sens we własnym życiu. Przykładem takiego zma

gania się w poszukiwaniu własnej wielkości jest cierpienie i choroba,

które dotykają człowieka. Tę godność dostrzec można przede wszyst

kim w tym, że człowiek jest osobą, z którą Bóg złączył się w szcze

gólny sposób przez Jezusa Chrystusa. Więź ta wyraża się przede

wszystkim w uczestniczeniu cierpiącego w zbawczym działaniu Boga

świecie.

Wysiłek

wkładany

przez

człowieka

odkrywanie

tej

tajemnicy wyraża jego chęć odnajdywania godności każdego człowie

ka, jak również poszanowania tej wielkości w niekiedy niezrozumiałej

w kategoriach ludzkiego myślenia tajemnicy cierpienia.

Jan Paweł II,

Homilia w czasie Mszy świętej dla chorych w bazylice Św. Piotra

(11. 02.1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. II, dz. cyt., s. 11-12.

PRZYCZYNY CIERPIENIA

I UMIERANIA CZŁOWIEKA

Pośród pytań człowieka, związanych z cierpieniem, jednym z pierw

szych jest to, skąd się wzięło cierpienie i umieranie? Skąd ono się wy

wodzi? Jakie są jego korzenie? Pytania te dotyczą samego początku, źró

dła zła cierpienia i śmierci

. Są one, podobnie jak ludzkie wysiłki na rzecz

przeciwstawienia się cierpieniu i umieraniu, wspólne ludziom wszystkich

epok, bo odnoszą się do najgłębszej tajemnicy ludzkiej egzystencji.

Przyczyn cierpienia nie udało się dotąd nikomu podać w sposób jed

noznaczny i przekonujący. Chrześcijaństwo przyczyny cierpienia i umie

rania wyjaśnia w kategoriach religijnych. Stoi przy tym na stanowisku,

że cierpienie rozpatrywane samo w sobie jest złem, które może dosięgnąć

sfery fizycznej, psychicznej lub moralnej każdego człowieka

. Przyczyny

te często bywają niedostrzegane przez innych, a niekiedy jeszcze po

głębiane przez brak zrozumienia i właściwej opieki

Por. VS 30; SD 13-15; DRN 1;RM 11; DV 41.

Por. SD 18; 26; por. także,

Audiencja Generalna

(27. 04. 1983), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 63; Por. tenże:

Spotkanie z chorymi, Kraków. Kościół

OO. Franciszkanów

(9. 06.1979), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 21.

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Chorego: „Miłość do cierpiących

miarą poziomu cywilizacji"

(1993), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II,

t. II,

dz. cyt., 2, s. 414.

2.1. Grzech przyczyną cierpienia i umierania

Patrzenie na ludzkie cierpienie zwraca najpierw uwagę na samą naturę

człowieka. Natura ta - rozpatrywana

w kategoriach materialno-ducho-

wych - podlega procesom, które są nieuchronnie związane z cierpieniem.

Człowiek poprzez swą cielesność z konieczności poddany zostaje pra

wom biologii, w których obserwujemy naturalne procesy wzrostu, rozwo

ju, a następnie degradacji i śmierci. Jednak ten sposób wyjaśnienia ludz

kiego cierpienia nie wydaje się zadowalający i w konsekwencji może

pociągać za sobą działania przeciwne naturze i godności człowieka, któ

rych wyrazem są głosy domagające się prawa do decydowania o własnym

życiu (eutanazja). Z tego też powodu niezbędne jest nie tylko religijne

wyjaśnianie sensu cierpienia,

ale też wyraźne wskazywanie

na jego

korzenie, aby pokazać, że cierpienie nie jest dziełem Boga.

Wyjaśnienie przyczyn pojawienia się w świecie człowieka cierpienia

i samej śmierci znajduje swe wytłumaczenie w teologicznych rozważa

niach natury człowieka, a więc w związkach łączących człowieka z Bo

giem. W przekonaniu Jana Pawła II cierpienie sprowadza na człowieka

grzech

. Należy przy tym zdawać sobie sprawę z tego, że tego zła, owego

my Stenum iniąuitatis, nie można dosięgnąć ani zrozumieć w całej jego

bolesnej rzeczywistości. Papież Jan Paweł II wyjaśnia, że cała ponura ta

jemnica grzechu od początku

zaistniała na gruncie wolności i

kłamstwa,

gdy człowiek poszedł wbrew

prawdzie za „ojcem kłamstwa"

odrzucając

stwórczą i zbawczą Miłość. Dlatego w swej teologicznej refleksji nad

grzechem człowieka, który zapoczątkował tak bolesną historię ludzkich

dziejów związanych nieodłącznie z cierpieniem, należy zwracać uwagę

na niepojęty i niewyobrażalny ból ukryty w „głębokościach Bożych",

w samym sercu zranionej i odrzuconej Miłości i Daru z powodu grzechu

człowieka

Słowa te przed śmiercią w ataku ostatniej choroby wypowiedział Luigi Guanella,

opiekun i założyciel Ośrodka, imieniem którego powstał rzymski Instytut dla upośle

dzonych umysłowo. Por.

Wizyta w rzymskim Instytucie Don Guanella

(28. 03. 1982),

w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 54.

Por. DV 39.

2. PRZYCZYNY CIERPIENIA I UMIERANIA CZŁOWIEKA

2.1. Grzech przyczyną cierpienia i umierania

W chrześcijańskim rozumieniu korzenie ludzkiego cierpienia wy

rastają

z grzechu

. Dlatego też przyjęcie grzechu

jako realnej rzeczy

wistości, która dotyka człowieka, daje możliwość wytłumaczenia, dla

czego w świecie i w ludzkim życiu pojawiają się choroby, cierpienia

i sama śmierć. Cierpienie i śmierć są bowiem tą kategorią zła, które

głęboko

wchodzi w cały obszar nie tylko życia

doczesnego, ale także

nadprzyrodzonego. Dlatego też chociaż skutków zła, jakimi są choroba

i śmierć człowiek doświadcza w realiach codzienności, to ich źródło,

istotny korzeń i początek znajduje się o wiele głębiej. Można go do

strzec dopiero w świetle wiary.

2.1.1. Natura grzechu i zła

Za pierwszorzędną przyczynę ludzkiego cierpienia chrześcijanie

uznają

grzech pierworodny. Jest on początkiem i

korzeniem wszystkich

innych grzechów i dlatego jego skutki obciążają dzieje całej ludzkości

Istotą tego grzechu, jak i każdego innego, jest nieposłuszeństwo wobec

Boga (por. Rdz 2, 16 n.), które doprowadziło nie tylko do zerwania

więzów przyjaźni łączących człowieka z Bogiem, jego Stwórcą i Pa

nem, ale także do istotnego naruszenia wewnętrznej struktury ludzkie

go bytu. Rzeczywistość tę obrazuje wspomniane w Księdze Rodzaju

„drzewo poznania dobra i zła". Symboliczny obraz wyraża nieprzekra

czalną

granicę, której nie może przestąpić żadna

istota stworzona. Sło

wa namowy, czyli pokusa, o której mówi tekst biblijny, nakłaniają do

złamania tego zakazu, a więc do jej przekroczenia: „Gdy spożyjecie

DRN 1.

Por. DY 36-47,41; RM 11; RP 14-15,17; CT 29.

2.1. Grzech przyczyną cierpienia i umierania

owoc z tego drzewa, otworzą się wam oczy i tak jak Bóg będziecie

znali dobro i zło" (Rdz 3, 5)

W kontekście tego biblijnego obrazu nieposłuszeństwo wobec zakazu

Bożego oznacza przekroczenie granicy, która dla woli i dla wolności

człowieka jest nieprzekraczalna. Zło tego niepodporządkowania się pole

ga na podważeniu prawa Boga Stwórcy, który jest ostatecznym i jedynym

źródłem ładu moralnego, do stanowienia w świecie stworzonym swojego

prawa. Tymczasem tylko Bóg pozostaje jedynym i suwerennym źródłem

rozstrzygania o dobru i złu. Oznacza to, że człowiek sam z siebie nie mo

że decydować o tym, co jest dobre a co złe. Tym samym istotą okazanego

Bogu

nieposłuszeństwa,

podstawowym

wymiarem

grzechu

człowieka

stało się - i zawsze jest tak samo - odrzucenie tego źródła po to, aby sa

memu stawać się źródłem stanowienia o tym, co dobre i złe

W tych kategoriach grzech jest bez wątpienia aktem wolności czło

wieka. Pod jego ludzką warstwą działają mroczne i nieuchwytae czyn

niki tam, gdzie ludzka świadomość, wrażliwość i wola stykają się

z mocami ciemności, które według słów Apostoła działają w świe

cie i niemal go opanowują (por. Rz 7, 7-25; Ef 2, 2; 6, 12). Tym sa

mym

nieposłuszeństwo

wobec

Boga

stanowi

najbardziej

wewnętrzną

i mroczną istotę grzechu. Wpisuje się ona w ludzkie serce i całą ludzką

historię jako najbardziej dramatyczny akt dziejów człowieka na ziemi.

Grzech ten może pojawiać się i występować w różnych formach aż do

radykalnego ateizmu włącznie

Natura grzechu wyjaśniana jest także w kategoriach wolności. Koś

ciół wierzy i głosi, że Bóg obdarował wolnością każdego człowieka.

Sama wolność uważana jest za wielki dar Boga udzielony człowiekowi

Por. DV 36; FC 1,9,81;RP2, 8; PDV7;EA 107,112, 117, 137; VC 82, 90-91;

VS 100.

Por. DV 36-37; VS 35-36; RP 14-15,17; Jan Paweł II,

Audiencja środowa

(3. 09.

1986), w:

Katechezy Ojca Świętego Jana Panda IL Jezus Chrystus,

dz. cyt., s. 10-13.

Por. RP 14.

2. PRZYCZYNY CIERPIENIA I UMIERANIA CZŁOWIEKA

po to, aby służył osobie i jej spełnieniu. Naturę samego grzechu pier

worodnego,

rozpatrywanego

jako

nadużycie

przez

człowieka

otrzy

manej wolności, Kościół wyjaśnia następująco:

„Człowiek stworzony

przez Boga w stanie sprawiedliwości, za poduszczeniem Złego już na

początku

historii

nadużył

swej wolności, przeciwstawiając się Bogu

i pragnąc

osiągnąć cel swój poza Nim"

Tym samym istota grzechu

rozpatrywana

perspektywy

niewłaściwego

wykorzystania

wolności

polega na jej indywidualistycznej absolutyzacji,

która prowadzi nie

tylko do ogołocenia samej wolności z pierwotnej treści, ale do samego

jej przekreślenia i zniszczenia. Dzieje się tak dlatego, że wolność ma

wymiar

relacyjny,

natomiast

jej

absolutyzowanie

prowadzi

auto-

destrukcji i do zniszczenia drugiego człowieka.

Poprzez przekreślanie istoty wolności dochodzi do tego, że zostaje

odrzucona konstytutywna więź występująca w relacji człowieka do Boga-

Stwórcy i do drugiego człowieka. W konsekwencji człowiek zamyka się

na prawdę obiektywną i powszechnie uznawaną za podstawę życia

osobistego i społecznego, a zaczyna się

kierować wyłącznie własną, su

biektywną i zmienną opinią lub też swym egoistycznym interesem czy

kaprysem

. Z powyższych powodów Kościół przeciwstawia się gło

szonej w wielu środowiskach koncepcji wolności, rozumianej jako pro

mocja własnego ,ja", której przypisuje się absolutną autonomię. Sprze

ciw ten

wynika z przeświadczenia,

że

taka postawa

nieubłaganie

prowadzi do negacji drugiego człowieka postrzeganego za wroga. Na

stępstwem takiego rozumienia wolności

jest społeczeństwo,

które staje

się zbiorowiskiem jednostek żyjących obok siebie, z których każda usi

łuje zrealizować swoje cele wbrew lub niezależnie od innych, dążąc

wszelkimi sposobami do uzyskania maksimum osobistych korzyści

KDK13.

Por. EV 19, 24; FC 6; RP 2, 10; ChL 4; PDV 8, 37.

Por.EY 20; YS85.

2.1. Grzech przyczyną cierpienia i umierania

Skutkiem grzechu pierworodnego, a w jego następstwie każdego

następnego, jest zniszczenie jedności, jaką człowiek cieszył się, będąc

w stanie pierwotnej sprawiedliwości. Rozbicie

to zburzyło

spokój i har

monię w odniesieniu zarówno do Boga jak i do własnego, ja" człowie

ka, a także do innych ludzi oraz całego zewnętrznego świata przyrody.

Stąd grzech pierworodny, który polegał w istocie na nieposłuszeństwie

Bogu, w zapisie biblijnym przedstawia nową sytuację człowieka w świę

cie stworzonym jako bolesną i dramatyczną; ukazuje perspektywę trudu.;

z jakim mężczyzna będzie zdobywał pożywienie (por. Rdz 3, 17-19)

i wielkiego bólu, w jakim kobieta będzie rodziła (por. Rdz 3, 16); po

nadto grzech pierworodny sprowadził na człowieka nieuniknioną ko

nieczność śmierci, jako zakończenie jego życia na ziemi

Jan Paweł II, tłumacząc nieuniknioną konieczność śmierci człowie

ka, która jest następstwem grzechu, mówi

o tym,

że ludzka natura

odziedziczona po grzechu nie jest już tą, którą posiadali pierwsi rodzice

stworzeni w świętości i sprawiedliwości; nie

jest też

tą, w której byli

wolni od zła, cierpienia i śmierci. Upadła natura została pozbawiona

daru łaski uświęcającej, a także innych darów, które w stanie pierwot

nej sprawiedliwości decydowały o jej doskonałości. Przy czym nie cho

dzi tu jedynie o nieśmiertelność i niecierpiętliwość, które zostały utra

cone z powodu grzechu, lecz o głębokie

zranienie w swoich siłach

naturalnych, zwłaszcza rozumu i woli. Zdaniem Papieża współczesny

człowiek, skłonny do odrzucenia tej prawdy wiary, nie potrafi bez jej

zaakceptowania wytłumaczyć sobie i innym istnienia w ludzkim świę

cie ogromu zła, cierpienia i śmierci, jak również innych tajemniczych

i dręczących aspektów codziennego życia

. Właśnie dlatego cierpienia

Por. Jan Paweł II,

List apostolski «Maliens dignitatem» z okazji Roku Maryj

nego o godności i powołaniu kobiety,

w: Jan Paweł II,

Listy pasterskie Ojca Świętego

Jana Pawia II,

s. 178-180; por. LE 27.

Por. Jan Paweł II,

Audiencja generalna

(24. 09. 1986), w:

Katechezy Ojca

Świętego Jana Pawia II. Jezus Chrystus,

dz. cyt., s. 25; por.

Audiencja generalna

(1.10.1986), tamże, s. 26-28.

2. PRZYCZYNY CIERPIENIA I UMIERANIA CZŁOWIEKA

człowieka nie można odrywać od grzechu pierworodnego i każdego

innego grzechu, jak również od grzesznego podłoża działań osobistych

i procesów społecznych w ludzkiej historii

Wyjaśnienia wskazujące na grzech człowieka, jako bezpośrednią przy

czynę, ludzkiego cierpienia i umierania, domagają się nadto wskazania

samego źródła grzechu. Teologia katolicka jednoznacznie wyjaśnia, że

bezpośrednim sprawcą, ojcem grzechu jest Książę Ciemności - szatan

o którym przywołując św. Jana powiemy, że „diabeł trwa w grzechu od

początku" (1 J 3, 8) oraz że „od początku był on zabójcą i w prawdzie nie

wytrwał, bo prawdy w nim nie ma" (J 8,44)

. Natomiast udział szatana

w sprowadzeniu na człowieka cierpienia i śmierci polega na tym, że pod-

uszczył człowieka do nieposłuszeństwa Bogu i nadużycia swej wolności

Sytuacja ta stawia przed człowiekiem konkretne zadania. Człowiek zobo

wiązany jest do podejmowania walki z szatanem. Nie jest jednak sam. Od

początku przyświeca mu światło, Jezus Chrystus, uwalniające go od ko

szmaru bezlitosnego potępienia w zapowiedzi zbawienia

2.1.2. Skutki grzechu

Jan Paweł II, mówiąc o przyczynie ludzkiego cierpienia i śmierci

zauważa, że są „one częścią kondycji człowieka i wynikiem grzechu

Por. SD 15.

Por. EV 8.

Jan Paweł II,

Audiencja środowa

(13. 06. 1986), w: Jan Paweł II,

O Aniołach

i Szatanie,

Wydawnictwo M., Kraków 1998, s. 99; por. KKK 391-393. Naturę szatana

Papież wyjaśnił między innymi podczas audiencji środowej (23.07.1986 r. Por. Jan

Paweł II,

O Aniołach i Szatanie,

dz. cyt., s. 100-102.

KDK 13.

Por. Jan Paweł II,

Audiencja środowa

(10. 12. 1986), w: Jan Paweł II,

O Anio

łach i Szatanie,

dz. cyt., s. 114-120.

2.1. Grzech przyczyną cierpienia i umierania

pierworodnego,

choć

niekoniecznie

winą

poszczególnej

osoby"

pież przy tej okazji przypomina, że „śmierci Bóg nie uczynił i nie

cieszy się ze zguby żyjących. Stworzył bowiem wszystko po to, aby

było (...). Bo dla nieśmiertelności Bóg stworzył człowieka - uczynił go

obrazem swej własnej wieczności. A śmierć weszła na świat przez za

wiść diabła i doświadczają jej ci, którzy do niego należą"

. W naucza

niu Kościoła to nieposłuszeństwo Adama zniszczyło i zniekształciło

zamysł Boży wobec ludzkiego życia i wprowadziło na świat śmierć

Dlatego w języku religijnym nazywana jest „zapłatą za grzech" (Rz 6,

23),

ponieważ

„od

początku

dziejów

człowieka

sprzymierzyła

się

z grzechem"

. Konsekwentnie na skutek grzechu „Ewangelia życia,

ogłoszona na początku wraz z aktem stworzenia człowieka na obraz

Boży, przeznaczonego do życia pełnego i doskonałego (por. Rdz 2, 7;

Mdr 9, 2-3), zostaje podważona przez bolesne doświadczenie śmierci,

która wchodzi na świat i rzuca cień absurdu na całą egzystencję czło

wieka. Śmierć pojawia się na skutek zawiści diabła (por. Rdz 3, 1. 4-5)

i grzechu pierwszych rodziców (por. Rdz 2, 17; 3, 17-19)"

Tak więc zmierzanie człowieka ku śmierci jest stanem wynikłym

z naruszenia przez grzech właściwych relacji człowieka z Bogiem,

czego następstwem stało się uszkodzenie fundamentu jego życia. Inną

konsekwencją naruszenia tych relacji stało się osłabienie jego woli i za-

Jan Paweł II,

Przemówienie w szpitalu św. Karola Boromeusza w Onitsha

(Ni

geria, 13. 02. 1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 195; por. SD 14; a także:

Jan Paweł II,

Przemówienie w ośrodku opieki „Piccola Casa delia Providenza",

założonego przez św. Józefa Cottolengo w Turynie

(13. 04. 1980), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu, dz.

cyt., s. 84.

EV 7.

EV 36,67.

DM 8.

2. PRZYCZYNY CIERPIENIA I UMIERANIA CZŁOWIEKA

ciemnienie rozumu , a także zapanowanie zła i grzechu nad ludzkim

sercem, w wyniku czego człowiek został sprowadzony wraz z umysłem

i wolą na bezdroża manowców i deprawacji

. W chrześcijańskim rozu

mieniu właśnie owo niszczące człowieka oddziaływanie grzechu wy

wołuje w nim najbardziej bolesny skutek, jakim jest śmierć.

Ta dramatyczna dla człowieka sytuacja - wejście śmierci w jego

życie - została przybliżona na kartach Biblii w bardzo obrazowy spo

sób. Wchodzi ona na świat przemocą przez zabójstwo Abla, który ginie

z ręki swego brata Kaina (por. Rdz 4, 8). To pierwsze zabójstwo

i śmierć, opisane w sposób tak niezwykle wymowny na kartach Księgi

Rodzaju, zapoczątkowało zapisywanie na nowo i każdego dnia nie

przerwanie i z zastraszającą jednostajnością swój zapis śmierci w księ

dze dziejów człowieka i całej ludzkości

Powyższy obraz biblijny staje się dla Jana Pawła II okazją do pod

jęcia

dalszych

rozważań

nad

skutkami

grzechu.

Popełnione

zabój

stwo przez Kaina na początku dziejów człowieka jest bolesnym świa

dectwem tego, z jak przerażającą szybkością szerzy się zło. Do buntu

i nieposłuszeństwa Adama w rajskim ogrodzie dołącza się śmiertelna

walka człowieka przeciw człowiekowi. Dlatego też pierwszy grzech

bratobójstwa ukazuje głęboką analogię z czasami współczesnymi. Po

dobieństwa upatruje Papież w zuchwałej i kłamliwej odpowiedzi, któ

rej Kain udzielił Bogu (po dokonaniu zbrodni) na pytanie o los Abla.

Zamiast się upokorzyć i wyznać swą winę, rzekł: „Nie wiem. Czyż je

stem stróżem brata mego?" (Rdz 4, 9).

Odnosząc te słowa do całej ludzkiej historii, wyjaśnia, że w ten

sposób bardzo często postępowano w przeszłości, jak też postępuje się

dzisiaj. W jednym i drugim przypadku człowiek posługuje się kłam-

Por. RP 2.

Por. RH 2, 8, 10; FC 43-44; ChL 38, 40, 42.

Por. EV 7.

2.1. Grzech przyczyną cierpienia i umierania

stwem czerpanym z różnych ideologii tylko po to, aby usprawiedliwić

zamaskować

najokropniejsze

swoje

przestępstwa

przeciw

ludzkiemu

życiu. Jan Paweł U jest przy tym przekonany, że współczesne tenden

cje uwolnienia człowieka od odpowiedzialności za bliźnich, wyrażają

ce się między innymi zanikiem solidarności z najsłabszymi członkami

społeczeństwa, jak starcy, chorzy, imigranci i dzieci, oraz w obojęt

ności

wobec

potrzebujących,

występują

relacjach

między

ludźmi

także wówczas, gdy w grę wchodzą wartości fundamentalne takie jak

życie, wolność i pokój

. Dlatego też pytanie Boga: „Cóżeś uczynił?",

od którego Kain nie może się uchylić, odnosi się także do współczes

nego człowieka, jako że i jego historia zapisywana jest nieprzerwanie

i każdego dnia z zatrważającą jednostajnością

przemocy czy niena

wiści, które prowadzą do jawnej wrogości wobec innych wyrażanej

w zabójstwach, wojnach, masowych mordach i ludobójstwie

Wszystko to uświadamia, że grzech ogarniający człowieka należy

łączyć ze spadającym nań cierpieniem, które ogarnia całą jego naturę.

Wyrazem zła, którego doświadcza człowiek uwikłany w grzech, jest

śmierć. Zagrożeniem natury człowieka wynikającym z grzechu jest rów

nież zaciemnienie rozumu i osłabienie woli człowieka, czego następ

stwem jest egoizm i związane z nim zagrożenia wobec innych. Z tych

EV 8; ChL 38,42; VS 33, 50, 80; SRS 30; EV 3, 9, 10, 18, 54-55, 57-58, 65-66,

75; SD 8, 15; Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

(1980), w:

Orędzia

Ojca Świętego Jana Pawia II,

1.1, dz. cyt, s. 7-13.

EV 7; RH 16; LE 2, 12; EV 3, 10, 27; Jan Paweł II,

Przemówienie przed

pomnikiem pokoju

(Hiroszima, 25. 02. 1981), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świę

tego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 98-101 ; tenże,

Homilia w czasie Mszy św. z okazji Dnia

Modlitw o pokój w Europie

(Asyż, 10. 01.1993), tamże, s. 105.

Por. EV 10, 68-77, 70; RP 25; VS 18, 50; Jan Paweł II,

Przemówienie podczas

spotkania z przedstawicielami ruchów „Pro vita"

(15. 11. 1991), w:

W trosce o życie.

Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej,

praca zb. pod red. ks. K. Szczygła, Wydaw

nictwo BIBLOS, Tarnów 1998, s. 223; tenże,

Audiencja środowa

(18. 06. 1986),

Katechezy Ojca Świętego Jana Pawia II. Bóg Ojciec,

dz. cyt., s. 188.

2. PRZYCZYNY CIERPIENIA I UMIERANIA CZŁOWIEKA

samych powodów

wytwory ludzkiej

pomysłowości i przedsiębiorczości

w sposób radykalny mogą zostać obrócone przeciwko własnej bądź in

nych egzystencji;

mogą sprowadzić

na ludzkość niewypowiedziane

cierpienia i samą śmierć, bo „mogą stać się środkami i narzędziami ja

kiegoś wręcz niewyobrażalnego samozniszczenia, wobec którego wszyst

kie znane nam z dziejów kataklizmy i katastrofy zdają się blednąc"

Za szczególny przypadek niszczącego działania grzechu należy

uznać podziały i

rozłamy widoczne

w społeczności ludzkiej. Według

nauczania Jana Pawła II świat, w którym żyjemy, jest rozbity u samych

swych podstaw. Rozłam, który rani społeczność ludzką, występuje od

wieków także we wspólnotach chrześcijańskich

Przyczyny istnieją

cych na świecie podziałów widzi w wewnętrznej ranie człowieka, na

zywanej w języku wiary grzechem. Tłumaczy, że ranę tę zawsze zadaje

nadużywanie przez

człowieka własnej wolności

przeciw drugiemu

człowiekowi. Z tego też powodu grzech człowieka zawsze dotyka in

nych, rani ich, zadaje też ranę społeczności Kościoła, a także całej

ludzkiej rodzinie. Papież wymienia tu grzechy popełniane najczęściej

przeciwko miłości bliźniego, sprawiedliwości, przeciwko prawom oso

by ludzkiej, poczynając od prawa do życia, przeciwko nietykalności

fizycznej, wolności, czci i godności drugiego człowieka, przeciwko do

bru

wspólnemu.

Mówi

też

grzechach

przeciwko

sprawiedliwości,

jakie są widoczne w stosunkach pomiędzy różnymi wspólnotami ludz

kimi. Tłumaczy przy tym, że wszystkie burzą pokój i wprowadzają

rozłam wśród jednostek, grup i narodów, bloków i systemów społecz

nych, bo są oparte na wrogich i zwalczających się ideologiach, nie

sprawiedliwych instytucjach i strukturach

RH 15; SD 31; RP 18,25.

Por. RP2.

Tamże.

Por.RP 14-16.

2.1. Grzech przyczyną cierpienia i umierania

W kontekście rozważań nad istniejącym w świecie ludzkim cierpie

niem i złem, a także nad ciążącą nad człowiekiem moralną odpowie

dzialnością za nie, Papież przywołuje dwie ostatnie wojny światowe,

ogromne żniwo śmierci, jakie one pochłonęły i nieopisaną kumulację

ludzkich cierpień

. Historia tamtych straszliwych lat, przypomina, są

wstrząsającym świadectwem wynaturzeń, pogardy i poniżenia człowie

ka, co ukazało nam namacalnie potęgę grzechu i zła zapoczątkowanego

przez wpływ „władcy tego świata" (J 14, 30), Księcia Ciemności -

szatana, który „trwa w grzechu od początku" (1 J 3, 8), jest „ojcem

kłamstwa i od początku był zabójcą" (J 8, 44). Jan Paweł II zwraca

także uwagę na to, że współczesne czasy w szczególny sposób, jakby

proporcjonalnie do błędów i wykroczeń naszej współczesnej cywili

zacji, kryją w sobie tak straszliwe zagrożenie wojną nuklearną, iż nie

można o tym myśleć

inaczej, jak tylko w kategoriach z niczym nie

porównywalnej

kumulacji

cierpień

połączonej

możliwością

samo

zagłady ludzkości. Z tego powodu świat cierpienia, zasadniczo obecny

w każdym człowieku, w naszym stuleciu, bardziej niż kiedykolwiek,

wydaje się przechodzić w szczególne „cierpienie świata":

świata roz

wijanego geniuszem ludzkiego postępu, a jednocześnie

zagrożonego

przez błędy i winy człowieka

Naszkicowany obraz współczesnego świata, w którym istnieje tak

wiele

zła fizycznego

i moralnego, świata uwikłanego

w napięcia

i przeciwności, świata pełnego zagrożeń wolności osoby, wolności su

mienia i religii, budzi

duży niepokój. Niepokój ten dzielą nie tylko ci,

którzy są zniewoleni czy upośledzeni, ale również ci, którzy cieszą się

z przywileju bogactwa, postępu czy władzy. I choć są tacy, którzy sta-

Por. Jan Paweł II,

List apostolski z okazji 50 rocznicy wybuchu II wojny świa

towej,

Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 587-591; por. Jan

Paweł II,

Przemówienie na Uniwersytecie Narodów Zjednoczonych w Hiroszimie

(25.

02.1981), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 320.

Por. SD 8; FC 30; ChL 42; RH 17; LE 2.

2. PRZYCZYNY CIERPIENIA I UMIERANIA CZŁOWIEKA

rają się nie dostrzegać przyczyn owego niepokoju, lub wprost mu

przeciwdziałać doraźnymi środkami, jak technika, bogactwo czy wła

dza, to jednak nie są w stanie w pełni uwolnić się od tych niepokojów

i lęków. Dzieje się tak dlatego, że lęk taki dotyka podstawowych spraw

całej ludzkiej egzystencji i związany jest z samym sensem istnienia

człowieka

. W świetle takiego ujęcia Jan Paweł II mówi o związanych

z tymi zagrożeniami różnego rodzaju lękach człowieka. Wyjaśnia, że

są

one

następstwem

występujących w

wielorakich

formach

grzechu

i zła. Mówi, że wszystkie te zagrożenia pochodzą z wyrosłej i rozwija

nej na gruncie materialistycznym cywilizacji człowieka, która prak

tycznie odrzuca wszelkie humanistyczne deklaracje społeczeństw

Papież Jan Paweł II przyczyny powyżej wymienionych zagrożeń

upatruje w często przyjmowanej i stosowanej w życiu społecznym za

sadzie, która głosi prymat rzeczy w stosunku do osoby. Właśnie ze sto

sowania tej zasady rodzi się słuszny lęk, że przy użyciu środków zro

dzonych z takiej cywilizacji poszczególne jednostki jak również całe

środowiska, wspólnoty, społeczności, a nawet całe narody będą padać

ofiarą przemocy innych jednostek, środowisk czy społeczności. Stwier

dza przy tym, że jego sposób rozumowania potwierdza z całą oczy

wistością historia naszego stulecia. Co więcej, mimo podpisywanych

deklaracji o poszanowaniu praw człowieka, wciąż nie można powie

dzieć, że przytaczane przykłady należą już do przeszłości

. Techniczne

środki współczesnej cywilizacji, przestrzega Papież, kryją w sobie nie

tylko możliwości samozniszczenia na drodze militarnego konfliktu, ale

dają również możliwości pokojowego ujarzmiania innych i to bez

Por. DM 11-13; Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1982,

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 24-30; tenże,

Homilia w czasie

Mszy św. w Turynie

(13. 04. 1980), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana

Pawła II,

dz. cyt., s. 474-480.

Por. DM 11; ChL 5, 39.

Por. DM 11; ChL 5, 39; EA 5, 82,106,137; FC 9; RH 17; LE 2; SRS 27-32.

2.2. Człowiek uwikłany w grzech

żadnych skrupułów. Z tych samych przyczyn wraz z zagrożeniem

biologicznym rośnie inne zagrożenie, które jeszcze bardziej niszczy to,

co najbardziej ludzkie, mianowicie godność osoby wraz z jej we

wnętrznym prawem do prawdy i do wolności

. Wszystko to rozgrywa

się na szerokim tle gigantycznego wyrzutu i zarazem paradoksu, w któ

rym obok ludzi i społeczeństw zasobnych i sytych, hołdujących użyciu

i konsumpcji, żyją jednostki i społeczeństwa, które głodują.

Zastanawiając się nad przyczynami tak jaskrawo dostrzeganej nie

sprawiedliwości Papież dochodzi do wniosku, że nad ideą sprawied

liwości górę biorą negatywne siły, jak zawziętość, nienawiść czy nawet

okrucieństwo.

takich

przypadkach

głównym

elementem

działania

staje

się

chęć

zniszczenia

przeciwnika,

całkowitego

uzależnienia

czy wręcz zniewolenia. Wszystko to świadczy, jak daleko ludzkie dzia

łanie odbiega w rzeczywistości od samej idei sprawiedliwości. Dodaje,

że jakby na ironię, doświadczenie dziejów pozwoliło

sformułować

twierdzenie: summum ius - summa iniuria

. Ten stan rzeczy ocenia

jako wypaczenie zapisanego w Księdze Rodzaju polecenia danego lu

dziom przez Boga: „czyńcie sobie ziemię poddaną" (Rdz 1,28).

2.2. Człowiek uwikłany w grzech

Potencjał energii tkwiący w człowieku może służyć dobru, ale może

też być skierowany przeciw człowiekowi i prowadzić do jego zniszcze

nia; może prowadzić do wolności albo do zniewolenia, do postępu albo

cofania, do braterstwa albo do nienawiści. Możliwości te są następ-

DM 11.

Por. DM 12; FC 1, 9, 81; RP 2, 8; PDV 7; EA 107, 112, 117, 137; VC 82, 90,

91; Jan Paweł II,

Kwestia społeczna - przemówienie podczas „Anioł Pański"

(Wa

tykan, 23. 12. 1990), w:

Anioł Pański

Papieżem Janem Pawłem II,

t. IV, dz. cyt,'

s. 280-281.

2. PRZYCZYNY CIERPIENIA I UMIERANIA CZŁOWIEKA

stwem uwikłania człowieka w grzech i zło, które grzech ze sobą niesie

i które sprowadza na niego. Źródłem doświadczanych zakłóceń w har

monijnym funkcjonowaniu człowieka jest tkwiący w nim grzech. Uwi

kłanie się człowieka w grzech sprawia, że „wiele elementów zwalcza

się nawzajem. Będąc bowiem stworzeniem, doświadcza z jednej strony

wielorakich

ograniczeń,

drugiej

strony

czuje

się

nieograniczony

w swoich pragnieniach i powołany do wyższego życia. Przyciągany

wielu ponętami musi wciąż wybierać pomiędzy nimi i wyrzekać się

niektórych. Co więcej, będąc słabym i grzesznym, nierzadko czyni to,

czego nie chce, nie zaś to, co chciałby czynić. Stąd cierpi rozdarcie

w samym sobie, z czego z kolei tyle i tak wielkich rozdźwięków rodzi

się

społeczeństwie"

Właśnie

rozdarcie,

wprowadzany

przez

człowieka w świat nieporządek i grzech, które dodatkowo zakłócają

zdolność właściwego rozróżniania dobra od zła, w wielu przypadkach

sprowadza na niego samego, na jego otoczenie cierpienie

Przyjmując, że człowiek na różne sposoby jest uwikłany i skłonny,

a przede wszystkim zdolny do popełnienia grzechu

, w żadnym wy

padku nie może oznaczać pobłażliwości dla grzechu, bo on zawsze rani

i wyrządza krzywdę drugiemu człowiekowi

. Dlatego problem grze

chu, stanowiącego źródło wszelkiego zła, należy rozpatrywać z per

spektywy antropologicznej i widzieć w nim integralną część prawdy

o człowieku. Zasięg tego zła wykracza daleko poza życie jednostki,

żywotnie dotykając życia społecznego i to w wymiarze międzyna-

DM 10; por. DV 44; VS 102; RP 4,6, 8,13; Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy

Dzień Pokoju

(1982), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 24-25.

DV 39; RH 8; RD 9; Jan Paweł II,

Audiencja środowa

(21. 05. 1980), w: Jan

Paweł II,

O cierpieniu, dz.

cyt., s. 92.

Por. RP 13; RD 4,10; SD 10,14-15.

Por. DM 14; Jan Paweł II,

Własność prywatna a dobro wspólne

(Watykan, 3.

03. 1991), w:

Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II,

ł. IV (23. 10. 1988-20. 10.

1991), Edizioni Aquila Bianca, Li brona Editrice Yaticana, Rzym 1991, s. 304.

2.2. Człowiek uwikłany w grzech

rodowym

, czego wyrazem są występujące w różnych formach po

działy dzielące ludzi. Wszystkie one zadają bolesną ranę w stosunkach

między poszczególnymi ludźmi, grupami społecznymi, czy w wymia

rze jeszcze większych zbiorowości ludzi. W ich efekcie jedne narody

w gorączkowym dążeniu do hegemonii powstają przeciw drugim, co

powoduje powstawanie bloków przeciwstawnych sobie państw.

Zdaniem Jana Pawła II

czynnikiem sprawczym takich podziałów

jest rosnąca nierówność pomiędzy grupami, klasami społecznymi i kra

jami. Nierówność taka wywołuje zagorzałe antagonizmy natury ideolo

gicznej,

gospodarczej,

politycznej,

czy

nawet

religijnej.

Spośród

tak

wielu bolesnych zjawisk społecznych, które są udręczeniem naszych

czasów Papież wymienia:

•

deptanie podstawowych praw osoby ludzkiej z uwzględnieniem

przede wszystkim prawa do życia i do egzystencji godnej czło

wieka; oburzające jest to, że temu zjawisku towarzyszy niespo

tykana

dotąd,

hałaśliwa,

pusta,

niezgodna

prawdą

retoryka

występująca rzekomo w obronie tych praw;

•

różnego rodzaju zasadzki i naciski stosowane przeciwko wolnoś

ci jednostek i społeczności, nie wykluczając wolności posiada

nia, wyznawania i praktykowania swej wiary, co obecnie wydaje

się najbardziej naruszane i zagrożone;

•

różne formy dyskryminacji, zarówno rasowej, jak kulturalnej,

religijnej itd.;

• terroryzm i wszelkiego rodzaju przemoc;

•

stosowanie tortur oraz bezprawnych i niesprawiedliwych środ

ków represji;

• gromadzenie broni powszechnej

zagłady, wyścig zbrojeń przy

równocześnie wielkim nakładzie środków, które mogłyby ulżyć

doli krajów głodujących i gospodarczo najbiedniejszych;

Por. VS 31-40; SRS 41-46.

Por. RP 2.

2. PRZYCZYNY CIERPIENIA I UMIERANIA CZŁOWIEKA

• niesprawiedliwy podział zasobów świata i dóbr cywilizacyjnych,

a także stale powiększająca się różnica między warunkami życia

krajów oraz ludzi bogatych i biednych; przewrotna siła tego po

działu i pogłębiającej się niesprawiedliwości czyni ten świat

rozbity, poczynając od samych jego podstaw

Odkrywanie w wielorakich sytuacjach życiowych, na przestrzeni

całej historii człowieka, związków cierpienia ze złem i z grzechem

nie może prowadzić do utożsamiania cierpienia z karą za grzech. Pa

pież Jan Paweł U, mając świadomość grzeszności ciążącej nad czło

wiekiem wyjaśnia, że chociaż choroba czy też cierpienie mają swe

źródło w grzechu, to nie należy, przynajmniej w każdym przypadku,

utożsamiać ich z karą za grzech. Tłumaczy, że cierpienie i choroba „są

częścią kondycji człowieka i w rezultacie są wynikiem grzechu pier

worodnego, lecz niekoniecznie są winą poszczególnej osoby"

W związku z potrzebą oddzielania grzechu od kary za grzech, Pa

pież przypomina, że chociaż w Starym Testamencie cierpienie bywało

uważane za karę, jaką człowiek musi ponosić za swoje grzechy z ręki

sprawiedliwego Boga, to jednak wyjaśnienie to jest nie tylko niepełne,

ale nawet błędne

. Mówił o tym między innymi w Szpitalu Pediatrycz

nym w Olsztynie: „Cierpienie nie jest karą za grzechy, ani nie jest od-

Por. także: Jan Paweł II,

Przemówienie inaugurujące III Konferencję Generalną

Episkopatu Ameryki Łacińskiej,

Puebla (Meksyk, 28. 01. 1979), w:

Przemówienia i ho

milie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 382-390.

Por. DV 36; RP 2, 8; PDV 7; EA 117,137; VC 82,90-91; VS 100.

Jan Paweł II,

Przemówienie w szpitalu św. Karola Boromeusza w Onitsha

(Ni

geria, 13. 02.1982), w: Jan Paweł n,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 195; por. KKK 405.

Por. Jan Paweł II,

Msza św. z udziałem chorych i niepełnosprawnych.

Welling

ton (Nowa Zelandia, 23. 11. 1986), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt.,

s. 126; Jezus, zwłaszcza swoją męką bolesną i śmiercią krzyżową skorygował cierpie

nie, które widziano wyłącznie jako karę za grzech, por.

Audiencja generalna

(9. 11.

1988), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 149-150.

2.2. Człowiek uwikłany w grzech

powiedzią Boga na zło człowieka. Można je rozumieć tylko i wyłącz

nie w świetle Bożej miłości, która jest ostatecznym sensem wszyst

kiego, co na tym świecie istnieje. Cierpienie zostało związane z mi

łością"

. Co więcej, stanowi ono w planach Opatrzności Bożej środek

prowadzący do zbawienia. Według niego takiego właśnie patrzenia na

cierpienie - a szczególnie cierpienie Jezusa - uczy codzienne doświad

czenie, poprzez które zostało dokonane dzieło odkupienia

. W cierpie

niu Jezusa Bóg objawia człowiekowi swą tajemnicę o zbawieniu

Tłu

maczy też, że to dzięki cierpieniu Jezusa w odwiecznym planie Bożym

pojawiające się w dziejach człowieka zło, zwłaszcza zło moralne, ja

kim jest grzech, zostało podporządkowane dobru odkupienia przez Jego

zbawczą mękę, śmierć i zmartwychwstanie. W Jezusie Bóg wypro

wadza ze zła dobro, czego wyrazem było odkupienie człowieka po

przez cierpienie Jednorodzonego Syna Bożego i Jego straszliwą śmierć

na krzyżu stanowiącą ofiarę za grzechy świata. Dlatego też dopiero

w świetle tajemnicy niewinnego Baranka cierpiącego za grzechy świata

Jan Paweł II,

Wizyta w szpitalu pediatrycznym Olsztynie

(6. 06. 1991), w: Jan

Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 167; Papież zwraca uwagę, „że wielu ludzi

w różnym wieku cierpi bez żadnej własnej winy. Zwłaszcza dzieci są wrażliwe na

cierpienia często spowodowane przez bezmyślność i zaniedbanie ze strony dorosłych.

Rzeczywistość choroby i niedożywienia w życiu milionów dzieci jest faktem...”. Jan

Paweł II,

Przemówienie w szpitalu św. Karola Boromeusza w Onitsha

(Nigeria, 13. 02.

1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 195; W podobnym duchu Papież

wypowiedział się do trędowatych: „To zło [waszego cierpienia] nie wynika z Jego

planu miłości i wy nie jesteście mu winni. Nie dopatrujcie się w nim fatalizmu. Do

strzegajcie w nim próbę...". Jan Paweł II,

Przemówienie w leprozorium wAdzope

(Wy

brzeże Kości Słoniowej, 12. 05.1980), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 90.

Por. Jan Paweł II,

„Cierpienie - najwyższy wymiar miłości Audiencja gene

ralna

(11. 04. 1990), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 163; por. SD

19,27,31.

Por. Jan Paweł II,

Audiencja generalna

(4. 06. 1986), w: Jan Paweł II,

Ewan

gelia cierpienia,

dz. cyt., s. 114.

2. PRZYCZYNY CIERPIENIA I UMIERANIA CZŁOWIEKA

i biorącego na siebie wszystkie ludzkie cierpienia, możliwe jest roz

patrywanie

tajemnicy

ludzkiego

cierpienia.

Wszystko,

mówi

Papież,

w tym również cały niezmierzony obszar ludzkiego zła i cierpienia

poddane zostaje owej niezgłębionej Bożej Mądrości, „której zło nie

przemoże" (por.

Mdr 7, 30). Jest to Mądrość pełna miłości i

serdecz

nego współczucia dla każdego cierpiącego człowieka. Prowadzi ona do

pełnej radości i chwały przy objawieniu Jezusa Chrystusa, o której

wspomina św. Piotr Apostoł, mimo doznawanego teraz „smutku z po

wodu różnorodnych doświadczeń" (por. 1 P 1, 6-7)

Powyższe

rozumienie

ludzkiego

cierpienia

pomagać

ludziom

w dostrzeżeniu,

że zło nie wynika z Bożego planu miłości. W

cierpie

niu nie należy

dopatrywać się także fatalizmu. Winno się w nim wi

dzieć raczej próbę, jakiej poddawany jest człowiek na wzór Jezusa,

który będąc niewinnym podjął krzyż dla zgładzenia ludzkich grzechów

i w ten sposób stał się sprawcą zbawienia dla nieskończonej liczby

ludzi. Takie patrzenie na cierpienie ważne jest i po to, by uczyć się od

Jezusa zaufania Bogu oraz postawy zgody na pełnienie Jego woli. Je

zus, chociaż prosił Ojca o uwolnienie od cierpienia, przyjął je dobro

wolnie, przez co wyraził swą solidarność z każdą ludzką męką, w tym

także tych najbardziej niewinnych, aby i oni mogli stać się świadkami

zbawczej miłości Boga i Chrystusa wobec swoich cierpiących braci

Wyjaśnienia Papieża dotyczące cierpień ludzi niewinnych wskazują

zarówno na przekroczenie prawa naturalnego, leżącego u podstaw po

rządku i celowości całej struktury

i budowy wszechświata, jak

również

na działanie Bożej Opatrzności, wpisanej w plany Bożej ekonomii

Por. Jan Paweł II,

Audiencja generalna

(11. 06. 1986), w: Jan Paweł II,

Ewan

gelia cierpienia,

dz. cyt., s. 120.

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie w leprozorium w Adzopć

(Wybrzeże Kości

Słoniowej 12.05. 1980), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 90-91; Jan Paweł II,

Do trędowatych wMarituba

(8. 07.1980), tamże, s. 95-98.

2.2. Człowiek uwikłany w grzech

zbawienia . Wynika z nich także i to, że wiele odmian zła fizycznego

należy do samej struktury bytów stworzonych, będących już ze swej

natury przemijającymi i przygodnymi, a więc zniszczalnymi. Z po

wszechnej obserwacji wiadomo, że w świecie bytów materialnych ist

nieje ścisła współzależność, co wyraża antyczne adagium: „śmierć jed

nego jest życiem drugiego"

Próba analizy powyżej przedstawionego podejścia Jana Pawła II do

ukazywania i wyjaśniania spraw związanych z szeroko rozumianym

ludzkim cierpieniem i umieraniem prowadzi do wniosku, że Ojciec

Święty nie ogranicza się do tego, aby stwierdzać, że grzech, człowiek,

społeczność

ludzka

są

powodem

ludzkiego

cierpienia.

Ważne

jest

wszystko to, co człowiek może podjąć, aby przeciwdziałać ogromowi

cierpienia.

Pośród

takich

inicjatyw

eliminowania

ludzkiego

cierpienia

istotne wydaje się podkreślanie równości wszystkich ludzi i w konse

kwencji przyznawanie im równych praw, których respektowanie może

stawać się początkiem realizowania idei sprawiedliwości.

Por. Jan Paweł II,

Audiencja generalna

(4. 06.1986), w: Jan Paweł II,

Ewan

gelia cierpienia,

dz. cyt., s. 114-115.

Por. Jan Paweł II,

Audiencja generalna

(4. 06.1986), w: Jan Paweł II,

Ewan

gelia cierpienia,

dz. cyt., s. 116.

SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

Pytanie o ludzkie cierpienie stawia każdy myślący człowiek

, bez

względu na swój wiek, rasę, zwłaszcza w trudnych i bolesnych dla sie

bie chwilach prób i doświadczeń. Posiada ono charakter powszechny.

Nabiera szczególnej mocy w chwili, kiedy człowiek doświadcza swej

kruchości i przygodności

. Pytanie to stawia nie tylko ludzki rozum,

jego zdolności poznawcze i inteligencja, ale także jego sumienie i ser

ce, w których, jak mówi Jan Paweł II, toczą się najboleśniejsze i roz

strzygające zmagania wyrażające tęsknotę za absolutną prawdą i bę

dące

wymownym

dowodem

niestrudzonego

poszukiwania

sensu,

którego nie może uchylić się żaden człowiek

. Stąd też powszechność

pytania o sens ludzkiego cierpienia sprawia, że pozostaje ono zawsze

aktualne i wciąż domaga się wyjaśnienia

. Znalezienie odpowiedzi na

nie jest dla człowieka bardzo ważne dlatego, że będąc istotą rozumną

i wolną, znając pełną prawdę o swoim cieipieniu, może sprostać bardzo

‘Por. PDV8-9.

Por. P. Ricoeur,

Zło,

Warszawa 1992, s. 38-39; T. Gadacz,

Enigma cierpienia,

„Znak" 5 (1998) 5, 516, s. 29-40; Z. J. Zdybicka,

Człowiek i rełigia. Zarys filozofii

religii, dz.

cyt., s. 126,220-223.

VS 1-2.

Por. tamże, 9.

3.1. Człowiek doświadczany cierpieniem

trudnemu

wyzwaniu

własnego człowieczeństwa i zaakceptować swoją

śmiertelną naturę z wszystkimi jej konsekwencjami jak:

cierpienie,

choroba i ostatecznie śmierć

3.1. Człowiek doświadczany cierpieniem

W rozumieniu i nauczaniu Kościoła godność człowieka stanowi nie

zniszczalną własność każdej ludzkiej istoty, dlatego że opiera się na

swej jedyności i niepowtarzalności. Dlatego osoby ze względu na jej

indywidualność nie można nigdy utożsamiać z numerem, nie można jej

sprowadzić również do tego, co mogłoby ją zmiażdżyć i unicestwić

w anonimowości kolektywu, struktur, systemu bądź instytucji

. Z tych

też powodów „faktyczne uznanie osobowej godności każdej ludzkiej

istoty domaga się poszanowania, obrony i popierania jej praw. Chodzi

tu o prawa naturalne, uniwersalne i nienaruszalne: żadna jednostka,

żadna grupa, władza ani państwo - nikt nie może ich zmienić, ani tym

bardziej znieść, gdyż prawa te pochodzą od samego Boga"

. Fakt ten

Por. Jan Paweł II,

Spotkanie z chorymi w szpitalu w Einsiedeln

(Szwajcaria,

16. 06.1984), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 88-89.

Por. ChL 37; EV 75; FC 43; Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

(1983), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawia II,

1.1, dz. cyt., s. 40; tenże,

Orędzie na

Światowy Dzień Pokoju

(1989), tamże, s. 99; tenże,

Przemówienie do Zgromadzenia

Ogólnego ONZ

(Nowy Jork, 2. 10. 1979), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego

Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 29-30; tenże,

Homilia w czasie Mszy św. w Oświęcimiu-

Brzezince

(7. 06.1979), tamże, s. 60, 63.

ChL 38; RH 17-18, EV 57, 70; CA 10-11; FC 26-30; RMI 59; Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

( 1981 ), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawia II,

1.1, dz. cyt., s. 18; tenże,

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

(1988), tamże, s. 90-91;

tenże.

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

(1991), tamże, s. 115; tenże,

Przemówienie

przed Bramą Brandenburską

(Berlin, 23. 06. 1996), w:

Przemówienia i homilie Ojca

Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 127; tenże.

Przemówienie do sekretarza gene-

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

wymaga poszanowania

nietykalności ludzkiego

życia będącego

zwierciedleniem nietykalności samego Boga, nawet wówczas gdy czło

wiek dotknięty jest wielkim cierpieniem.

Poszanowanie

nietykalności

osoby

dotkniętej

chorobą

domaga

się

działań

umożliwiających

zrozumienie

wartości

cierpienia

zarówno

przez cierpiących jak i osób z ich otoczenia. Sam proces odnajdywania

sensu cierpienia jest niewątpliwie bardzo trudny i niezmiernie skom

plikowany. O jego przebiegu decyduje wiele czynników, pośród któ

rych znaczącym jest czynnik religijny. Należy przy tym zdawać sobie

sprawę z tego, że wyznawana przez człowieka wiara od razu nie

wpłynie na to, że cierpiący odnajdzie sens i wartość swej męki. Po

dobnie jak większość

cierpiących, będzie on

przechodzić w swej

chorobie wiele etapów przeżywania cierpienia. Właśnie na tych eta

pach możliwe jest odkrywanie coraz głębszego jego sensu.

Cierpienie sprawia, że „ludzie cierpiący upodabniają się do siebie

podobieństwem

sytuacji,

doświadczeniem

losu,

skądinąd

potrzebą

zrozumienia i troski,

a nade

wszystko chyba natarczywym

pytaniem

o sens"

. Problem, z

jakim przychodzi

się zmagać zarówno stawiają

cym to pytanie, jak i tym, którym jest ono stawiane, polega na tym, że

trudno w pełni przekonywająco

na nie

odpowiedzieć. Trzeba pamiętać,

że pojawienie się u człowieka dotkniętego cierpieniem pytania „dla

czego?"

nabiera charakteru specyficznie ludzkiego poprzez świadome

współdziałanie z jego

rozumną naturą.

Pytania te stwarzają problemy

szczególnie wówczas, gdy z całą szczerością stawia je człowiek czło

wiekowi, ludzie ludziom - a także, gdy człowiek stawia je samemu

Bogu.

rolnego Międzynarodowej Konferencji na temat zaludnienia

(Rzym, 7. 06. 1984),

tamże, s. 259-260.

SD 8.

Jan Paweł II,

Wizyta w ośrodku opieki Piccola Casa delia Proridenza w Turynie

(13. 04.1980), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt.,

30.

3.1. Człowiek doświadczany cierpieniem

Do tego, aby móc mówić o odkrywaniu sensu ludzkiego cierpienia

i umierania należy najpierw zwrócić uwagę na to wszystko, co może

przeżywać osoba zmagająca się ze swoim cierpieniem oraz na skutki,

jakie ono może za sobą pociągać. Znawcy przedmiotu mówią o tym, że

człowiek taki przechodzi kilka etapów w swym wewnętrznym zma

ganiu się z chorobą, która go dotknęła. Dotyczy to oczywiście chorych

znajdujących się w ciężkim stanie, zagrożonych bezpośrednio śmiercią.

Zdaniem Elisabeth Kubler-Ross

proces śmierci, począwszy od mo

mentu diagnozy - wyroku, aż do samego zgonu obejmuje pięć kolejno

następujących po sobie faz. Są one związane z rozwojem choroby oraz

stanem psychicznym, poprzez które przechodzi większość chorych, po

czynając od początkowego sprzeciwu i buntu aż do całkowitego pogo

dzenia się ze swoją sytuacją choroby i zbliżającą się śmiercią.

3.1.1. Wewnętrzna izolacja

Za jeden z pierwszych etapów, który widoczny jest u osoby dotknię

tej ciężką chorobą, uważa się załamanie chorego. Według P. Verspie-

rena

chory, do którego dotrze informacja o jego ciężkiej, czy nawet

Por. E. Kubler-Ross,

Rozmowy o śmierci i umieraniu,

Warszawa 1979, s. 43-

140. Autorka, amerykański psychiatra i twórczyni nowoczesnej psychotanatologii, od

ponad dwudziestu lat prowadząca badania nad śmiercią umieraniem i stanami przej

ściowymi cieszy się międzynarodowym uznaniem i jest jednym z największych auto

rytetów światowych w tej dziedzinie. Jest też członkiem Amerykańskiego Towa

rzystwa

Psychiatrycznego,

Stowarzyszenia

dla

Badań

Psychofizjologicznych,

Amerykańskiego Towarzystwa dla Rozwoju Wiedzy, Szwajcarskiego Towarzystwa

Lekarskiego. W swych publikacjach książkowych, do których będziemy się w niniej

szej pracy odwoływać, wymienia pięć etapów w afektywnym i psychicznym rozwoju

chorych, zagrożonych bezpośrednim niebezpieczeństwem śmierci.

Por. P. Verspieren,

Face a celni qui meurt. Euthanasie, acharnement therapeuti-

que. accompagnement,

Desclee de Brouver, Paris 1984, s. 188 nn. Autor w oparciu

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

nieuleczalnej

chorobie,

zazwyczaj

popada

stan

czasowego

szoku,

uzewnętrzniającego się w różnym natężeniu i w różnych jego reak

cjach. O sile, z jaką wy stępują tego rodzaju reakcje, decyduje w dużej

mierze

wiek,

charakter,

także

cała

sfera

psychiczno-emocjonalna

chorego.

Informacja taka w wielu wypadkach wywołuje najpierw

u chorego reakcje sprzeciwu. Z tego stanu szybko przechodzi on do

wewnętrznej

„odmowy"

polegającej

odrzuceniu

uznawaniu

nieprawdziwą informację o ciężkim stanie swego zdrowia. Chory pró

buje przekonać siebie i innych, że to wszystko jest nieprawdą, że opinie

lekarzy są błędne. Przy tej okazji zarzuca im niekompetencję i pomyłki

w rozpoznaniu diagnostycznym. Żąda ponownych badań i szuka po

mocy u innych lekarzy. Gotowy jest powierzyć się każdemu z nich

w nadziei wybawienia od zła, to znaczy uniknięcia czegoś najgorszego,

co mogłoby go spotkać, a więc i śmierci

Jest to etap ogromnych zaburzeń psychologicznych i duchowych

zmagań, koncentrowania się na sobie i przekonywania siebie, że prze

cież nie jest tak źle. W tym celu podejmuje wszelkie możliwe konsul

tacje, sięga po dostępne opracowania i słowniki medyczne w przeko

naniu, że nie dzieje się nic groźnego, a prawdziwe niebezpieczeństwo

nie istnieje. Zdaniem Heinricha Pera

dzieje się tak dlatego, że wszyst

odbywa

się

atmosferze

wewnętrznego

zagubienia,

pośpiechu

i nerwowości. Ten etap zetknięcia się człowieka chorego z informacją

0 faktycznym jego stanie zdrowotnym w wielu wypadkach sprawia, że

chory nie chce dopuścić do siebie myśli o swej poważnej chorobie

1 śmiertelnym zagrożeniu własnego życia. Ten trudny stan pogłębia

o doświadczenia lekarzy francuskich, angielskich, amerykańskich i kanadyjskich sze

roko omawia problemy i trudności ludzi chorych i umierających, kładąc szczególny

nacisk na godność człowieka umierającego i zagadnienia etyczne z tym związane.

Por. E. Kiibler-Ross,

Rozmowy o śmierci i umieraniu,

dz. cyt., s. 53-54.

Por. H. Pera,

Sam nie podołam,

Sens choroby, sens śmierci, sens życia,

pod

red. H. Bortnowskiej, Wydawnictwo Znak, Kraków 1993, s. 227.

3.1. Człowiek doświadczany cierpieniem

poczucie narastającej

izolacji, osamotnienia i wyłączenia, wytrącenia

z dotychczasowego, normalnego rytmu codziennych zajęć i obowiąź'-

ków. Jedną z przyczyn tej sytuacji jest świadomość możliwości prze

kreślenia wszystkich

dotychczasowych planów życiowych i koniecz

ność zaakceptowania zagrożenia własnego życia. Nic więc dziwnego,

że ta sytuacja doprowadza wielu chorych do reakcji irytacji i buntu.

3.1.2. Irytacja i bunt

W odczuciu większości osób, jak twierdzi E. Kubler-Ross \ ciężka,

śmiertelna choroba, która ich wyrwała niejako z biegu normalnego ży

cia, jest przejawem okrucieństwa losu i niesprawiedliwości. Natarczy

wie stawiane przez nich pytanie: „dlaczego ja"? rodzi agresję, postawę

wewnętrznego buntu i złości. W tej sytuacji wielu nie potrafi zrozu

mieć, ani z tym się pogodzić, że właśnie jego spotkało to nieszczęście.

Uważają, że spotkała ich wielka krzywda, skoro inni wokoło cieszą się

dobrym zdrowiem i radością życia, do której przecież oni mają takie

samo prawo. Dlatego też konieczność pogodzenia się ze swoim losem,

liczenie

się

możliwością

przekreślenia

wszystkich

dotychczasowych

zamierzeń i planów na przyszłość, brak nadziei na powrót do normal

nego życia wydają się dla takiego człowieka prawdziwą klęską i ży

ciową tragedią

Występujące w takich stanach psychicznych chorego uczucie roz

goryczenia i złości bardzo często adresowane jest do całego otoczenia,

a więc do rodziny, lekarzy, osób z najbliższego kręgu otoczenia, a tak-

Por. E. Kubler-Ross,

La mort, derniere etape de la croissance,

Pocket, collec-

tion: L'Age d'etre, Paris, 1993, s. 42.

Por. V. Messori,

Wyzwanie wobec śmierci Nadzieja chrześcijańska: rzeczy

wistość czy złudzenie?,

Wydawnictwo M., Kraków 1995, s. 52. Autor odwołuje się

doświadczeń E. Kubler-Ross.

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

że do samego Boga, jeżeli chory jest osobą wierzącą. Bogu przypisuje

chory całą winę za nieszczęście, które go dotknęło

. Niejednokrotnie

pyta, jak to możliwe, aby właśnie jego dotknęło owo śmiertelne zagro

żenie, skoro przez całe swe życie starał się wiernie służyć Bogu, być

dobrym itp. Niejednokrotnie uważa też, że jakby w podzięce za swoją

wierność Bóg zesłał na niego to wielkie nieszczęście. Te i inne stwier

dzenia oraz pytania budzące się w udręczonym cierpieniem i lękiem

człowieku mogą nawet doprowadzić go do całkowitego załamania, do

utraty wiary i odrzucenia Boga, a nawet do blużnierstw przeciw Bogu,

powiększając

jedynie

zagrożenie

całej

swej

kondycji

psychiczno-

-duchowej

3.1.3. Targowanie się

Kolejny etap rozwoju choroby i związane z tym konsekwencje cha

rakteryzuje występowanie u chorego postawy, którą E. Kiibler-Ross

nazywa targowaniem się

. Chodzi tu o chorego, który przeczuwając

śmiertelne

zagrożenie

swej

egzystencji,

szuka

rozpaczliwie

sposobu

umożliwiającego

oddalenie lub przynajmniej opóźnienie bolesnej dla

niego rzeczywistości. W tym okresie jest on w stanie wyrazić swą osta

teczną zgodę na chorobę, ale pod warunkiem maksymalnego zyskania

Por. P. Verspieren,

Face a celui qui meurt. Euthanasie, acharnement thera-

peutiąue, accompagnement,

dz. cyt., s. 188-191. Autor przytacza E. Kiibler-Ross,

uzupełniając na wielu miejscach jej uwagi własnymi doświadczeniami w kontaktach

z ludźmi chorymi, a zwłaszcza umierającymi.

Por.

Podstawy opieki paliatywnej w chorobach nowotworowych,

pod red.

M. Hebanowskiego, K. de Walden-Gałuszko, Z. Żylicza, PZWL, Warszawa 1998,

s. 28-29.

Por. C. Kebers,

Jak mówić o cierpieniu i śmierci?,

Wydawnictwo WAM,

Kraków 1994, s. 69-75.

3.1. Człowiek doświadczany cierpieniem

na czasie oraz pewnego komfortu podczas jej trwania. Te oczekiwania

będzie kierował zarówno do personelu medycznego, jak również do

osób, które się nim opiekują.

Ten etap zmagania się z chorobą charakteryzuje się stopniowym

zmienianiem nastawienia chorego do swego losu i otoczenia. Zaczyna

on dostrzegać, że postawa agresji i buntu nie prowadzi do pożądanego

celu, wręcz przeciwnie, czyni go coraz bardziej nieznośnym dla siebie

samego i dla otoczenia. Na podstawie tych doświadczeń chory, zda

niem E. Kubler-Ross

, zaczyna szukać kompromisu. Robi wrażenie

bardziej opanowanego i spokojnego. Wobec innych staje się bardziej

uległy i podamy, reaguje mniej emocjonalnie. Instynktownie uruchamia

wszelkie rezerwy, które tkwią w jego podświadomości i psychice, aby

na ile jest to możliwe, ratować siebie. Rozumie także, że inni, dzięki

swej umiejętności i wiedzy, a także dobrej woli i życzliwości, z którą

spotyka się na co dzień, wiele mogą mu pomóc.

Na tej drodze, tłumaczy E. Kubler-Ross, przed chorym otwiera się

nowa

szansa.

Gotowy

jest

składać

różnego

rodzaju

obietnice,

oświadczenia, a nawet przysięgi, by w zamian coś uzyskać dla sie

bie - i to możliwie jak najwięcej. W wielu wypadkach w te przetargi

wciągany jest Bóg, którego chory, zwłaszcza w swej po ludzku bez

nadziejnej

sytuacji,

zaczyna

postrzegać

jako

potencjalnego

wybawi

ciela i obrońcę. Składa więc Mu obietnice najrozmaitszych modlitw,

ofiar, pielgrzymek, pokut, wewnętrznego nawrócenia itp., byle tylko

powrócił do zdrowia lub przynajmniej jeszcze przedłużył swoje życie.

Jest rzeczą godną uwagi, że czynią to także osoby o słabej dotąd wierze

i religijności

. Przypominając sobie w tym szczególnie trudnym dla

siebie momencie, że w dalszym ciągu istnieje dla nich szansa, a wiara

i nadzieja mogą stać się silnym jej oparciem. Niejednokrotnie obiet-

Por. E. Kubler-Ross,

Rozmowy o śmierci i umieraniu,

dz. cyt., s. 80-82.

Por. Sherwin B. Nul and,

Jak umieramy.

Świat Książki, Warszawa 1996,

s. 290-291.

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

nicom składanym Bogu i ludziom towarzyszy poczucie winy i potrzeba

poprawy. W tej sytuacji jest więc rzeczą bardzo ważną, by chory mógł

się wewnętrznie otworzyć i szczerze rozmawiać o tych wszystkich

sprawach, które go nurtują, z kimś, kogo darzy swoim największym

zaufaniem.

3.1.4. Depresja

Wraz z rozwojem choroby może wystąpić kolejny etap związany

z uświadamianiem sobie

przez osobę

chorą

stojących niebezpie

czeństw. E. Kubler-Ross

mówi o tzw. etapie depresji. Depresja to za

burzenie psychiczne, które przejawia się popsuciem dobrego nastroju,

spowolnieniem procesów psycho-ruchowych

oraz procesów

myślenia,

jak również spadkiem dynamiki życiowej w czynnościach psychicz

nych, a także fizycznych

. Pod wpływem depresji myślenie staje się

trudne, zwykle obraca się wokół jednego tematu: beznadziejności włas

nego życia, własnej bezradności i oczekiwania śmierci, jako jedynego

rozwiązania. Obniżenie dynamiki życiowej w stanie depresji wpływa

niekorzystnie nie tylko na psychikę chorego, ale także, w jego struk

turze biologicznej, na działanie poszczególnych narządów

w ich

funkcjach wegetatywnych

W depresję człowiek chory może popaść przede wszystkim na sku

tek uświadamiania sobie, że wszystkie środki terapeutyczne zostały już

wyczerpane i nie ma szans na jakąkolwiek poprawę, a w dodatku spo

strzega, że jego stan zdrowotny ulega stałemu i systematycznemu

Por. E. Kubler-Ross,

Rozmowy o śmierci i umieraniu,

dz. cyt., s. 83-104.

Por. J. Ntiojnowski,

Depresja,

Encyklopedia katolicka,

t. 3, dz. cyt., s. 1183;

por. także: A.H. Chapman,

Leczenie zabwzeii emocjonalnych,

PZWL, Warszawa 1973,

„

tnt

Por. A. Kępiński,

Melancholia,

Warszawa 1974, s. 2-3.

3.1. Człowiek doświadczany cierpieniem

8 6

pogorszeniu

. Świadomość ta może sprawić, że chorego coraz silniej

ogarniać będzie bezwład i apatia. Dzieje się tak na skutek uporczywego

myślenia o własnej sytuacji, która z kolei napełnia go lękiem i trwogą,

a nawet popycha do rozpaczy i poczucia beznadziejności. Chory na

tym etapie nie umie się pogodzić ze swoim losem, ani też przyjąć

dobrowolnie tego wszystkiego, co go czeka i co ma nieuchronnie

nastąpić

Dalszym etapem pogłębiania się poczucia własnej bezsilności wobec

coraz wyraźniej dostrzeganej choroby jest niejednokrotnie załamanie

Wówczas dla chorego jego świat i wszystko co w nim jest obecne

zarówno w dziedzinie fizycznej jak i psychicznej - staje się trudne i bo

lesne. Świat jakby tracił swą barwę, a wszystko wokoło rysuje się w czar

nych konturach. Przyszłość rysuje się jako czarna ściana nie do przeby

cia. Przeszłość natomiast zamienia się w pasmo ciemnych wydarzeń,

które obciążają chorego poczuciem win i doznanych przykrości

3.1.5. Akceptacja

E. Kiibler-Ross uważa, że w końcowym etapie rozwijania się choro

by u cierpiącego widoczna jest akceptacja zaistniałego stanu

. Nie jest

Por. A. Kępiński,

Psychopatologia nerwic,

PZWL, Warszawa 1972, s. 77-79.

Por. H. Pera,

Sam nie podołam,

Sens choroby, sens śmierci, sens Życia,

dz. cyt, s. 225.

Por. E. Kiibler-Ross,

La mort est une ąuesńon vitale. L 'accompagnement des

mourants pour changer la vie,

Edition Albin Michel, Paris 1996, s. 46.

Por. Walter F. Baile,

Jakość życia a zaburzenia depresyjne u chorych onkolo

gicznych,

Jakość życia w chorobie nowotworowej. Wybrane zagadnienia,

pod red.

J. Meyza, Centrum Onkologii Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie,

Warszawa 1997, s. 178.

Por. E. Kiibler-Ross,

Rozmowy o śmierci i umieraniu,

dz. cyt., s. 105-126.

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

to bierna rezygnacja, ale świadome zgadzanie się na swój los i przezna

czenie. Zaakceptowanie

swojego stanu zdrowia jest z

jednej strony

uwarunkowane osobistą

dyspozycją, wewnętrzną dojrzałością i

czasem

w jakim dochodzi on do tego etapu podczas choroby, a z drugiej strony

stopniem

pomocy

udzielonej

choremu

przez

otoczenie

przebyciu

opisanych

powyżej faz

29 30

. Jeżeli więc choremu pomagano

dyskretnie

i z miłością we wszystkich fazach rozwoju jego

choroby, i to zarówno

od strony

medycznej jak też psychicznej, wówczas

łatwiej

i szybciej

będzie dochodził do stanu wewnętrznej równowagi i świadomie akcep

tował swoją sytuację, pomimo świadomości zbliżania się w kierunku

•30

śmierci.

Powyższy przykład

nie dotyczy oczywiście sytuacji, kiedy śmierć

przychodzi nagle i niespodziewanie, tak że chory nie zdaje sobie z tego

absolutnie sprawy. E. Ktlbler-Ross

twierdzi, że akceptacja, jeżeli tak

można powiedzieć, jest pożądanym osiągnięciem w rozwoju choroby.

Jest swego rodzaju sukcesem na drodze wewnętrznych zmagań i walk

ku pełni

ludzkiej dojrzałości, przejawiającej się

postawą godności

i spokoju

wobec największego zagrożenia ludzkiego

życia, jakim jest

śmierć. Autorka jest też świadoma, że często występują przypadki bra

ku tak pożądanej akceptacji choroby, że człowiek umiera zbuntowany,

bądź w stanie głębokiej depresji i do końca niepogodzony z losem

Akceptacja swego stanu wymaga wiele wysiłków otoczenia. Za szcze

gólny przejaw tej pomocy uważa się przede wszystkim cichą i dyskret-

Por. F. Antonelli,

Oblicza śmierci Jak kształtować właściwą postawę wobec

śmierci?,

Wydawnictwo \I., Kraków 1995, s. 44.

Por. E. Kiibler-Ross,

Rozmowy o śmierci i umieraniu,

dz. cyt., s. 105.

Por. E. Kiibler-Ross,

Rozmowy o śmierci i umieraniu, dz

cyt., s. 111; tejże,

mort, derniere etape de ia croissance, dz

cyt., s. 42.

Por. E. Kiibler-Ross,

Życiodajna śmierć. O życiu, śmierci i życiu po śmierci,

3.2. Sens ludzkiego cierpienia i umierania

8 8

ją życzliwe spojrzenia i gesty. Trzymanie ręki chorego niejednokrotnie

może stanowić przesłanie o niewymiernym wprost znaczeniu

Powyżej przedstawione stany, które w różny sposób może przecho

dzić człowiek dotknięty ciężką chorobą, nie mają oczywiście charakte

ru jednobrzmiącej i działającej według matematycznych reguł zasady

Sposób przeżywania tych stanów, ich nasilenie zależą od wielu czyn

ników wewnętrznych i

zewnętrznych oraz od wielu

okoliczności

wywierających wpływ na stan chorego

. Pośród tych czynników istot

ne znaczenie posiada religia i wynikające z niej wyjaśnienie znaczenia

cierpienia. Na ich podstawie można jednak wyraźnie powiedzieć, że

zawiera się w nich poważne zagrożenie dla egzystencji człowieka, jeśli

ten postrzega swoją chorobę wyłącznie w kategoriach zła.

3.2. Sens ludzkiego cierpienia i umierania

Związane z doświadczeniem cierpienia uczucia niemocy, lęku, fru

stracji, rozczarowania, obojętności, rozgoryczenia domagają się wyjaś

nień i odpowiedzi na pytanie o to: Dlaczego?

Por. F. Antonelli,

Oblicza śmierci Jak kształtować właściwą postawę wobec

śmierci?,

dz. cyt., s. 44.

Niektórzy z autorów uważają, że bardziej przydatny w praktyce jest zapropo

nowany przez R. Bruckmana podział ostatniego okresu życia chorych na nowotwory

na trzy etapy: etap wstępny, etap przewlekłej choroby i etap akceptacji. Bliższe i bar

dziej szczegółowe omówienie tych etapów znajdujemy w biuletynie opracowanym

w oparciu o doświadczenia własne i zalecenia WHO:

Zwalczanie bólów nowotwo

rowych,

pod red. J. Kujawskiej-Tenner, J. Łuczaka, M. Okupny, Wyd. Ministerstwo

Zdrowia i Opieki Społecznej, Warszawa 1994, s. 49-50.

Por. M. Adamczak, H. Sęk,

Znaczenie pojęcia „Jakość życia " w opiece psycho

logicznej pacjentów onkologicznych,

Jakość życia w chorobie nowotworowej.

Wybrane zagadnienia,

dz. cyt., s. 249-252.

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

Paula Sporken

przedstawia dwie możliwości nadania sensu ludz

kiemu

umieraniu.

Jedna

dotyczy

perspektywy

życia

przed

śmiercią,

druga - życia po śmierci. W drugim przypadku do głosu dochodzi wia

ra. Odnośnie pierwszego przypadku, dotyczącego życia przed śmiercią

mówi, że pozytywne ustosunkowanie się do swojej śmierci, jak rów

nież odkrycie jej sensu tkwi w odnalezieniu celu całego swojego życia,

jako że umieranie jest przeżywaniem tylko ostatniej jego fazy. Tłu

maczy, że człowiek może odnosić się do swojego umierania, jako do

ostatniej fazy życia. Stąd w ostatniej czynności choremu może sku

tecznie pomóc tylko ten, kto sam posiada wiarę w sens swojego życia

Poczucie takie może pojawić się wówczas, gdy człowiek pozy

tywnie ocenia siebie i życie, gdy ma świadomość celu swej egzystencji

i wolności, która towarzyszy osiąganiu jego życiowych planów. Właś

ciwemu poczuciu sensu w życiu towarzyszy jasne widzenie przyszłości

oraz odpowiednie wartościowanie śmierci, tj. przygotowanie na nią

Należy przy tym zwrócić uwagę na różne źródła, z których możliwe

jest uzyskanie wyjaśnień związanych z poszukiwanym sensem, w tym

także cierpieniem i umieraniem. Zazwyczaj mówi się o dwóch źródłach

takich

wyjaśnień.

Jedne mają

swe

filozoficzno-egzystencjalne podsta

wy, drugie natomiast wyjaśniają ludzką egzystencję odnosząc ją do

Transcendencji - do Boga

P. Sporken,

Postępowanie z umierającymi,

w: Z

pomocą umierającym. Przy

czynki do rozmowy na temat umierania i śmierci,

IW Pax, Warszawa 1989, s. 79-80.

Por. P. Sporken,

Postępowanie z umierającymi,

w: Z

pomocą umierającym.

Przyczynki do rozmowy na temat umierania i śmierci,

dz. cyt, s. 80-81.

Por. ks. J. Makselon,

Lęk wobec śmierci (Wybrane teorie i badania psycholo

giczne),

Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków 1988, s. 67.

Por. Z. J. Zdybicka,

Człowiek i religia. Zarys filozofii religii,

Towarzystwo Nau

kowe KUL, Lublin 1977,

;. 127; T. Świrydowicz,

Problematyka filozoficzna w opiece

paliatywnej,

Problemy współczesnej tanatologii,

dz. cyt., s. 169-170.

3.2. Sens ludzkiego cierpienia i umierania

3.2.1. Filozoficzno-egzystencjalne wyjaśnienia

sensu cierpienia

Poszukiwania

sensu

ludzkiego

cierpienia

uświadamiają,

że

wiele

różnych

czynników

może

ułatwiać

jego

odnajdywanie.

Czynnikiem

takim może być ból fizyczny wywierający pozytywne skutki na sferę

biologiczną cierpiącego. T. Świrydowicz

, odwołując się

do filo

zoficznych i psychologicznych poglądów Kierkegaarda, Marcela, Fran-

kla, Masłowa, Dąbrowskiego, stwierdza, że cierpienie może stać się

początkiem duchowego rozwoju człowieka i doprowadzić go do we

wnętrznej dojrzałości i pełni człowieczeństwa. Swe twierdzenie uza

sadnia tym, że dzięki mocy woli, swego duchowego, ja" można nada

wać sens temu wszystkiemu, czego dotyczy ból, choroba umieranie.

Powyższe skutki są, zdaniem T. Świrydowicz, możliwe dlatego, że

cierpienie odsłania prawdziwe duchowe oblicze człowieka i powoduje

odrzucenie wszelkich iluzji, pozorów i masek. W cierpieniu człowiek

wyraża własną osobowość: jej małość lub wielkość, jak również uczy

się takich podstawowych wartości, jak:

opanowanie, cierpliwość, wy

trwałość oraz wrażliwości i otwarcia na sprawy i los innych. Wszystko

to zmusza chorego do dokonania radykalnych zmian w dotychczasowej

hierarchii wartości, jako że wartości, które dotąd uznawał za istotne,

teraz okazują się złudne, przemijające i kruche. Powyższe doświad

czenia chorego umożliwiają zwrócenie się ku wartościom duchowym,

religijnym i etycznym. Tym sposobem choroba daje czas na refleksję,

zmusza do zastanowienia się nad rzeczywistym sensem ludzkiego ży

cia oraz uświadamia kruchość istnienia biologicznego, uczy wewnętrz

nej pokory, a skłaniając do refleksji nad własną przygodnością bardzo

często kieruje jego myśli ku Bogu, otwiera i zbliża do Boga

Por. T. Świrydowicz,

Problematyka filozoficzna w opiece paliatywnej,

Pro

blemy współczesnej tanatologii,

dz. cyt., s. 170.

Por. tamże, s. 170-171.

9 1

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

W kwestiach związanych z odkrywaniem sensu ludzkiego cierpienia

i umierania wielokrotnie wypowiadał się także Viktor E. Franki. Stoi

on na stanowisku, że podstawową potrzebą człowieka jest dążenie do

znalezienia sensu życia, jak również przyjmowanie na siebie i znosze

nie cierpienia, którego ostateczny sens zrozumiemy dopiero wtedy, gdy

odwołamy się do wartości absolutnych

. Franki zwraca uwagę również

i na to, że człowiek usiłuje wyjaśnić sobie sens cierpienia najpierw

przez jego zaprzeczenie. W ten sposób dochodzi do stanu, który okre

ślany jest nihilizmem. Jego istotą jest przeświadczenie, że wszystko po

zbawione jest sensu. Jest rzeczą oczywistą, że na tej drodze niemożliwe

jest dotarcie i odkrycie w cierpieniu jakiegokolwiek sensu dlatego, że

jest ono sprowadzone wyłącznie do warstwy bytu cielesnego, psychicz

nego albo społecznego, a pomija się byt duchowy. Przełom, zdaniem

Frankla, może nastąpić dopiero wówczas, gdy równocześnie zostanie

uwzględniony przez człowieka chorego byt duchowy wyrażający się

w jego dążeniu do sensu i do wartości

. Autor ten jest też przekonany,

że aby ludzkie cierpienie miało sens, potrzebne jest nadanie mu inten

cji, w której zostaje podkreślony jego transcendentny charakter. Naby

wanie takiej zdolności domaga się od cierpiącego swoistego „uświęce

nia" cierpienia poprzez ofiarę wyrażającą zgodę na umieranie. W akcie

tym widzi świadectwo ludzkiej dojrzałości pozwalającej przyjąć całą

prawdę o człowieku, w tym prawdę o jego umieraniu

W rozważaniach nad sensem życia należy pamiętać, że dotyka się

tej kategorii egzystencjalnej człowieka, która nie może zostać pomi

nięta przy rozważaniu uwarunkowań lęku wobec śmierci. Lęk ten rodzi

Por. tamże, s. 68-79; B. Grochmal-Bach,

Somatoterapia a wartości noetyczne

związane z cierpieniem,

„Sztuka Leczenia" 2 (1996) 4, s. 95-100.

Por. V.E. Franki,

Homo patiem. Logoterapia i jej kliniczne zastosowanie. Plu

ralizm nauka jedność człowieka Człowiek wolny,

IWPAX, Warszawa 1984, s. 8-13.

Por. Z. Sokolik,

Psychoanaliza (ortodoksyjna i teorie relacji z obiektem). Neo-

psychoanaliza,

Psychoterapia Szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy,

pod red. L. Grzesiuka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 57-58.

3.2. Sens ludzkiego cierpienia i umierania

się w obliczu doświadczania procesów starzenia się. Starość jest bo

wiem zazwyczaj postrzegana jako proces nieuchronnej degradacji bio

logicznej człowieka i stopniowego kurczenia się więzi z innymi ludź

mi. Tymczasem ten okres życia może dostarczać wielu możliwości

naturalnego rozkwitu całej ludzkiej osoby zmierzającej do przyjęcia

i przeżywania ostatniego aktu swego życia ziemskiego z godnością

i pokojem

Dla wielu ludzi starość to dobroczynny czas świadczenia bezinte

resownej miłości połączonej z cierpliwością i cichą radością. Dla wie

rzącego stanowi ona nadto szczęśliwą okazję do modlitwy oraz rozwa

żań nad bogactwem i wspaniałością wiary. To z kolei sprzyja uczeniu

się szanowania własnego i innych życia, co jest ważne szczególnie

wobec tych, którzy tego życia ani zdrowia nie szanują. Nie można też

nie doceniać tego, że chorzy, starcy, niepełnosprawni i umierający

uczą, że choroba i słabość są twórczym okresem ludzkiego życia, i że

cierpienie wcale nie umniejsza ludzkiej godności. Z tych też powodów

Kościół przeciwstawia się opcji, w której człowieka zwłaszcza starego,

cierpiącego i chorego uważa się za bezużytecznego dla społeczeństwa

i chce się go pozbawić racji dalszego istnienia

Powyższe, bardzo skrótowo sformułowane próby wyjaśniania i uka

zywania sensu ludzkiego cierpienia i umierania wskazują na jego jed-

nowymiarowość.

Upraszczając

można

powiedzieć,

że

bez

uznawania

innej kategorii ludzkiego bytu, jak tylko materialną, człowiek chory

skazany jest na zgodzenie się z tym, że jako istota skończona zmierza

ku swemu końcowi. W tej drodze „ku końcowi" swej egzystencji może

on jedynie starać się z godnością trwać.

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na Światową Konferencję na temat starzenia się lud

ności

(Wiedeń, 26. 07.1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 226-229.

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie podczas odmawiania „Aniel Pański „ Życie

jest darem "

(Watykan, 7. 02. 1982), w:

Anioł Pański z Papieżem Janem Pawiem II,

t. II, dz. cyt., s. 53.

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

3.2.2. Chrześcijańskie wyjaśnienia sensu cierpienia

Człowiek nie odnajdzie sensu

swego cierpienia jedynie

w ludzkim

patrzeniu na

nie. Jest to niemożliwe dlatego, że cierpienie

posiada na

wskroś nadprzyrodzony i na wskroś ludzki charakter. Trzeba bowiem

pamiętać,

że

pytanie

dotyczące

sensu

ludzkiego

życia,

cierpienia

i śmierci rodzi się i obejmuje nie tylko ludzki rozum, jego zdolnoś

ci poznawcze i inteligencję,

ale także sumienie

i serce.

Właśnie

tu,

w ludzkim sumieniu i sercu, toczą się najboleśniejsze i rozstrzygające

zmagania, które wyrażają tęsknotę

za absolutną prawdą i

są wymow

nym dowodem niestrudzonego poszukiwania sensu,

od którego nie

może uchylić się żaden człowiek

Nadprzyrodzony charakter

ludzkiego cierpienia wynika

z tego,

że

jest ono zakorzenione w Boskiej tajemnicy odkupienia świata. Nato

miast ludzki

charakter odkrywania sensu cierpienia wynika

tego, że

cierpienie

pozwala człowiekowi odnaleźć siebie, swoje człowieczeń

stwo, swoją godność, jak również swoje posłannictwo i powołanie

Stąd też w rozważaniach nad sensem ludzkiego cierpienia ważną rolę

spełnia doświadczenie, z którym w jakiś sposób zetknął się każdy czło

wiek. Doświadczenie to uświadamia mu, że śmierć mimo rozwoju

nauki i techniki, w tym także postępu nauk medycznych, pozostaje

zawsze nieuniknionym i ostatecznym kresem ziemskiego życia, które

go początkiem jest właśnie cierpienie

Por. VS 1-2.

Por. SD 26,31.

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Chorego: „Miłość do cierpiących

miarą poziomu cywilizacji"

(1993), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawia II,

t. II,

dz. cyt., s. 414.

3.2. Sens ludzkiego cierpienia i umierania

3.2.2.I. Tajemnica Jezusa Chrystusa wyjaśnieniem

ludzkiego cierpienia

Odpowiedź na dręczące ludzkość pytania o sens cierpienia przynosi

sam Jezus Chrystus

, Odkupiciel człowieka całym swoim życiem, nau

czaniem a zwłaszcza swą niewinną męką i zbawczą śmiercią

. Dlatego

też chrześcijaństwo właśnie w tajemnicy Jezusa Chrystusa i w Jego

dziele odkupienia doszukuje się ostatecznego ukazania zarówno god

ności człowieka, jak też i sensu jego istnienia w świecie

, a także

sensu ludzkiego cierpienia i umierania

Konieczność przywoływania tajemnicy Jezusa Chrystusa w tłuma

czeniu sensu ludzkiego cierpienia bierze się stąd, że to właśnie Jezus

Por. L. Boros,

Mysterium mortis. Człowiek w obliczu ostatecznej decyzji,

IW Pas, Warszawa 1974; H. Kiing,

Bóg a cierpienie,

IW Pas, Warszawa 1976;

E. Schillebeecks,

Tajemnica nieprawości i tajemnica zmiłowania (pytania wyrastające

Z ludzkiego cierpienia),

„Znak" 29 (1977), nr 272-273, s. 278-305; P. Teilhard de

Chardin,

O szczęściu, cierpieniu i miłości,

IW Pas, Warszawa 1981 ; J. W. Rosłon,

Bi

blijne spojrzenie na zagadnienie choroby i cierpienia,

„Collectanea Theologica”

45 (1975) f. 3, s. 102-107; T. Sikorski,

Sens życia,

Słownik teologiczny,

t. 2., pod

red. A. Zuberbiera, Księgarnia św. Jacka, Katowice 1998, s. 530-531; Z. Lubienicki,

Pytanie o sens życia jako problem Boga dzisiaj,

Wydawnictwo Świętego Krzyża,

Opole 1999; H. Urs von Balthasar,

Chrześcijanin i lęk,

seria: Problemy Teologiczne 1,

Wydawnictwo WAM, Kraków 1997.

Por. Jan Paweł II,

Wizyta w rzymskim szpitalu dziecięcym Bambino Gesu(S.

06.

1982), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 59-60; tamże,

Wizyta w szpi

talu pediatrycznym w Olsztynie

(6. 06. 1991), s. 165-167; tamże,

Wizyta w szpita

lu pediatrycznym w Krakowie-Prokocimiu

(13. 08. 1991), s. 170-171; Por. także,

R. Sauer,

Dzieci wobec cierpienia, jak rozmawiać z dziećmi o cierpieniu,

IW PAX,

Warszawa 1993, s. 11-112.

Por. RH 10; ChL 40.

Por. SD 3,14.

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

poprzez

swoje

zbawcze

działanie

wyzwolił

człowieka

grzechu

i śmierci. Wydaje się, że dobrze wyjaśnia znaczenie tej tajemnicy roz

mowa Jezusa z Nikodemem, który usłyszał: „Tak bowiem Bóg umi

łował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto

w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne" (J 3, 16). Słowa te

wskazują na złożony światu przez Boga dar ze swego Syna po to, aby

wyzwolić ludzkość od zła. W nich zawarta jest też absolutna i ostateczna

perspektywa cierpienia Jezusa, które ma uchronić człowieka przed osta

teczną zgubą. Chodzi tu o sens cierpienia Jezusa w znaczeniu podsta

wowym i ostatecznym: ma ono uchronić człowieka przed utratą życia

wiecznego. W tym też znaczeniu przeciwieństwem zbawienia nie jest

wyłącznie samo doczesne cierpienie, ale cierpienie ostateczne, to znaczy

utrata życia wiecznego, odrzucenie Boga, czyli potępienie wieczne.

Temu celowi podporządkowane jest całe zbawcze posłannictwo Je

zusa, który przez swą ofiarę męki i śmierci ma dotknąć zła u samych

jego transcendentnych korzeni, z których ono wyrasta na przestrzeni

dziejów człowieka

. Te korzenie zła tkwią w grzechu i śmierci i one

też znajdują się u podstaw utraty życia wiecznego. Z tego też powodu

cierpienie

człowieka

połączone

cierpieniem

Jezusa

jest

skarbem,

bezcennym dobrem, które do Kościoła dla dobra ludzkości wnoszą

właśnie chorzy i cierpiący, a ich cierpliwe znoszenie cierpień nazywa

ne jest apostolstwem. Dzieje się tak wówczas, gdy człowiek cierpiący

i chory doświadczając swego osamotnienia i kruchości potrafi dostrzec

kochającą obecność Boga, który jedynie zdolny jest naprawdę ulżyć

ludzkiemu cierpieniu i nadać mu właściwy sens. Chory promieniuje

przez to duchowym światłem, dając tym samym świadectwo, tym sku

teczniejsze im bardziej milczące, mocą którego wielu ludzi dochodzi

do Boga, a wielu ponownie odzyskuje wiarę

Por. SD 14.

Por. Jan Paweł II,

Spotkanie z chorymi w bazylice św. Stefana

(Budapeszt, 20.

08.1990), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 176-177.

3.2. Sens ludzkiego cierpienia i umierania

Próba, jakiej w cierpieniu zostaje poddany człowiek, posiada zawsze

znamiona

zwycięstwa

dzięki

zbawczej

mocy,

płynącej

nieustannie

z Chrystusowego krzyża. Dlatego też w chrześcijańskim rozumieniu

„cierpieć - znaczy stawać się jakby szczególnie podatnym, szczególnie

otwartym, na działanie zbawczych mocy Boga, ofiarowanych ludzkości

w Chrystusie"

. Dlatego też cierpienie obecne w życiu człowieka posiada

zbawczy, a równocześnie twórczy charakter dzięki łączności cierpiącego

z Chrystusem Odkupicielem, Zbawicielem świata. Kościół uczy przy

tym, że choć zbawienie świata dokonało się w całej pełni w cierpieniu

Chrystusa, to jednak w dalszym ciągu dopełnia się i rozwija na swój

sposób w dziejach człowieka. Należy mieć przy tym na uwadze i to, że

wprawdzie żaden człowiek nie może już niczego dodać do dobra odku

pienia, to jednak stając się „uczestnikiem cierpień Chrystusa - w jakim

kolwiek miejscu świata i czasie historii - na swój sposób dopełnia to

cierpienie, przez które Chrystus dokonał Odkupienia świata"

Cierpienie Jezusa wskazuje na wartość współuczestnictwa każdego

ludzkiego cierpienia w odkupieńczym cieleniu Chrystusa. Męka i krzyż

Chrystusa nadały bowiem ludzkiemu cierpieniu nową wartość. Przez nie

dokonało się nie tylko nasze odkupienie, ale każde ludzkie cierpienie zo

stało również odkupione. Oznacza to, że ludzkiemu cierpieniu Jezus na

dał wartość odkupieńczą. Wynika z tego, że każdy człowiek może stać się

uczestnikiem odkupieńczego cierpienia Chrystusa, przez co jego cierpie

nie zyskuje niewspółmierną wartość i zarazem godność

. Samo zaś

uczestnictwo w cierpieniach Chrystusa zawiera w sobie dwa istotne ele

menty. Jednym z nich jest otwarcie się Jezusowych cierpień dla człowie

ka. Oznacza to, że w swoim odkupieńczym cierpieniu Jezus stał się

poniekąd uczestnikiem wszystkich ludzkich cierpień. Drugim zaś elemen

tem jest to, że człowiek „odkrywając przez wiarę odkupieńcze cierpienie

SD 24.

Por. SD 19.

9 7

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

Chrystusa, odkrywa zarazem w nim swoje własne cierpienia, odnajduje

je przez wiarę na nowo, nasycone nową treścią i nowym znaczeniem"

Do tych wyjaśnień należy jeszcze dodać, że całe ziemskie życie

i działanie ukazuje Jezusa w kontekście ludzkiej biedy i ludzkiego

cierpienia. Najpełniej zbliżył się do świata ludzkiego cierpienia przez

to, że sam przyjął na siebie cierpienie. Przez swoją mękę na krzyżu

dotknął korzeni grzechu i zła, które tak boleśnie zaciążyło na dziejach

człowieka i duszach ludzkich. Przez swój krzyż dokonał dzieła zba

wienia, które w odwiecznych planach Bożej miłości miało charakter

odkupieńczy, aby człowiek „nie zginął", ale miał „życie wieczne"

Dlatego też przez Chrystusa i jedynie w Nim wyjaśnia się do końca

tajemnica ludzkiego cierpienia i śmierci

Patrząc z tej perspektywy na sens cierpienia Jezusa należy mówić

o tym, że trud łączenia własnego cierpienia z Jego cierpieniami i zano

szenia ich w ofierze za świat i Kościół staje się największym dobrem, jaki

Chrystus - przez swoją zbawczą miłość do człowieka - wyprowadził

z cierpienia. Z tego właśnie powodu każdy człowiek wezwany jest do

uczestniczenia w tym cierpieniu, przez które dokonało się odkupienie

Skoro sam Jezus przyjął cierpienie i krzyż, przemieniając je w największe

dobro odkupienia człowieka i zbawienia świata, i skoro wzywa do

uczestnictwa w tej samej przemianie zła, jakim jest cierpienie, w zbawcze

dobro odkupienia, łaski, oczyszczenia, nawrócenia dla siebie i innych, to

potrzeba, aby cierpiący stawali się aktywnymi uczestnikami tego odku

pienia. Idzie ono bowiem z człowiekiem w dziejach jego ludzkiej historii

ku ostatecznemu spełnieniu odwiecznych i zbawczych planów Boga

SD 20.

SD 16.

Por. SD 29-31; KDK 22.

SD 18-19.

Por. Jan Paweł II, „

W złu cierpienia kryje się ogromne dobro ", Msza św.

Z udziałem chorych w Banneux

(Belgia, 21. 05.1985) w: Jan Paweł II,

Ewangelia

3.2. Sens ludzkiego cierpienia i umierania

Dlatego też w świetle tajemnicy Chrystusowego krzyża ludzkie cierpienie

nigdy nie jest bezużyteczne, a tym mniej bezsensowne ze względu na

jego głęboką, a zarazem niepojętą dla naszego słabego ludzkiego umysłu,

płodność, czyli apostolską skuteczność dla dobra Kościoła i świata

Godne podkreślenia jest także i to, że człowiek w tych trudnych dla

niego chwilach związanych ze znoszeniem cierpienia może zwracać się

do Jezusa Chrystusa. Wtedy też zostaje ogarnięty przez Chrystusa tajem

nicą odkupienia

. Stan ten domaga się od człowieka szukania w Chrys

tusie wyjaśnienia swoich pytań, szczególnie tych o sens jego istnienia.

W przeciwnym razie pozostanie dla siebie istotą niezrozumiałą a jego ży

cie pozbawione będzie sensu. Dla tych powodów człowiek potrzebuje

Chrystusa - Odkupiciela, który odkrywa przed nim pełnię jego człowie

czeństwa przez ogarnięcie go zbawczą tajemnicą odkupienia

. Należy

przy tym zdawać sobie sprawę z tego, że człowiek często nie wie, co

w nim jest, co kryje się w głębi jego umysłu i serca. Dlatego też tak często

nie rozumie sensu swojego życia na ziemi. To z kolei wywołuje w nim

cierpienia,

dz. cyt., s. 102-105; tenże,

Msza św. z udziałem chorych, Bazylika

Pio

tra, 11.11. 1979 - liturgiczne wspomnienie Matki'Boskiej zLourdes,

tamże, s. 10-13;

tenże,

Przemówienie do chorych zgromadzonych w kościele OO. Franciszkanów

(Kraków, 9. 06. 1979), w: Jan Paweł II,

Pielgrzymki do Ojczyzny. 1979, 1983, 1987,

1991,1995,1997,1999.

Przemówienia, homilie,

dz. cyt., s. 183-185.

Por. Jan Paweł II,

Wizyta w rzymskim szpitalu Regina Margherita

(20.12.

1981), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt, s. 51.

. , , ,

Por. RH 13, 20; ChL 36; DM 1; DV 59; EA 69; TMA 4; tenże,

Rozważanie

podczas nieszporów

(Wiedeń, 10. 09. 1983), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego

Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 172.

Por. RH 10; DM 7; E A 69; Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

( 1981), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawia II,

1.1, dz. cyt., s. 23; tenże,

Orędzie na

Światowy Dzień Młodzieży

(1987), tamże, s. 168; tenże,

Chrystus wyzwala człowieka

i ludzkość do „nowego żyda

"(Audiencja środowa, 10. 08. 1988), w:

Katechezy Ojca

Świętego Jana Pawła II. Jezus Chrystus,

pod red. W. Zega, Wydawnictwo M., Apo-

stolicum, Kraków-Ząbki 1999, s. 276-277.

9 9

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

niepewność, która przetacza się niekiedy nawet w rozpacz . Oznacza to

także konieczność wysiłku szukania u Boga światła i pomocy do

zrozumienia trudnych dla siebie sytuacji i pytań.

3.2.2.2. Udział w posłannictwie Jezusa

Sens ludzkiego cierpienia i umierania chrześcijaństwo łączy także

z dokonaną przez Jezusa tajemnicą odkupienia, przez co ludzkie cier

pienie, połączone z cierpieniem Jezusa, stale jest przez Niego dopełniane

i nabiera nowego - zbawczego znaczenia. Poprzez cierpienie człowiek

składa Bogu w darze duchową ofiarę, czyli swoje cierpienie łączy z męką

Jezusa i w ten szczególny sposób uczestniczy w wypełnianiu powszech

nego kapłaństwa Kościoła

. Trwając w tej postawie, cierpiący „przecho

wują w swoich własnych cierpieniach najszczególniejszą cząstkę nie

skończonego skarbu odkupienia świata i tym skarbem mogą się dzielić

z innymi. Im bardziej człowiek jest zagrożony grzechem, im cięższe

struktury grzechu dźwiga w sobie współczesny świat, tym większą wy

mowę posiada w sobie ludzkie cierpienie. I tym bardziej Kościół czuje

potrzebę odwoływania się do ludzkich cierpień dla ocalenia świata"

Odnajdujemy tu echo słów św. Pawła, który przyjmuje swoje słabości,

obelgi, niedostatki i prześladowania, gdyż „moc w słabości się doskonali"

(2 Kor 12, 9). W ten sposób następuje jednoczenie ludzkich cierpień

z cierpieniem Jezusa. Ludzka słabość osadzona i zanurzona przez wiarę

w tajemnicy Chrystusa staje się źródłem mocy Bożej

. Przez cierpienie

Por. ChL 34-36.

Jan Paweł II,

Audiencja generalna

(29. 04. 1992), w:

Katechezy Ojca Świętego

Jana Pawia II. Kościół,

dz. cyt., s. 115-116.

SD 27.

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Misyjny

(1984), w:

Orędzia Ojca

Świętego Jana Panda II,

1.1, dz. cyt., s. 291-295.

3.2. Sens ludzkiego cierpienia i umierania

100

z krzyża Chrystusowego zostało wyprowadzone najwyższe dobro od

kupienia świata, które nieustannie z niego bierze swój początek. Z cier

pienia Chrystusa jak ze źródła biją wciąż strumienie wody żywej (por.

J 7, 37-38)

Ten sposób odkrywania cierpienia pozwala uważać, że cierpienie

ludzkie jest dobrem, „nad którym Kościół pochyla się ze czcią poprzez

całą głębię swej wiary w odkupienie. Pochyla się zarazem całą głębią

tej wiary, jaką ogarnia w sobie samym niewypowiedzianą tajemnicę

Ciała Chrystusa"

Podstawą upatrywania w

ludzkim cierpieniu połą

czonym z cierpieniem Jezusa zbawczej mocy jest między innymi pe

rykopa Ewangelii Janowej: „Tak bowiem Bóg

umiłował

świat, że Syna

swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął,

ale miał życie wieczne" (J 3, 16). W perykopie wyrażona jest bowiem

celowość przyjścia

na świat Syna Bożego:

uwolnienie

człowieka od

zła, które niesie w sobie ostateczną i absolutną perspektywę cierpienia

i śmierci. Cierpienie doczesne, któremu podlega człowiek chory i kona

jący, nie jest cierpieniem ostatecznym. Cierpieniem ostatecznym jest

dopiero utrata życia wiecznego, w którym człowiek ginie przez odrzu

cenie Boga i skazanie się na potępienie.

Skoro istotą Chrystusowego posłannictwa było przezwyciężenie zła

i cierpienia, to obejmowało ono nie tylko zło i cierpienie ostateczne

czyli wieczne, ale także - przynajmniej pośrednio - „zło i cierpienie

w jego wymiarze doczesnym i historycznym"

. Ten sposób postrze

gania Jezusowego

zwycięstwa sprawia, że Jego męka

i krzyż „nadały

ludzkiemu cierpieniu nową wartość i godność. Cierpienie Jezusa ma

ludzkie wymiary, ma też jedyną w dziejach ludzkości głębię oraz in

tensywność, która będąc ludzką, może być taką nieporównywalną głę-

Por. SD 18.

SD 24.

SD 15.

101

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

bią i intensywnością cierpienia dlatego, że Człowiek, który cierpi, jest

podmiotowo Jednorodzonym Synem: «Bog z Boga»"

. Jeśli do tego

dopowiemy, że źródłem zbawczego cierpienia Jezusa jest miłość, to

łatwo dostrzec, iż cierpienie zostało związane z miłością, która tworzy

dobro, wyprowadzając je również ze zła.

Sytuacja cierpienia i choroby połączonej z nieuchronnością śmierci

stawia człowieka nie tylko wobec pytania o sens i wartość dalszego ży

cia, ale też staje się wezwaniem do pogłębienia duchowego wymiaru

i otwarcia się na wartości transcendentne, związane z powołaniem

i ostatecznym jego przeznaczeniem. Dlatego ten często bolesny okres

w życiu ludzkim należy uznać za bardzo ważny w procesie dojrzewa

nia duchowego. Dojrzałość, o którą chodzi, ma rozwijać przekonanie

o tym, że Ojciec niebieski doprowadza w człowieku do końca swoje

dzieło - ostateczne wyzwolenie i wprowadzenie do pełni życia. W ta

kim też przypadku cierpienie i związane z nim zagrożenie śmiercią nie

będzie budzić przerażenia, będzie natomiast budzić oczekiwanie i przy

gotowanie, jako najdoskonalszy akt miłości i zawierzenia, na ostatecz

ne wyzwolenie, którego dawcą jest Bóg

Pomocą cierpiącemu w zrozumieniu i odnalezieniu sensu cierpienia

jest z całą pewnością modlitwa. Staje się ona prawdziwym lekarstwem

dla ciała i ducha chorego. Dlatego nazywa się ją kanałem i mostem

wiodącym ku nadziei

. Ten kojący środek, jakim jest modlitwa, po

zwala znosić cierpienie z większą cierpliwością oraz uczy, jak ofiaro-

SD 17.

Por. VC 70; Jan Paweł II,

Przemówienie podczas „Anioł Pański"

(Castel

Gandolfo,

20. 04.1992), w:

Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II,

t. V, dz. cyt., s. 71-72.

Por. tamże; Jan Paweł II,

Wizyta w rzymskim szpitału San Camiłlo

(3. 07. 1983),

w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. II, dz. cyt., s. 110; tenże,

Przemówienie do chorych

Zgromadzonych w kościele OO. Franciszkanów

(Kraków, 9. 06. 1979), w: Jan Pa

weł II,

Pielgrzymki do Ojczyzny. 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997, 1999. Przemó-

3.3. Odkryty sens cierpienia

102

wać je Bogu przez Chrystusa. Łączenie osobistego cierpienia z cier

pieniem, męką i odkupieńczą śmiercią Jezusa zyskuje wartość dla po

jedynczej osoby, dla Kościoła i dla społeczeństwa

3.3. Odkryty sens cierpienia

W nauczaniu Kościoła cierpienie ma nie tylko sens zbawiający czło

wieka, ale też jest zapowiedzią udziału w ostatecznym zwycięstwie

Jezusa nad złem, grzechem i śmiercią - udziału w zmartwychwstaniu

Jezusa. Zmartwychwstanie Jezusa jest dla wierzących objawieniem tej

chwały,

która

została

zapoczątkowana

Jego

wywyższeniem

przez

krzyż

. Dlatego też Jezusowe zwycięstwo nad śmiercią daje czło

wiekowi

nadzieję

odniesienia

ostatecznego

zwycięstwa

nad

własnym

cierpieniem i samą śmiercią. Wiara uczy, że warunkiem odniesienia

tego zwycięstwa jest życie oparte na Ewangelii Jezusa Chrystusa oraz

ludzki

wysiłek

podejmowany

dla

przezwyciężania

wszystkiego,

przeciwstawia

się

życiu

ofiarowanemu

człowiekowi

przez

Boga

w Jezusie Chrystusie

Poza próbami naświetlenia przede wszystkim z perspektywy wiary

sensu ludzkiego cierpienia i umierania prawda o cierpieniu - ukazywa

na zarówno w świetle wiary, jak też i ludzkiego postrzegania go - jest

tą rzeczywistością, która swą głębią przerasta człowieka.

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie w szpitalu

św

Karola Boromeusza w Onitsha

(13. 02. 1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 196; tenże,

W Lecznicy Kró

lowej Apostołów w Albano

(3. 09.1979), tamże, s. 46-48.

Por. SD 21-22.

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie inaugurujące III Konferencję Generalną Epi

skopatu Ameryki Łacińskiej,

Puebla (Meksyk, 28. 01. 1979), w:

Przemówienia i ho

milie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 379-380.

103

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

3.3.1. Zmiana sposobu patrzenia na świat

Odnaleziony przez człowieka sens cierpienia odsłania przed nim naj

wyższe jego powołanie

. Istotą tego powołania jest odkrycie i przyjęcie,

że we wszystkich okolicznościach swego życia, także w chorobie, cier

pieniu i umieraniu, może mu nadać głęboki i prawdziwy sens

. Odkrycie

to czyni go zdolnym do stawiania czoła konkretnym problemom, jakie

dręczą jego duszę i ciało. Nowe postrzeganie otaczającej go rzeczy

wistości umożliwia też pełniejsze skierowanie się w stronę Boga. Dzięki

temu

życie

cierpiącego

nabiera

transcendentnego

charakteru,

którego

ostateczny cel wyznacza miarę jego wielkości i powołania.

Owo skierowanie się do Boga, które

zawsze wiąże się z nawróceniem

człowieka i sprzyja

nie tylko odkryciu

zbawczego sensu cierpienia, ale

przede wszystkim wewnętrznej przemianie, która sprawia, że cierpiący

staje się całkowicie nowym człowiekiem. Wtedy, gdy ciało jest bardzo

chore, niesprawne, a człowiek czuje się jakby niezdolny do życia i działa

nia, owa wewnętrzna wielkość i duchowa dojrzałość bardziej się uwydat

nia, stanowiąc przejmujący przykład dla ludzi zdrowych. Ten nowy spo

sób odkrywania własnego miejsca w świecie może stać się dla cierpią

cego okazją do podejmowania w nim własnych działań. W języku religij

nym mówimy o apostolstwie, które polega z jednej strony na tym, że lu

dzie cierpiący i chorzy swoją przykładną i budującą postawą w cierpieniu

dają świadectwo swej wiary i

zaufania

Bogu, przyjmując krzyż

cierpienia

i chorobę z poddaniem się Jego woli. Drugim ważnym elementem apo

stolskiego znaczenia

ludzkiego cierpienia

jest dobrowolne włączanie się

chorego w zbawcze posłannictwo Chrystusa dla dobra Kościoła i świata.

Por. SD 31; także 2, 4.

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie do przedstawicieli innych religii i kultur

(Delhi, 2. 02. 1986), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt.,

s. 451-456.

3.3. Odkryty sens cierpienia

104

Charakterystyczne jest też i to, że składane świadectwo wiary ma

wielką wagę i zazwyczaj nikt nie przechodzi obok niego obojętnie.

W ten sposób cierpiący dostarcza silnego bodźca ludziom zdrowym ze

swego otoczenia. Należy przy tym podkreślić, że „dzięki świadectwu

ludzi starych i cierpiących wielu zrozumiało, że wiara - jeśli jest szcze

rym przekonaniem, a nie tylko sentymentalnym nawykiem - staje się

niewyczerpanym źródłem siły i pociechy. Wielu pojęło, jak piękne

i wartościowe jest doświadczenie przyjaźni, wszechmocy i opieki Je

zusa, który umacnia i nadaje sens całemu życiu. Jednym słowem, wielu

doszło do Boga dzięki świadectwu tych, którzy z wiary czerpali co

dziennie siłę ku temu, by poprzez chorobę dawać świadectwo. Świa

dectwo tym skuteczniejsze, im bardziej milczące"

. Tak więc cierpie

nie znoszone ze względu na Chrystusa ma moc apostolską. Wyjednuje

ono łaski zbawienia innym „nawet gdyby nikt nie zauważył i nie

akceptował świadectwa człowieka cierpiącego, to jego ból byłby tak

samo pożyteczny i cenny, ma on bowiem tajemniczą, lecz realną moc

wyjednywania

zbawiennej

łaski

(...),

męka

Pańska

dowodzi

tego

w sposób niepodważalny"

Postawa apostolska chorych jest możliwa także dzięki temu, że cho

roba zwraca najczęściej uwagę cierpiącego na krzyż. Chociaż wielu od

niego ucieka, to jednak w rzeczywistości poza nim człowiek nie znaj

dzie prawdziwej radości. Dlatego trzeba wierzyć, że ludzie nie staną się

mocni, jeśli nie nauczą się przyjmować krzyża i dochowywać mu wier

ności

. Z tych też powodów chorzy przez swe apostolstwo są nie tylko

skarbem

Kościoła,

ale

także

błogosławieństwem

dla

świata,

przez

wprowadzanie go coraz bardziej w świat wiary. Z tego też powodu są

Jan Paweł II,

Spotkanie z chorymi w bazylice św. Stefana

(Budapeszt, 20. 08.

1991), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 176-177.

Tamże, s. 177.

Por. Jan Paweł II,

Spotkanie z osobami starszymi, chorymi i ułomnymi w Haus

der Barmherzigkeit w Wiedniu

(11. 09.1983), w:

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 77.

105

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

bezcennym oparciem

w trudnych chwilach, w szczególności

dla swych

najbliższych. Są też widomym

znakiem

dla ukazania prawdziwego

sensu życia, który

nie polega jedynie na zarabianiu i

wydawaniu

pieniędzy, czyli na

wartościach wyłącznie ekonomicznych,

ale także

duchowych

3.3.2. Zmiana sposobu wartościowania

Odkrywanie sensu ludzkiego cierpienia, choroby i umierania sprzyja

także zmianie sposobu patrzenia na świat i uznawane w nim wartości.

Brak tej postawy wywołuje w człowieku bunt, który szczególnie ostro

jest widoczny w przypadkach choroby małych dzieci czy też osób mło

dych

. Przypadki te w szczególnie wyraźny i ostry sposób sprzyjają

stawianiu przez ich otoczenie zasadniczego pytania o sens tej choroby i

związanego z nią cierpienia. Sytuacje te mogą okazać się nawet dla czło

wieka zbyt trudne do wyjaśnienia. Dzieje się tak dlatego, że to dręczące

pytanie staje przed zagubionym umysłem człowieka jako prawdziwy

skandal. Może ono nawet doprowadzić nie tylko do niebezpiecznego kry

zysu wiary, ale także zakwestionować świat ludzkich wartości i przeko

nań, na których opiera się nasze życie intelektualne, moralne i religijne

Przyczyną

wspomnianego

zagubienia

są

niejednokrotnie

złudne

nadzieje, że chorobę i cierpienie uda się przezwyciężyć dzięki zdoby-

Por. Jan Paweł II,

Spotkanie z ludźmi w podeszłym wieku

(Monachium, 19. 11.

1980), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia, Az.

cyt., s. 37.

Por. PDV 8-9; Jan Paweł II,

List do młodych całego świata z okazji Między

narodowego Roku Młodzieży

(Rzym, 31. 03. 1985), w:

Listy pasterskie Ojca Świętego

Jana Pawła II, Az.

cyt., s. 115-116; tenże,

Wizyta w rzymskim szpitalu dziecięcym

Bambino Gesu(0&.

06.1982), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia, Az.

cyt., s. 59-60.

Por. Jan Paweł II,

Wizyta w rzymskim szpitalu dziecięcym Bambino Gesu

(8. 06.

1982), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia, Az.

cyt., s. 59.

3.3. Odkryty sens cierpienia

1 0 6

czom nauki i techniki. Nadzieje te są właściwe każdemu pokoleniu

i każdemu społeczeństwu, szczególnie zaś dzisiejszemu, które usiłuje

oprzeć swoją przyszłość wyłącznie na fundamencie dobrobytu i kon

sumpcji w oparciu o kryteria przydatności i zysku

. Wszystkiemu

sprzyja

kryzys

moralny,

który powoduje zatracanie przez człowieka

możliwości odnalezienia w spadającym na niego cierpieniu właściwego

i pełnego jego sensu.

W tym też znaczeniu wszelkie próby i przejawy wpływania na spo

sób ludzkiego wartościowania, na liczenie się w nim z osobowym

Bogiem, który nadto jest przyjaznym człowiekowi, wydają się roz

strzygającymi o odkrywaniu, bądź też zagubieniu sensu ludzkiego cier

pienia i umierania objawionego przez Boga w Jezusie Chrystusie. Po

nadto w świetle powyższego można powiedzieć, że cierpienie może

być także próbą, która pozwala człowiekowi przerastać siebie i stale się

rozwijać

. Jest to możliwe poprzez zwracanie się ku Chrystusowi

i Jego odkupieńczemu cierpieniu, w którym nie tylko przezwyciężył

grzech i zło leżące u podstaw ludzkiego cierpienia, ale też nadał mu

sens i nadprzyrodzoną wartość. Ten zwrot ku Chrystusowi pozwala

przyjąć, że odtąd każde ludzkie cierpienie poprzez współuczestnictwo

polegające na dopełnianiu cierpień Chrystusa (por. Kol 1, 24) nabiera

zbawczego charakteru i staje się nieocenionym skarbem dla dobra Koś

cioła i świata

Można zatem mówić o cierpieniu, chorobie z perspektywy wartości

wychowawczych. W chrześcijańskim rozumieniu wartość wychowaw-

Por. Jan Paweł II.

Orędzie na Światowy Dzień Chorego

(1997), w:

Orędzia

Ojca Świętego Jana Pawia II,

t. II, dz. cyt., s. 427; FC 6, 27,41; EV 12-14, 19-21; VS

95-98.

Por. ks. J. Zabielski,

Tajemnica ludzkiego cierpienia w ujęciu Jana Pawia II,

Ulga w cierpieniu,

Fundacja Rozwoju Dzieła Miłosierdzia w Częstochowie, Śląska

Akademia Medyczna, pod red. ks. E.M. Lorka, Katowice 1993, s. 23.

Por. SD 26.

107

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

cza cierpienia polega na tym, że Bóg w Jezusie Chrystusie uczy czło

wieka o wartości i sensie cierpienia. Trzeba pamiętać, że Bóg nie

oszczędził nawet swego Syna, który - aby wypełnić wolę Ojca - mu

siał wiele wycierpieć. Podobnie postępuje z ludźmi Jezus, który mimo

serca czułego i wrażliwego na wszelką ludzką niedolę, cierpienia i łzy

nie tylko nie usunął z ich życia chorób ani cierpień, lecz wprost nakazał

je znosić jako swój codzienny krzyż: „Kto nie bierze swego krzyża,

a idzie za Mną, nie jest mnie godzien" (Mt 10, 38).

Cierpienie

spełnia

zatem

nie

tylko

zadania

wychowawcze,

ale

posiada znaczenie zbawcze. Przyspiesza ono proces duchowego dojrze

wania człowieka, jego świętości, oczyszczenia z grzechu, który zapo

czątkował cierpienie

. Prócz tego w świetle tajemnicy Chrystusa i Jego

królestwa, jakie Bóg odwiecznie zamierzył urzeczywistnić, toruje dro

gę ku ostatecznemu przeznaczeniu w Tym, który jest „Pierworodnym

całego stworzenia" (por. Kol 1, 15)

, a jednocześnie przyczynia się do

zbawienia wszystkich ludzi

Podejmowanie przez człowieka cierpienia, jako udziału w zbaw

czym dziele Jezusa Chrystusa, domaga się nieustannego przerastania

samego siebie

. W ten sposób staje się ono szkołą duchowego harto

wania się i kształtowania duchowej mocy znoszenia tego wszystkiego,

co boli i dolega. Przez wytrwałość chory wyzwala w sobie nadzieję,

która podtrzymuje przekonanie, że cierpienie go nie zwycięży, nie po

zbawi ani godności, ani poczucia sensu życia. Ten sens objawia mu się

wraz z działaniem miłości Bożej, która przez dar Ducha Świętego

DV 39,41.

Por. Jan Paweł II,

Audiencja środowa

(11. 06. 1986), w:

Katechezy Ojca Świę

tego Jana Pawła II. Bóg Ojciec,

dz. cyt, s. 182-185.

/ •

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie w leprozorium w Adzope

(Wybrzeże Kości

Por! SD

{'li.

.......................

3.3. Odkryty sens cierpienia

108

rozwija i wychowuje. Dzięki temu „człowiek w cierpieniu odnajduje

do końca siebie: odnajduje duszę, którą - zdawało mu się, że przez

cierpienie stracił"

. W centrum tego wychowawczego nauczania jest

Jezusowy krzyż, bez którego ludzie schorowani i cierpiący zatracą sens

dalszego istnienia

. To dzięki krzyżowi cierpiący odkrywa, że to, co

w życiu liczy się najbardziej, to nie zdrowie, siły i dobra materialne, ale

przede wszystkim zbawienie, które Chrystus wysłużył swym zbaw

czym cierpieniem

Por. Jan Paweł II,

Spotkanie z osobami starszymi, chorymi i ułomnymi w Haus

der Barmherzigkeit w Wiedniu

(11. 09. 1983), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 76-80.

Por. Jan Paweł II,

Liturgia sakramentu chorych, katedra w Southwark

(Wielka

Brytania, 28. 05.1982), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 58.

POMOC CIERPIĄCYM

Ludzkie cierpienie i związane z nim zagrożenie utraty życia jest nie

tylko problemem dotkniętych cierpieniem, ale też najbliższego ich oto

czenia, całego personelu medycznego, organizacji społecznych, kształ

tujących opinię publiczną

- słowem, całej ludzkości - jako że i oni są

naznaczeni ograniczeniami swojej śmiertelnej natury

Dla wielu osób

ostatnie chwile życia mogą

być połączone z wielo

ma trudnościami natury fizycznej bądź duchowej, a nawet mogą pro

wadzić

do kryzysu

wiary i stanu załamania

czy wewnętrznego roz

drażnienia. Z

tego powodu choremu potrzebna jest serdeczna bliskość

i duchowe wsparcie ze strony osób najbliższych. Towarzyszenie cier

piącym wraz z wszystkim

tego oznakami stanowi

więc najcenniejszą

pomoc, gdyż stawia tamę przed lękiem, izolacją i samotnością

. Od

czucie to jest o tyle ważne, że choiy, zwłaszcza umierający, nawet

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie w bazylice św. Piotra podczas Mszy świętej dla

chorych

(Rzym, 11. 02.1979), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 26.

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na I Światowy Dzień Chorego

(1993), w:

Orędzia

Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 413-414;

List Ojca Świętego Jana Pawia II

ustanawiający Światowy Dzień Chorego,

Duchowa troska o chorego,

Wydaw

nictwo Księży Sercanów „SCJ", Kraków 1999, s. 9-11.

Por. E. Kiibler-Ross,

Życiodajna śmierć. O życiu, śmierci i życiu po śmierci,

dz. cyt., s. 36.

4.1. Zakres i zasadność służby cierpiącym

110

w ostatniej chwili swego życia czeka jeszcze na kogoś, niekoniecznie

kogoś z rodziny, z kim mógłby niejako dzielić ostatnie chwile swego

życia

4.1. Zakres i zasadność służby cierpiącym

Współistnienie

człowieku

dwu

odrębnych

rzeczywistości,

życia

fizycznego i życia duchowego, uważane jest za fundament chrześci

jańskiej antropologii. W oparciu o tę antropologię przyjmuje się, że ży

cie duchowe sięga wnętrza ludzkiej duszy i obejmuje wszystkie ob

szary jego egzystencji. Jest ono rzeczywistością zupełnie odmienną od

życia fizycznego, chociaż jest obecne w świecie i w samym człowieku.

Ma ono charakter wewnętrzny, a jednocześnie transcendentny. Otwiera

człowieka na Boże działanie, zwłaszcza Ducha Świętego, którego owo

cami są „miłość, radość, pokój, cierpliwość, uprzejmość, dobroć, wier

ność, łagodność, opanowanie" (Ga 5,22)

. Samo zaś dostrzeganie życia

Szerzej ten temat omawia Cicely Saunders w oparciu o własne doświadczenia

lekarskie i badania prowadzone w założonym przez siebie Hospicjum Opieki Paliatyw

nej w Londynie. Jest ona założycielką pierwszego nowoczesnego Hospicjum Opieki

Paliatywnej w Anglii w 1967 r. pod wezwaniem „Św. Krzysztofa” dla osób w termi

nalnym okresie choroby nowotworowej. Hospicjum jest instytucją łączącą elementy

szpitala z domem opieki o rozwiniętym zapleczu społecznym. Przez Hospicjum

prowadzona jest także opieka domowa oraz opieka wspierająca rodziny chorych. Idea

założenia takiego Hospicjum zrodziła się w oparciu o doświadczenia z przeszłości,

które nawiązywały do średniowiecznej chrześcijańskiej tradycji opieki nad chorymi

wędrowcami i pielgrzymami do Ziemi Świętej począwszy od IV w. C. Saunders swoje

doświadczenia zawarła w książce:

Endfrom a sudden death,

Frontier-Winter, London

1961, s. 48-49, 58. Por. także: C. Saunders,

Hospicjum św. Krzysztofa,

Sens cho

roby, sens śmierci, sens życia,

dz. cyt, s. 271-287.

Por. Jan Paweł II,

Audiencja generalna

(10. 04. 1991), w:

Katechezy Ojca Świę

tego Jana Pawia II. Duch Święty,

dz. cyt., s. 282-283.

111

4. POMOC CIERPIĄCYM

duchowego w człowieku i kierowanie się w codziennej praktyce jego

zasadami stanowi nie tylko oręż broniący człowieka przed moralną de

kadencją, ale także istotną pomoc, potrzebną do stawiania czoła i roz

wiązywania różnych problemów, które dręczą duszę i ciało człowie

. Nadto duchowa wizja człowieka daje natchnienie do szukania

pomocy i otwiera na współpracę we wszelkich wysiłkach, których

celem jest prawdziwe dobro jednostki i społeczności ludzkiej na wszel

kich możliwych poziomach.

Jest ona równocześnie źródłem niepo

wstrzymanego

dążenia,

celu

zapewnienia

każdemu

człowiekowi

należnego mu miejsca w ludzkiej rodzinie oraz należnego szacunku,

praw i godności

. Takie rozumienie życia duchowego człowieka wska

zuje, że opiera się ono na przeżyciach i doświadczeniach przekra

czających poznanie zmysłowe. Doświadczenia te przyczyniają się do

rozbudzania teologicznych refleksji, religijnych zachowań i etycznych

przekonań.

Sfera duchowa może być również rozumiana jako element łączący

sferę fizyczną, psychologiczną i socjalną. W człowieku zbliżającym się

stopniowo do końca swojego życia zwykle narasta potrzeba uzyskania

przebaczenia,

pojednania,

uznania

wartości

życia,

odkrycia

nowego

celu i kierunku. Dlatego największym dramatem w życiu chorego nie

jest sama śmierć, ale utrata poczucia własnej wartości jako osoby, a na

stępnie umieranie w samotności i opuszczeniu, w oddali od duchowego

wsparcia

zawartego

dotyku

kochającej

osoby

tych

wszystkich

spraw, które nadają życiu wartość i sens oraz pogrążanie się w roz

paczy i braku jakiejkolwiek nadziei

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie do przedstawicieli innych religii i kultur

(Delhi,

2. 02. 1986), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz

cyt., s. 450-

452.

Tamże, s. 451-453.

Por. Robert G. Twycross, Dawid R. Frampton,

Opieka paliatywna nad termi

nalnie chorym,

Bydgoszcz 1996, s. 36. Wspomniani autorzy wymieniają kilka naj-

4.1. Zakres i zasadność służby cierpiącym

112

Powyższe powody wskazują, że służba cierpiącemu nie może być

sprowadzona do zaspokajania samych tylko fizycznych potrzeb. Ko

nieczność taka rodzi się według B. Luban-Plozza

najpierw dlatego, że

choroby i dolegliwości cielesne odbijają się niemal zawsze na sferze

psychicznej i duchowej w postaci lęku, depresji, duchowych napięć

i załamań. Nie wystarczy zatem leczyć same objawy chorobowe i bóle,

częstszych sygnałów, które świadczą o istnieniu duchowych potrzeb, bólu i choroby

duchowej, obok których ani rodzina, ani inne osoby opiekujące się chorym nie mogą

przechodzić obojętnie. Należą do nich: „Poczucie bezsensu, bezsilności, braku nadziei,

mogące wyrażać się na przykład cynizmem w stosunku do ludzi niosących pomoc:

«wolalbym umrzeć niż żyć w ten sposob». Może też przejawiać się myślami samo

bójczymi, ogólną apatią i zniechęceniem do wszystkiego [chory odwrócony twarzą do

ściany]. Intensywne przeżywanie swojego cierpienia: «dlużej tego nie wytrzymam»,

«jaki jest sens znosić to wszystko?», przejawia się poczuciem słabości, podatności na

wszelkie zranienia, samotności i odosobnienia. Taka sytuacja często stanowi wyzwanie

dla osób sprawujących opiekę: «Jesli to wszystko, co możecie dla mnie zrobić, to wolę

już umrzec». Oddalenie się od Boga, niezdolność do zaufania, załamanie się reli

gijności i postaw kulturowych: «Już nigdy więcej nie uwierzę w Boga», «Nie będę Go

prosić o pomoc», «Jak mam zaufać ludziom, jeśli nawet Bóg mnie opuścił?». Gniew

w stosunku do Boga, religii, Kościoła: «Dlaczego ja? Co ja takiego zrobiłem, że mnie

to spotkało?». Przesadny stoicyzm i chęć pokazania innym, jakim się jest silnym: «Nie

wolno mi zawieść Boga, Kościoła, mojej rodziny». Poczucie winy i wstydu [trak

towanie swojej choroby jako kary], zgorzknienie i niezdolność do przebaczenia sobie

i innym: «Nie zasłużyłem na to, by było lepiej». Nieuporządkowany stosunek do

śmierci, objawiający się lękiem przed zasypianiem i przed ciemnością, co może

wynikać z przekonania, że dopóki się jest świadomym, dopóty odsuwa się moment

śmierci. Każda choroba zaprząta wtedy umysł, powodując powstawanie pytań na temat

tego, co nas czeka po obecnym życiu i dokąd zmierzamy",

Por. B. Luban-Plozza,

Psychosomatyczne podejście do pacjenta,

dz. cyt., s. 9-28;

por. także: I. Heszen-Niejodek, M. Jarosz,

Stosunek lekarz-pacjent. Całościowe podej

ście do pacjenta,

Psychologia lekarska,

pod red. M. Jarosz, PZWL, Warszawa

1988, s. 308-312; P. Zaborowski,

Filozofia postępowania lekarskiego,

PZWL, War

szawa 1990, s. 70-71; 216-220; por. także: O. Kondaś,

Psychologia kliniczna,

PWN,

Warszawa 1984, s. 288-294.

113

4. POMOC CIERPIĄCYM

które tym objawom z reguły towarzyszą, ale trzeba usuwać ich źródła,

docierając do wnętrza psychiki i duszy człowieka. Autor zaznacza, że

długotrwałe leczenie oznacza dla lekarza i pacjenta potrzebę rozpra

wienia się z podstawowymi kwestiami życia i umierania, pytaniem

0 sens choroby i śmierci, problemami przezwyciężenia trudności życio

wych. Dlatego lekarzowi, psychoterapeucie oprócz wiedzy medycznej,

psychologicznej potrzebna jest także wiedza z zakresu religii i filozofii

będąca nośnikiem najwyższych ideałów człowieka i humanistycznych

wartości.

Powyższe racje wskazują, że poza zaspokajaniem potrzeb fizycz

nych przez służby

zdrowia wobec osób

chorych i cierpiących, które

skupiają się głównie na usuwaniu bólu i przywracaniu choremu zdro

wia poprzez odpowiednie działania medyczne, ważną rolę w procesie

powrotu do zdrowia spełniają

procesy zaspokajania

potrzeb ducho

wych. Potrzeby duchowe cierpiących Kościół usiłuje zaspokoić po

przez prowadzoną

w szpitalach

opiekę duszpasterską, która

stanowi

ważną formę wspierania służb medycznych. Dzięki niej możliwe staje

się przywracanie choremu nie tylko nadziei wyzdrowienia, ale także

umożliwia

uporządkowanie

własnego

życia

przez

ukierunkowanie

na Boga, jego pierwotnego źródła i ostatecznego przeznaczenia

Obecność duszpasterza w placówkach medycznych uzasadnia także

1 to, że o ile dawniej umierającego zazwyczaj otaczała rodzina żyją

ca chrześcijańską

nadzieją, to

obecnie najczęściej

człowiek umiera

w szpitalu pod kontrolą lekarzy i personelu, których interesuje przede

wszystkim biofizyczny aspekt choroby. Tymczasem zbliżający się mo

ment ostatecznego spotkania z Bogiem domaga się jeszcze innego to

warzyszenia mu na tym etapie. Zakres tej pomocy zarezerwowany jest

przede wszystkim duszpasterzom, którzy spiesząc z pociechą religijną

Por. Jan Paweł II,

Wizyta w rzymskim szpitalu San Camillo

(3. 07. 1983), w: Jan

Paweł II,

O cierpieniu,

cz. II, dz. cyt., s. 109.

4.1. Zakres i zasadność służby cierpiącym

114

w tym momencie, wyświadczają umierającemu wielką pomoc . Dusz

pasterze ci przez swą obecność w szpitalu utwierdzają nie tylko u cho

rych, ale również w pracownikach służby zdrowia wiarę w Chrystusa

i Boże ojcostwo, a przez to otwierają im nowe horyzonty i niosą du

chową pomoc w nadawaniu pełnego kształtu swemu życiu

11 12

Istotą służby duszpasterskiej w szpitalu jest niesienie cierpiącym

pociechy, poprzez posługę sakramentalną, dzięki której łatwiej ustrzec się

przed popadnięciem w rozpacz

. Winna ona polegać głównie na spra

wowaniu „z chorymi i dla chorych sakramentów, będących wsparciem

w cierpieniu i słabości, nadzieją w rozpaczy, miejscem spotkania i świę

ta". Dzięki posłudze duszpasterzy możliwe staje się dla ich podopiecz

nych pełniejsze rozumienie oraz częstsze korzystanie z sakramentów

Eucharystii i pojednania dla własnego duchowego postępu, wewnętrz

nego pokoju i radości

14 15

. Wraz z tą posługą duszpasterz winien nieść swą

pomoc i duchowe wsparcie całemu personelowi medycznemu poprzez

ukazywanie w świetle wiary sensu cierpienia i otwieranie przed nimi no

wych, szerszych horyzontów życia, sięgających poza próg doczesności.

Posługa sakramentalna wobec chorych stawia przed duszpasterzem

zadanie przybliżenia i wyjaśnienia sensu sakramentu chorych

. Dusz

pasterz stając przy chorym, musi w nim najpierw obudzić przekonanie,

Por. tamże, s. 236.

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie do członków Kapituły Generalnej Zakonu Bra

ci Szpitalnych św. Jana Bożego

(17. 12. 1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt.,

s. 260-261.

Por. Jan Paweł II,

Spotkanie z osobami starszymi w domu opieki Małych Sióstr

Ubogich w Perth

(Australia, 30. 11. 1986), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. III,

dz. cyt., s. 259-260.

Por. Jan Paweł II,

Spotkanie z Międzynarodową Radą Wspólnot „L'Arche"

(13. 01. 1984), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. II, dz. cyt., s. 134-135; ChL 54.

Por. Jan Paweł II,

Msza św. z udziałem chorych i niepełnosprawnych,

Wellington

(Nowa Zelandia, 23. 11. 1986), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 127.

115

4. POMOC CIERPIĄCYM

że nie jest to sakrament przeznaczony dla umierających, lecz dla

wszystkich, którzy z powodu choroby lub podeszłego wieku znajdują

się w niebezpieczeństwie śmierci. Ważne jest przy tym zwracanie uwa

gi, że jest to sakrament przeznaczony dla całej osoby, dla ciała i duszy

człowieka. Z tego też powodu jego przyjęcie przygotowuje nie tylko na

śmierć, która dla każdego jest nieunikniona, ale również udziela po

mocy w chorobie. Poza tym duszpasterz musi też pomóc choremu od

kryć, że Kościół, udzielając tego sakramentu, przez swą modlitwę wy

jednuje mu odpuszczenie grzechów wraz z ich skutkami, a także wy

prasza przywrócenie zdrowia po to, aby to fizyczne uzdrowienie umoc

niło jego wiarę i jeszcze bardziej pogłębiło jedność z Bogiem. Kościół

wierzy też, że udzielanie tego sakramentu niesie z sobą wielką pomoc

duchową, a niekiedy i fizyczną w niemocy i cierpieniu chorego, jako

że „wraz z tym sakramentem przekazywana jest łaska Ducha Świętego,

którego wewnętrzne namaszczenie z jednej strony uwalnia duszę cho

rego człowieka od win i pozostałości grzechu, a z drugiej przynosi mu

ulgę i pociechę, wzbudzając w nim wielką ufność w miłosierną dobroć

Boga. W ten sposób łatwiej jest choremu znosić wszystkie niedogod

ności i przykrości związane z chorobą oraz z większą energią odpierać

pokusy

szatana.

Ponadto,

niekiedy

namaszczenie

przynosi

choremu

również zdrowie ciała, gdy wymaga tego zbawienie jego duszy"

. Po

za tym otrzymana w tym sakramencie duchowa moc pomaga w spo

kojnym przejściu z tej ziemi do pełni życia z Bogiem

Por. Jan Paweł II,

Msza św. z udziałem chorych i niepełnosprawnych,

Welling

ton (Nowa Zelandia, 23. 11. 1986), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt.,

s. 128; por.

Wprowadzenie do sakramentu chorych,

nr 6, w:

Sakramenty chorych,

obrzędy i duszpasterstwo,

Wyd. Księgarnia św. Jacka, Katowice 1978, s. 16-17; tenże,

„Namaszczenie chorych ". Audiencja generalna

(29. 04. 1992), w: Jan Paweł II,

Ka

techezy Ojca Świętego Jana Pawia II. Kościół,

dz. cyt., s. 114.

Jan Paweł II,

„Namaszczenie chorych". Audiencja generalna

(29. 04. 1992),

w: Jan Paweł II,

Katechezy Ojca Świętego Jana Pawia II. Kościół,

dz. cyt., s. 114-115;

4.1. Zakres i zasadność służby cierpiącym

116

Waga i znaczenie sakramentu chorych domaga się od duszpasterza

także działań, poprzez które będzie ułatwiał chorym przezwyciężenie

lęków, jakie związane są z przyjmowaniem sakramentu chorych. Nadto

winien on ukazywać znaczenie tego sakramentu dla życia wiarą po

to, aby jego przyjęcie nie było odkładane na ostatnią chwilę, a przez to,

aby nie pozbawiało cierpiącego łask związanych z tym sakramentem,

udzielanych przez Boga dla duchowego wsparcia chorego w najtrud

niejszych momentach jego życia

Inny znaczący dla opieki duchowej nad chorymi element wiąże się

z osobistą modlitwą chorego, jako że jest rzeczą naturalną, a nawet ko

nieczną modlić się o wyzdrowienie, gdyż zdrowie jest wielkim darem

Boga. Słowa te nabierają szczególnego znaczenia w sytuacjach trud

nych, z których nie ma już wyjścia, wobec których biologia, medycyna,

chirurgia, mimo ich wielkich osiągnięć pozostają bezsilne

. Taka mo

dlitwa, w której udział powinni brać nie tylko chorzy, ale możliwie

liczne grono innych osób, w tym także personel szpitala, przedstawi-

tenże,

Homilia w czasie udzielania sakramentu namaszczenia choiych, katedra Sowth-

wark

(Londyn, 28. 05. 1982), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia, dz

cyt., s. 56-57;

tenże.

Spotkanie z chorymi w Port Moresby

(Nowa Gwinea, 8. 05. 1984), w: Jan

Paweł II,

O cierpieniu,

cz. III, dz. cyt., s. 32; tenże.

Msza św. dla chorych,

starszych

i niepełnosprawnych, Wellington (Nowa Zelandia, 23. 11. 1986), tamże, s. 249-251;

por. ks. S. Czerwik,

Odnowiona liturgia sakramentu namaszczenia chorych,

Ludzie

chorzy i starsi w Kościele,

pod red. ks. J. Charytańskiego SJ, Wyd. ATK, Warszawa

1981, s. 105-121 ; K. Osińska,

Spojrzenie lekarza na sakrament namaszczenia chorych,

tamże, s. 122-133.

Por. Jan Paweł II,

Msza św. z udziałem chorych i niepełnosprawnych,

Welling

ton (Nowa Zelandia, 23. 11. 1986), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt.,

s. 128; tenże.

Spotkanie z chorymi w Callao

(Peru, 4. 02.1985), tamże, s. 93-94; tenże,

Spotkanie z trędowatymi w leprozorium na wyspie Sorokdo

(Korea Południowa, 4. 05.

1984), tamże, s. 86-87; RP 27.

Jan Paweł II,

Spotkanie z chorymi w Perugii

(Włochy, 26. 10. 1986), w: Jan Pa

weł II,

O cierpieniu,

cz. III, dz. cyt., s. 245.

117

4. POMOC CIERPIĄCYM

ciele rodzin i przyjaciele chorych, posiada zdolność łączenia wszyst

kich tych, których jednoczy służba życiu, pomimo odmiennych funkcji

i warunków, jakie każdy spełnia w placówce służby zdrowia. Trzeba

bowiem pamiętać, że modlitwa łączy człowieka z Bogiem, z samym

sobą, ale łączy go także z drugim człowiekiem

. Tym drugim człowie

kiem w przypadku chorego i cierpiącego jest lekarz, od którego chory

oczekuje pomocy medycznej, a równocześnie zrozumienia, życzliwości

i szczerej sympatii.

Praktyka takiej modlitwy sprawia i to, że przez wspólne wyznawa

nie wiary jeszcze bardziej łączy chorego z jego opiekunami. Konse

kwentnie, wiara i płynąca z niej modlitwa powinny również łączyć

wszystkich, którzy troszczą się o chorego. Jeśli chory spotyka się

oznakami

życia

religijnego

wiary

wyznawanej

przez

personel

medyczny, to łatwiej jest mu nawiązać z nimi duchowy dialog oparty

na zaufaniu

4.2. Kościół w służbie cierpiącym

Każdy człowiek, w tym oczywiście cierpiący, ma prawo do życia.

Rozpatrywana z perspektywy wiary pomoc niesiona cierpiącemu w ce

lu podtrzymania, ratowania jego życia znajduje swe wyjaśnienie i uza

sadnienie w przykazaniu miłości bliźniego. Istotę służby posiadające

mu prawo do życia człowiekowi cierpiącemu Jan Paweł Ił wyjaśnia na

przykładzie ewangelicznej przypowieści o miłosiernym Samarytaninie

Jan Paweł II,

Przemówienie do uczestników Xi'Międzynarodowego Kongresu

Federacji Stowarzyszeń Lekarzy Katolickich

(3. 10. 1982), w: Jan Paweł II,

O cier

pieniu,

dz. cyt., s. 243; por. FC 59-62.

Por. Jan Paweł II,

Audiencja generalna

(27. 04. 1994), w: Jan Paweł II,

Ewan

gelia cierpienia,

dz. cyt., s. 193; tenże,

Spotkanie z chorymi w Oristano na Sardynii

(Włochy, 18.10.1985), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. III, dz. cyt., s. 169-171.

4.2. Kościół w służbie cierpiącym

118

(Łk 10, 29-37). Mówi też, że personel domów opieki i wielu innych

placówek

opiekuńczych

poprzez

lekarzy,

pielęgniarki

pielęgniarzy,

personel pomocniczy, wolontariuszy poprzez miłość okazywaną cho

rym i cierpiącym niesie pociechę, przybliżając żywy obraz Chrystusa

i Jego Kościoła

. Ludzka gotowość opieki nad chorymi zawsze nosi

znamiona miłości

. Pierwszymi, którzy tę miłość świadczą, są naj

bliżsi, a w dalszej kolejności służba medyczna.

Nie dziwi też, że człowiek cierpiący spodziewa się najbardziej

pomocy od członków własnej rodziny. Oczekiwanie to wyrasta z głę

bokiej duchowej jedności i wewnętrznej komunii osób, która zako

rzenia się w naturalnych więzach ciała i krwi łączących całą rodzinę.

Ta głęboka wewnętrzna komunia osób w rodzinie stale się rozwija

i doskonali w sposób prawdziwie ludzki poprzez tworzenie i rozwijanie

głębszych jeszcze i bogatszych więzów ducha. Z tych też powodów

wszyscy członkowie rodziny otrzymują od Boga nie tylko łaskę ale

i obowiązek budowania dzień po dniu komunii osób, dzięki której ro

dzina staje się „szkołą bogatszego człowieczeństwa". Dzieje się tak

poprzez łaskę i miłość wobec dzieci, wobec osób chorych i starszych

w rodzinie, poprzez wzajemną codzienną służbę i współuczestnictwo

w radościach i cierpieniach

Tak więc pielęgnowana w rodzinie miłość nie tylko tworzy coraz ści

ślejszą komunię osób i jest trwałym fundamentem jedności, ale także za

pewnia choremu poczucie bezpieczeństwa wobec zagrożenia życia. Po

trafi ona znaleźć najwłaściwsze sposoby, aby zapewnić chorym i cierpią

cym prawdziwie humanitarną pomoc i należycie zaspokoić ich potrzeby,

a przede wszystkim złagodzić ich lęki i poczucie osamotnienia

. Ta

ChL 53,41.

FC 17; KDK48.

Por. FC 21.

EV 88; por. FC 18; RH 10.

1 1 9

4. POMOC CIERPIĄCYM

niezastąpiona rola rodziny aktualna jest także wówczas, gdy niezbędne

jest oddanie

chorego do szpitala czy innego zakładu, mieszczącego się

w strukturach

opieki medycznej bądź leczenia paliatywnego

, tzn.

opieką nad

chorymi znajdującymi

się w stanie

terminalnym

. Opieka

paliatywna

obejmuje szeroki

zakres działań

wielodyscyplinarnego

zespołu, w skład którego wchodzą lekarze, pielęgniarki, pracownik so

cjalny, psycholog, kapłan, rehabilitant i wolontariusze. Opieka palia

tywno-hospicyjna, zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia

WHO

(World

Health

Organisation),

powinna

być

ciągła,

dostępna

wszędzie tam, gdzie przebywa cierpiący chory oraz winna być świad

czona także

rodzinie chorego, zarówno w

czasie

trwania choroby, jak

i po jego śmierci

Opieka paliatywna domaga się najpierw podmiotowego traktowania

chorego. Chory musi być postrzegany jako jedność duchowo-cielesna,

stanowiąca całość psycho-somatyczno-duchową

. Dlatego też opieka

Por. EV 88.

Pallium (liii.) oznacza obszerny, otulający płaszcz grecki używany w staro

żytnym Rzymie od III w. p.n.e. Określenie to przyjęło się w słownictwie medycznym

dla wyrażenia opieki nad człowiekiem umierającym, celem udzielenia mn możliwie

najlepszej, wszechstronnej pomocy. Por.

pallium, himation,

Popularna encyklope

dia powszechna,

t. 13, pod red. J. Pieszczachowicz, Fogra Oficyna Wydawnicza,

Kraków 1966, s. 42; por. tamże,

opieka paliatywna,

1.12, s. 193.

Por. J. Łuczak,

Cierpienie. Charakterystyka. Rozpoznawanie. Wspomaganie

cierpiących. Powinności leczących. Jak skuteczniej pomagać cierpiącym chorym?,

Problemy współczesnej tanatologii Medycyna - Antropologia kultury - Huma

nistyka,

pod red. J. Kolbuszewskiego, Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, SUDETY

Oficyna wydawnicza oddziału wrocławskiego PTTK, Wrocław 1997, s. 55.

Por. M. Walęska-Siempińska,

Moralne problemy śmierci i umierania. Opieka

paliatywno-hospicyjna wobec ideologii szpitalnej i eutanazji,

„Sztuka Leczenia"

3 (1997) 1, s. 63; J. Bogusz,

Lekarz i jego chorzy,

PZWL, Warszawa 1984, s. 19-21;

Z. Marek,

Niektóre przyczyny konfliktów między pacjentem a lekarzem,

Etyka

i deontologia lekarska,

pod red. T. Kielanowskiego, PZWL, Warszawa 1985, s. 185;

4.2. Kościół w służbie cierpiącym

120

holistyczna

(całościowa)

nad

terminalnie

chorym

musi

uwzględniać

wszystkie jego potrzeby: somatyczne, psychiczne, społeczne i duchowe

i dopiero w ich kontekście należy rozważać kwestię stawianych pytań o

sens cierpienia i umierania

. Można tu mówić o podtrzymywaniu zagro

żonej lub odbudowaniu zdezintegrowanej koncepcji świata, własnego Ja,

poczucia kontroli, sensu i woli życia

. K. Dąbrowski przyjmuje, że roz

wój osobowości ludzkiej dokonuje się na różnych poziomach i wielu

płaszczyznach, co dotyczy zarówno struktur, jak i funkcji psychicznych.

Dlatego też procesy dezintegracyjne mogą odegrać w różnych sytuacjach

ludzkiego życia, w tym także w przypadku objawów lęku, choroby czy

nieuchronnej śmierci pozytywną rolę w procesie unifikacji siebie, docho

dzenia do pełnej harmonii wewnętrznej i ubogacenia całego życia jed

nostki. Jest to szczególnie widoczne u osób religijnych, gdyż ich dążenie

do wartości transcendentnych nie tylko nadaje głęboki sens ich istnieniu,

ale także pobudza procesy dezintegracyjne w kierunku dalszego i trwałe

go postępu i rozwoju ich osobowości, pomimo nasuwających się nieraz

uczuć przygnębienia, smutku, a nawet rozpaczy

M. Schattner,

Souffiance et dignite humaine. Pour une medecine de la personne,

dz. cyt, s. 115-118.

Por. M. Wałęska-Siempińska,

Moralne problemy śmierci i umierania,

dz. cyt.,

s.63.

Por. Z. Żylicz, K. de Waiden Gałuszko. A. Zapaśnik,

Ogólne zasady leczenia

i opieki w daleko zaawansowanym okresie choroby nowotworowej,

Podstawy opieki

paliatywnej w chorobach nowotworowych,

dz. cyt., s. 18-20; Z. Czuszyńska,

Jakość

Życia chorych w terminalnym okresie choroby nowotworowej,

tamże, s. 192-193.

Por. D. Kubacka-Jasiecka,

Pomiędzy copingiem, a obroną... zmagania się z kry

zysem choroby poprzez procesy wewnątrzpsychiczne,

Radzenie sobie i pomoc innym

w zdrowiu i chorobie,

pod red. L. Szewczyka, Akademia Medyczna, Lublin 1997,

s. 30-31.

Por. K. Dąbrowski,

Elementy filozofii rozwoju.

Polskie Towarzystwo Higieny

Psvphif7npi. Warszawa 1Q8Q. s.

tpnźp.

Dprintporaria rtn7vtvx\ma

PTW. War-

121

4. POMOC CIERPIĄCYM

W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na to, że ludzkie cier

pienie ogarnia całą osobę, a więc dotyczy ciała, psychiki i duszy

. Pod

kreśla się przy tym, że o ile cierpienie fizyczne można w 95%

wyeliminować

, to większym problemem jest eliminowanie bólu psy-

chiczno-duchowego

. M. Wałęska-Siempińska uważa, że na ten ból

składa się postępująca utrata sensu życia, utrata poczucia godności

ludzkiej, redukcja właściwości, cech, które stanowiły dobrostan jakości

życia, utrata zdolności panowania nad ciałem i jeszcze wiele innych

strat, aż

do utraty życia włącznie. Świadomość umierania okazuje się

szokiem,

egzystencjalnym

wstrząsem,

usilnym

poszukiwaniem

sensu

życia u jego kresu

Wiele światła przy wyjaśnianiu tego zagadnienia dostarczają ba

dania przeprowadzone wśród pacjentów

oddziałów onkologicznych.

Wykazały

one, że takie obszary jak

sprawność

fizyczna i społeczna

chorych pogarszały się sukcesywnie, w miarę jak pogarszał się stan ich

zdrowia. Natomiast obszar emocjonalny,

wyrażany

zarówno przez

emocje negatywne (lęk, przygnębienie, gniew), jak i pozytywne (na

dzieja, radość, zaufanie)

funkcjonował

niejako

niezależnie od tych

obszarów.

Obserwacje te doprowadziły do zwrócenia uwagi

na rolę

i znaczenie przyjmowanego przez chorą osobę poczucia sensu włas-

szawa 1979, s. 10-25; tenże,

Wprowadzenie do higieny psychicznej,

WSiP, Warszawa

1979, s. 47-49,187,279-281.

Por. M. Walęska-Siempińska,

Moralne problemy śmierci i umierania,

dz. cyt.,

s. 63.

Por. J. Łuczak,

Cierpienie,

dz. cyt., s. 57.

Por. L. Łepska,

Krople oliwy w lampie,

Przed przejściem. Rozważania

o opiece hospicyjnej,

pod red. M. D. Spiewakowskiej, ks. R. Szpakowskiego SDB,

Wydawnictwo Salezjańskie „iskra", Warszawa 1997, s. 74-75); C. Saunders,

Hospi

cjum

św

Krzysztofa,

Sens choroby, sens śmierci, sens życia,

dz. cyt., s. 287.

Por. M. Walęska-Siempińska,

Moralne problemy śmierci i umierania,

dz. cyt.,

s. 64.

4.2. Kościół w służbie cierpiącym

122

nego cierpienia. Znajdowany w znoszonym cierpieniu zarówno sens

życia, jak też sens każdej przeżywanej chwili przywracało jej równo

wagę

emocjonalną,

poczucie

wewnętrznej

osobowości,

osobistą

god

ność i zadowolenie z życia

■ - • •

W sytuacji stanu terminalnego, zdaniem K. de Walden-Gałuszko,

szczególnie

ważna staje się potrzeba pytania o

sens choroby i cierpie

nia, których doświadcza człowiek. Zdarza się, twierdzi autorka, że to

pytanie pacjent zadaje sobie po raz pierwszy i to czasami w nowych,

bardzo trudnych okolicznościach swego stanu. Wtedy cały dotychcza

sowy jego

pogląd na świat, życie, cierpienie

i śmierć domagają się

weryfikacji

podlegają

gruntownemu

przewartościowaniu

korzyścią

dla chorego. Wtedy też chory odnajduje wewnętrzną równowagę i po

kój, poczucie sensu swego istnienia, które tak wydatnie zmniejsza

choćby przygnębienie oraz przywraca właściwy i godny obraz samego

siebie

. Na tej więc drodze człowiek chory zaczyna dostrzegać poczu

cie sensu w sferze zaspokojenia własnych potrzeb duchowych, jak

pokoju

„czystego

sumienia",

zgodności

własnego

postępowania

z uznawanym systemem wartości, harmonii ze światem, w przebacze

niu win itp. Wiąże się to często z postawami religijnymi, osobistym

kontaktem z Bogiem, ułożenia z Nim, czasem od nowa, swoich spraw.

Autorka wspomina rozmowy ze starymi ludźmi, którzy „spokojnie, od

powiedzialnie i godnie

przygotowują się na spotkanie z Bogiem, nie

chcą brać środków nasennych, bo

podczas

długich godzin nocnych

z Nim sobie rozmawiają, a śmierć traktują jak jeszcze jeden etap ży-

Por. K. de Walden-Gałuszko,

Ocena jakości życia uwarunkowana stanem zdro

wia,

Jakość życia w chorobie nowotwomwej. Wybrane zagadnienia,

pod red.

J. Meyza, Centrum Onkologii Instytutu im. Marii Skłodowskiej -Curie w Warszawie,

Warszawa 1997, s. 80-81.

Por. K. de Walden-Galuszko,

U kresu. Opieka psychopaliatywna, czyli jak po

móc choremu, rodzinie i personelowi medycznemu środkami psychologicznymi,

Wy

dawnictwo Medyczne MAKmed, Gdańsk 1996, s. 70-75.

123

4. POMOC CIERPIĄCYM

ciowy. Są inni, którzy przez cały czas trwania choroby, a zwłaszcza

w jej okresie finalnym, mobilizują wszystkie siły - zwykle z całą ro

dziną- w modlitwie"

Oparta na miłości codzienna służba potrzebującym opieki, a wyra

żana w wielorakich gestach opieki i troskliwości, pozwala łatwiej sta

wiać

czoło

wszelkim

napotykanym

trudnościom

cierpieniom

względu na frzyczno-duchową strukturę człowieka przy łożu chorego

spotykają się lekarz i kapłan. Obaj starają się, choć w zróżnicowanym,

wielowymiarowym obszarze cierpień fizycznych i duchowych chorego,

zabiegać o przywrócenie mu zdrowia. Ta wspólna a zarazem uwzględ

niająca

właściwe

kompetencje

posługa

duszpastersko-medyczna

siada szczególne znaczenie w chwili nieuchronnego zbliżania się czło

wieka ku śmierci

. W tych momentach służba kapłana, przedstawiciela

Kościoła, ma na celu zaspokajanie potrzeb duchowych chorego

, które

wynikają z jego duchowej natury.

Dzieje Kościoła wskazują na liczne zastępy tych, którzy poświęcają

się tej służbie. Co więcej, żadna społeczność religijna nie powołała tylu

dzieł miłości, co Kościół. Służą one przede wszystkim chorym, in-

Tamże, s. 72. Autorka, będąc obecna przy śmierci 23-letniej Kasi, wspomina

przez wiele dni trwającą nowennę, odprawianą przez młodzież oazową Gdańska

podczas opieki nad ich koleżanką. Dodaje przy tym, że po jej odejściu modlitwa trwała

nadal, towarzysząc Kasi w jej podróży „po tamtej strome”.

Por. EV 93; ChL 47.

Por. Jan Paweł II,

Homilia w czasie liturgii słowa skierowana do chorych

(Gdańsk, 12. 06. 1987), w: Jan Paweł II,

Pielgrzymki do Ojczyzny. 1979, 1983, 1987,

1991.1995.1997.1999. Przemówienia, homilie,

dz. cyt., s. 488.

Por. Jan Paweł II,

Audiencja dla uczestników Międzynarodowego Sympozjum

badań nad rakiem

(27. 04. 1984), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. III, dz. cyt., s. 26-

27; tenże,

Przemówienie do chorych zgromadzonych w kościele 00. Franciszkanów

(9. 06. 1979), w: Jan Paweł

W, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979, 1983, 1987, 1991, 1995,

1997.1999.

Przemówienia, homilie,

dz. cyt., s. 184-185.

4.2. Kościół w służbie cierpiącym

124

walidom, wszelkiego rodzaju ubogim i potrzebującym, niosą pomoc

ludności dotkniętej klęskami

żywiołowymi i innymi

nieszczęściami.

Jest to miłość, która wyrasta z wymogów Ewangelii, a której Kościół

daje często heroicznie świadectwo

. Owo zaangażowanie Kościoła jest

wyrazem tego, że nie

czuje się on zwolniony z codziennego obowiązku

spieszenia z pomocą i leczenia chorych, bądź to za pośrednictwem

tradycyjnych instytucji charytatywnych, bądź też przy pomocy nowo

czesnych struktur służby zdrowia.

W służbie tej Kościół wyraża swą obecność i

uczestnictwo w tajem

nicy cierpienia, która

łączy ludzi wszystkich czasów z

Chrystusem

Odkupicielem

. W tej formie łączone jest przepowiadanie Dobrej No

winy z pielęgnowaniem chorych i z łagodzeniem ich bólu"

. Konkret

nym znakiem dostrzegania przez Kościół społecznego wymiaru ludz

kiego cierpienia było

ustanowienie przez Jana

Pawła II

Światowego

Dnia Chorych. W liście ustanawiającym ten dzień Papież napisał mię

dzy innymi, że ma on „na celu uwrażliwienie Ludu Bożego i - w kon-

Por. Jan Paweł II,

Audiencja generalna

(3. 06. 1992), w:

Katechezy Ojca Świę

tego Jana Pawia II. Kościół,

dz. cyt., s. 131-133; Przykład głębokiego zatroskania

i wrażliwości Kościoła na ludzkie nieszczęścia daje sam Papież, kiedy po tragicznym

trzęsieniu ziemi we Włoszech, jakie w listopadzie 1980 roku nawiedziło rejon Potenza

i Balvano i pochłonęło kilka tysięcy ofiar, prawie natychmiast udaje się na miejsce

wstrząsających wydarzeń zapewniając o współczującej obecności Kościoła. Por. Jan

Paweł II,

Słowo do ofiar trzęsienia ziemi, Potenza i Bałvano

(25. 11. 1980), w: Jan Pa

weł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., & 43-45.

Por. Jan Paweł II,

Chorzy w sercu Kościoła. Audiencja generalna

(15. 06.

1994), w:

Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Kościół,

dz. cyt., s. 354-356.

Jan Paweł II,

List apostolski motu proprio „Dołentium Hominum ", ustanawia

jący Papieską Komisję ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia

(11. 02. 1985), w:

W trosce

o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, dz

cyt., s. 170; Jan Paweł II,

Przemówienie w szpitalu „Dzieło Opatrzności Św. Antoniego" w Padwie

(12. 09.

1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu, dz

cyt., s. 237-238; tenże,

Przemówienie

w Szpitalu Miejskim w Brescii

(26. 09.1982), tamże, s. 239-240.

125

4. POMOC CIERPIĄCYM

sekwencji - wielu katolickich instytucji działających na rzecz służby

zdrowia oraz społeczności świeckiej na konieczność zapewnienia jak

najlepszej opieki chorym; pomagania chorym w dostrzeżeniu wartości

cierpienia na płaszczyźnie

ludzkiej, a przede wszystkim na płasz

czyźnie nadprzyrodzonej; włączenia w duszpasterstwo służby zdrowia

diecezji, wspólnot chrześcijańskich, rodzin zakonnych; popierania co

raz bardziej owocnej służby wolontariatu; przypominania o potrzebie

duchowej i moralnej formacji pracowników służby zdrowia; ukazywa

nia znaczenia opieki duchowej nad chorymi ze strony kapłanów diece

zjalnych i zakonnych, jak również tych wszystkich, którzy żyją i pra

cują obok cierpiących"

. Należy przy tym pamiętać, że istotne pytania

dotyczące rzeczywistości cierpienia jak również wezwanie do niesienia

choremu zarówno fizycznej, jak duchowej pomocy nie są skierowane

wyłącznie do wierzących, ale do całej ludzkości, naznaczonej ograni

czeniami swojej śmiertelnej natury

Stany wewnętrzne człowieka dotkniętego cierpieniem w obliczu za

grożenia życia budzą wiele niepewności, a także poczucie samotności,

niepokoju i rozterek. Dobra materialne i powodzenie, które dotąd bu

dziły jego największe zainteresowanie, nagle przestają się liczyć. Do

tychczasowe ludzkie kalkulacje i pewniki zostają zachwiane. W zamian

pojawia się sytuacja bezradności i niepokoju wobec ukazującej ludzką

bezsilność tajemnicy śmierci

. Sytuacja ta domaga się obecności przy

Jan Paweł II,

List ustanawiający Światowy Dzień Chorego

(Watykan, 13. 05.

1992), w:

Duchowa troska o chorego,

dz. cyt., s. 10.

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na I Światowy Dzień Chorego

(1993), w:

Orędzia

Ojca Świętego Jana Pawła II,

t. II, dz. cyt., s. 413-416.

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie podczas spotkania z uczestnikami międzynaro

dowego sympozjum nt. Opieka nad umierającym. Aspekty społeczno-kulturowe, me

dyczne, pielęgniarskie i duszpasterskie

zorganizowanego przez Ośrodek Bioetyki

Katolickiego Uniwersytetu „Sacro Cuore" ( 17. 03. 1992), w:

W trosce o życie. Wybra

ne dokumenty Stolicy Apostolskiej,

dz. cyt., s. 235.

4.2. Kościół w służbie cierpiącym

126

chorym osób, które są w stanie w tych dramatycznych chwilach nieść

mu duchowe wsparcie. Dla tych osób

wielce pomocna

jest obecność

duszpasterza. Dzieje się tak dlatego, że osoba walcząca ze śmiercią po

trzebuje obok siebie ludzi, którzy kierowani miłością, będą chcieli jej

towarzyszyć do ostatnich

chwil życia. Przekonanie to znalazło po

twierdzenie w badaniach

przeprowadzonych

w Instytucie

Gallupa

w USA gdzie wykazano, że im cierpiący wykazywał się większym za

angażowaniem w praktyki religijne, a co za tym idzie, bardziej spójna

była jego wiara w życie pozagrobowe, tym mniejszy pojawia się

u niego lęk przed śmiercią. Stąd też u klasyków badań w tej dziedzinie

utarło się przekonanie, że

„im bardziej dany człowiek

jest pobożny,

tym bardziej wydaje się akceptować śmierć i umieranie oraz jest mniej

śmiercią

przerażony"

Wsparcia

takiego

udziela

przede

wszystkim

wiara. Dlatego też duchowa pomoc, jakiej Kościół winien jest czło

wiekowi choremu i cierpiącemu, polega przede wszystkim na ułatwia

niu obcowania z głębią odkupienia, która jest w Jezusie Chrystusie oraz

płynącą z tej tajemnicy nadzieją. Dzięki takiej pomocy choremu łatwiej

przychodzi dotknąć największej głębi człowieka: ludzkich serc, ludz

kich sumień, ludzkich spraw

. Pomoc w odkryciu Chrystusa - Odku

piciela umożliwia nadto cierpiącemu odnalezienie jego wielkości, god

ności i wartości, jaką krzyż Jezusa nadał ludzkiemu życiu

Kościół nie może odstąpić człowieka chorego i cierpiącego także

z tego powodu, że w każdym z nich dostrzega wizerunek Chrystusa

Por. ks. J. Makselon,

Lęk wobec śmierci,

dz. cyt., s. 50 i n.; L. Patyjewicz,

Wpływ cierpienia i lęku przed śmiercią na postęp moralny człowieka,

Problemy

współczesnej tanatołogii,

dz. cyt., s. 95-104.

RH 10.

Por. RH 9-11; Jan Paweł II,

Audiencja generalna

(31.08. 1988), w:

Katechezy

Ojca Świętego Jana Pawia II. Jezus Chrystus,

dz. cyt., s. 284-288; tenże,

Audiencja

generalna

(7. 09.1988), tamże, s. 289-293.

127

4. POMOC CIERPIĄCYM

cierpiącego

. Kościół nie może zatem zapomnieć człowieka obarczo

nego cierpieniem, skoro znajduje się on zawsze w pierwszym szeregu

tych, których Bóg miłuje, ku któremu Jezus kieruje swe oczy pełne

dobroci i

miłości, który

jednocześnie

zajmuje

szczególne miejsce

w Kościele, Mistycznym Ciele Chrystusa. Kościół nie może odstąpić

człowieka także i z tego powodu, że przez cierpienie został on wezwa

ny do współudziału w tym cierpieniu, przez które dokonało się odku

pienie człowieka i świata

. Dostrzeganie przez Kościół zarówno ma

terialnych, jak i duchowych potrzeb ludzi chorych oraz udzielanie im

należytej pomocy jest wyrazem naśladowania jego Boskiego Założy

ciela i wypełnianiem jednego z podstawowych zadań swojej misji

Uzasadnienie takiej służby Kościoła na rzecz chorych i cierpiących

wynika z samego postrzegania ludzkiego cierpienia, w którym wyraża

się wiara w tajemnicę ludzkiego odkupienia. Kościół czyni to najpierw

dlatego, że w cierpieniu

przenikniętym duchem

Chrystusowej ofiary

widzi niczym niezastąpionego pośrednika i sprawcę dóbr nieodzow

nych dla zbawienia świata. Ponadto, cierpienie, bardziej niż cokolwiek

innego toruje drogę łasce, która przeobraża ludzkie dusze, bardziej też

niż cokolwiek innego uobecnia w dziejach ludzkości zbawcze moce

odkupienia. Ponadto ludzkie cierpienie w owym kosmicznym zma-

Por. Jan Paweł II,

Spotkanie z ludźmi „zranionymiprzez Życie "

(Tours, 21. 11.

1996), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 198-199; SD 20, 24; RH 13-

14; KDK 8.

Por. ChL 53; SD 24-25, 27; Jan Paweł II,

Homilia w czasie liturgii słowa skiero

wana do chorych

(Gdańsk, 12. 06.1987), w: Jan Paweł II,

Pielgrzymki do Ojczyzny 1979,

1983,1987,1991,1995,1997,1999.

Przemówienia, homilie,

dz. cyt., s. 485-489.

Por. SD 16; Jan Paweł II,

Orędzie na H Światowy Dzień Chorego

(1994),

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II,

t. II, dz. cyt., s. 416-418; tenże,

Przemó

wienie do uczestników Międzynarodowej Konferencji nt. AIDS

(15. 11. 1989), w: Jan

Paweł II,

Ewangełia cierpienia,

dz. cyt., s. 156; tenże,

Przemówienie podczas „Anioł

Pański"

(Castel Gandolfo, 12. 08. 1990), w:

Anioł Pański z Papieżem Janem Pa

włem II,

t. IV, dz. cyt., s. 231-232.

4.2. Kościół w służbie cierpiącym

128

ganiu się dobra i zła, o którym mowa w Liście do Efezjan (Ef 6, 12),

zjednoczone z odkupieńczym cierpieniem Chrystusa staje się źródłem

mocy dla Kościoła i dla świata

Swą troskę o cierpiącego człowieka Kościół tłumaczy także i tym,

że stanowi on nie tylko niezastąpioną wartość dla Kościoła, gdyż jest

źródłem nadprzyrodzonej płodności i siły potrzebnej do wypełniania

jego apostolskiej misji, ale także zawiera w sobie potężną moc świa

dectwa dawanego poprzez codzienną miłość, głębię wiary i radość

przyszłego zmartwychwstania (por. 2 Kor 4, 10-11; 1 P 4, 13; Rz 8,

18 n.). Owa wrażliwość

na ludzkie cierpienie upodabnia do Jezusa,

który przez współczucie cierpiącym i obłożnie chorym objawiał wielką

dobroć i wrażliwość swojego serca. Dokonywał przy tym wielu uzdro

wień cierpiących na ciele i duszy, gdy chorzy cisnęli się do Niego, by

doznać Jego mocy uzdrawiania.

Jeszcze innym uzasadnieniem troski Kościoła o ludzi chorych i cier

piących

jest

to,

że zbawcza

tajemnica

odkupienia dokonana przez

Chrystusa obejmuje całego

człowieka,

w jego wymiarze cielesno-du-

chowym. W taki właśnie sposób człowiek cierpiący i chory uczestniczy

w zbawczej tajemnicy odkupienia, gdyż cierpienie dotyka zarówno je

go ciała, jak i ducha. Troska o ludzi

cierpiących i chorych domaga się

z powyższego powodu należnego szacunku dla godności każdej osoby

ludzkiej. W ten sposób Kościół wypełnia zasadniczy wymiar swojej

misji, gdy przyjmuje z miłością każde ludzkie życie, ochrania je, broni

przed zagrożeniem, zwłaszcza gdy jest wątłe, słabe czy chore, dostrze

gając w nim za każdym razem wspaniały dar Bożej dobroci.

Powyższe wyjaśnienia skłaniają najpierw do refleksji nad tym, że

żywym Kościołem, który broni cierpiących, są

wszyscy ochrzczeni.

Oni to - właśnie jako Kościół - na różne sposoby stają przy cierpią

cych niosąc im pomoc i wsparcie. Dlatego też wszyscy identyfikujący

się z Kościołem Jezusa Chrystusa poczuwają się do obowiązku

Por. SD 27,31.

129

4. POMOC CIERPIĄCYM

płynącego czy to z racji swego powołania, czy też wykonywanej pracy,

do niesienia chorym i cierpiącym pomocy, a także do występowania

w obronie życia człowieka, jego praw i godności. Są to wymagania,

jakie Kościół stawia przed chrześcijanami, zaangażowania na różnych

szczeblach

pracy

naukowej,

technicznej,

medycznej

jak

również

w działalności społecznej, prawodawczej czy też gospodarczej

Z tym podstawowym zadaniem Kościoła w jego przepowiadaniu

Dobrej Nowiny o zbawieniu wiąże się także konieczność ustawicznego

ożywiania i pogłębiania wiary. Prowadzi ona do całkowitego zaufania

i zawierzenia Chrystusowi, pozwala się Jemu prowadzić przez życie,

a równocześnie naśladować Go w jego doskonałej miłości do Boga i do

ludzi. Wiara objawia też człowiekowi całą prawdę o jego ostatecznym

przeznaczeniu i w trudnej sytuacji jego życia chroni go przed utratą

nadziei

. Dlatego też bez wiary życie ludzkie, a co za tym idzie także

choroba i śmierć, pozbawione są swego istotnego i najpełniejszego

sensu .

Por. ChL 38; LE 1, 4; RH 18; DM 1; FC 43; Jan Paweł II,

Przemówienie do

uczestników międzynarodowego sympozjum na temat „ «Evangelium vitae» a prawo

(24. 05. 1996),w:

W trosce o tycie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej,

dz. cyt.,

s. 283-287; tenże,

Przemówienie do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy

(Strasburg, 8. 10. 1988), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt.,s. 153-155.

Por. VS 88, 109, 112;EA76, 115; ChL 7; MD 28; PDV 1, 10; VC 27, 51; Jan

Paweł II,

List apostolski „ Tertio millennio adveniente " w związku z przygotowaniem

Jubileuszu Roku 2000

(10. 11. 1994), w:

Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz.

cyt., s. 52-56.

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie do uczestników międzynarodowego sympozjum

na temat „ Wiara chrześcijańska a teoria ewolucji "

(Rzym, 26. 04. 1985), w:

Przemó

wienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 347-349; tenże,

Przemówie

nie do młodzieży muzułmańskiej

(Casablanca, 19. 08. 1985), tamże, s. 440; tenże,

Przemówienie podczas „Anioł Pa/iski"

(Castel Gandolfo, 2. 09. 1984), w:

Anioł Pański

Z Papieżem Janem Pawłem II,

t. II, dz. cyt., s. 337.

4.3. Ludzie dobrej woli w służbie cierpiącym

130

4.3. Ludzie dobrej woli w służbie cierpiącym

Pomoc człowiekowi choremu niesie w pierwszej kolejności naj

bliższe jego otoczenie (rodzina). W pomocy takiej wyrażane są nie

tylko czyny miłości bliźniego, ale też możliwość odkrywania religij

nego sensu tej służby. Sens służby cierpiącym wynika z trzech racji

teologicznych:

■

• rodzina jest wspólnotą wierzącą i ewangelizującą

;

• rodzina jest wspólnotą pozostającą w dialogu z Bogiem

;

• rodzina jest wspólnotą miłości wyrażanej w służbie człowiekowi

Por. FC 13, 39, 49, 50-62; EA 92; EV 22-24, 30-34; VC 56; PDV 45; CT 60,

68; Chi, 40, 57, 62; DV 57; KKK 1656; Jan Paweł II,

Przemówienie inaugurujące III

Konferencję Generalną Episkopatu Ameryki Łacińskiej

(Puebla, Meksyk, 28. .01.

1979), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II,

dz. cyt., s. 383-390;

Jan Paweł II,

Spotkanie z chorymi

(Munster, 1. 05. 1987), w: Jan Paweł II,

Ewangelia

cierpienia,

dz. cyt., s. 131-132; Jan Paweł II,

List do rodzin z okazji Roku Rodziny

1994,

Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 323-327.

Por. FC 55, 59; EV 46, 93; ChL 40-41; RC 25-28, 31; Jan Paweł II,

List do ro

dzin z okazji Roku Rodziny 1994,

Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II,

dz. cyt., s. 251-254, 278-282; tenże,

Przemówienie podczas światowego spotkania

rodzin w czasie „Anioł Pański"

(Watykan, 9. 10. 1994), w:

Anioł Pański z Papieżem

Janem Pawłem II,

t. V, dz. cyt., s. 396; tenże.

Orędzie na Światowy Dzień Misyjny

(1981), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II,

dz. cyt., s. 275-277.

Por. FC 34, 63-64, 86; SD 1,29; CA 39; EV 92; RH 21; DV 57-58; a także: Jan

Paweł II,

Orędzie na III Światowy Dzień Chorego

(1995), w:

Duchowa troska o cho

rego,

dz. cyt., s. 24-26; tenże,

Przemówienie do ludzi nauki

(Kolonia, 15. 11. 1980),

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 311-317; Jan Pa

weł II,

List do rodzin z okazji Roku Rodziny 1994,

Listy pasterskie Ojca Świętego

Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 262-270, 323; tenże,

Duch Święty zadatkiem eschatolo

gicznej nadziei i sprawcą wytrwania ai do końca. Audiencja generalna

(3. 07. 1991),

Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II Duch Święty,

dz. cyt., s. 313-317.

131

4. POMOC CIERPIĄCYM

Powyższe

wyjaśnienia

posiadają

ważne

znaczenie

przypadku

choroby, a zwłaszcza zbliżającej się śmierci. W takich sytuacjach nie

powinno zabraknąć dla chorego duchowego wsparcia właśnie ze strony

rodziny. Ona bowiem przez swą do końca nieustanną i czynną miłość,

jak również przez duchowe świadectwo żywej wiary i całkowitego zau

fania Bogu, przygotowuje chorego - towarzysząc mu sercem i modli

twą na ostatnim, decydującym etapie jego ziemskiego życia - na osta

teczne spotkanie z Bogiem

Udzielanie takiej pomocy jest niezbędne ze względu na to, że czło

wiek chory, a tym bardziej umierający, zdany całkowicie na pomoc

najbliższych, staje się szczególnie wrażliwy na wszelkie gesty zainte

resowania i miłości. Jego oczekiwanie pomocy i miłości staje się tym

większe, im bardziej wzmaga się jego niepokój, ból i cierpienie

. Trze

ba przy tym pamiętać, że ilekroć jest mowa o chorobie, to obejmuje

ona całego człowieka, a nie tylko poszczególne jego organy. Dlatego

coraz częściej zwraca się też uwagę na potrzebę dostrzegania du

chowego wymiaru człowieka oraz w związku z tym podejmowania

psychoterapeutycznego jego leczenia

Oparciem dla zmagającego się z własnym cierpieniem chorego jest

też cały zespół opieki zdrowotnej, który obok lekarzy, pielęgniarzy

Por. Jan Paweł II,

Spotkanie z uczestnikami sympozjum poświęconego opiece

nad umierającymi a zorganizowanego przez ośrodek bioetyki katolickiego uniwersytetu

Sacro Cuore

(17. 03. 1992), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt., s. 179-

181; tenże,

Msza św. z udziałem chorych

(Haga, 13. 05. 1985), tamże, s. 97-99; tenże.

Przemówienie w bazylice Św. Piotra podczas Mszy świętej dla chorych

(11. 12. 1979),

w: Jan Paweł II,

O cierpieniu, dz.

cyt., s. 24-27; EV 46-47; ChL 41,48; FC 63-64.

Por. E. Riehardson,

Opieka paliatywna dla pielęgniarek,

Wyd. Fundacja Pomoc

Krakowskiemu Hospicjum, Kraków 1997, s. 7.

Por. B. Lubań-Plozza,

Psychosomatyczne podejście do pacjenta,

„Sztuka Le

czenia”, 2 (1996) 2, pod red. M. Magdoń, Kraków, s. 20; S. B. Marketos,

Przyszłość

edukacji medycznej w szerszym ujęciu,

tamże, s. 75-80.

4.3. Ludzie dobrej woli w służbie cierpiącym

132

tworzą duszpasterze szpitali, jak i wolontariusze zaangażowani w spra

wowanie troski i opieki nad chorym i umierającym

. Dobrze zorgani

zowana współpraca takiego zespołu może nie tylko podnosić jakość

opieki zdrowotnej i przyczyniać się do pozytywnego wpływu na sam

proces leczenia, lecz także może służyć zbliżeniu ludzi zdrowych do

chorych, przełamywaniu barier izolacji i stawać się silnym bodźcem

do ogólnego wzrostu miłości

Wypełnienie tych oczekiwań domaga się od pracowników służby

zdrowia wewnętrznego przekonania o tym, że coraz powszechniejsze

zdominowanie medycyny niemal we wszystkich jej gałęziach przez su

pernowoczesną technikę może zagrażać humanizmowi

leczenia. Nie

bezpieczeństwo polega na tym, że można zagubić człowieka potrze

bującego pomocy przez jednostronne zwracanie się w kierunku samej

tylko techniki oraz najbardziej nowoczesnego sprzętu i aparatury me

dycznej. Człowiek chory nie może mieć przed sobą samej maszyny czy

komputera. On musi mieć przy sobie drugiego człowieka, którym jest

przede wszystkim lekarz. Temu z kolei do zrozumienia człowieka

chorego potrzebna jest nie tyle technika, co raczej jego własne sumie

nie, uczciwość i mądrość, ponieważ chory nieraz bardziej niż uzdro

wienia

oczekuje

człowieka,

ludzkiego

serca, współczucia

ludzkiej

solidarności

Por. R. G. Twycross, D. R. Frampton,

Opieka paliatywna nad terminalnie cho

rym,

tłum. i red. M. Krajnik i Z. Żylicz, Margrafsen, Bydgoszcz 1996, s. 30-31, 40;

Por. E. Richardson,

Opieka paliatywna dla pielęgniarek,

dz. cyt., s. 43-52.

Por. Jan Paweł II,

Audiencja dla członków Kongresu Szpitali Katolickich

(31.

10. 1985), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. III, dz. cyt., s. 174-175; tenże,

Audiencja

dla grupy chorych z diecezji Yercelli

(24. 02. 1984), tamże, s. 11-12; tenże.

Spotkanie

Z chorymi we Florencji

(Włochy, 19. 10. 1986), tamże, s. 237; tenże,

Spotkanie

Z chorymi i niepełnosprawnymi w Brisbane

(Australia, 25.11.1986), tamże, s. 253.

Por. Jan Paweł II,

W służbie zdrowia i życia ludzkiego. Słowo do polskich chi

rurgów

(Watykan, 1. 02.1992), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia, dz.

cyt., s. 277-

133

4. POMOC CIERPIĄCYM

Powyższe spostrzeżenia podejmuje i rozwija wielu autorów . I tak

np. K. de Waiden Gałuszko na podstawie prowadzonych od szeregu lat

badań nad jakością życia osób znajdujących się w stanie terminalnym

konstatuje, że „uwzględnienie potrzeb duchowych chorego warunkuje

278; tenże,

Spotkanie z chorymi

(Gdańsk, 12. 06. 1987), tamże, s. 134; tenże.

Spot

kanie z chorymi w szpitalu w Catanzaro

(Wiochy, 6. 10. 1984), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. III, dz. cyt., s. 87; SD 29.

Podobnymi spostrzeżeniami dzielą siej M. Almcn,

Umieranie z godnością,

„Medicus", VoL 1, nr 4 (1992), pod red. Tomasza Dangela, Wyd. MADOR S.C. War

szawa 1992, s. 5-7; Vittorio Ventafridda,

Dyskusja okrągłego stołu. W domu czy

w szpitalu?,

tamże, s. 8; Erika Molley,

Dobra rada pomaga odzyskać spokój ducha,

tamże, s. 11 ; J. Brehant,

Thanatos. Chory i lekarz obliczu śmierci

Wydawnictwo

Ancher, Warszawa 1993. Mauncc Abiven jest znaną postacią w zakresie medycyny

paliatywnej we Francji. Jest prezesem French Society for PaUiative Care and Support,

Paris. Zauważa on, że wiele osób wobec nadchodzącej śmierci przeprowadza rodzaj

duchowej spowiedzi i szuka odpowiedzi na pytanie o sens życia, choć niekoniecznie

w aspekcie religijnym. Stawiają sobie np. pytanie, co dobrego pozostawią po sobie?

Jeśli zaś umierający jest osobą wierzącą jego wiara może mn pomóc odnaleźć od

powiedź na te pytania. Jego zdaniem bezdyskusyjne jest miejsce kapłanów w zespo

łach opieki paliatywnej, jako że chorzy tych rozmów potrzebują najbardziej. Erika

Molley jest doradcą medycznym przy AIDS Support Organization, Kam pala, Uganda.

Zauważa, że w większości społeczeństw ludzie w trudnej sytuacji zwracają się do

Boga. Chorzy na AIDS i inni stojący w obliczu rychlej śmierci szukają sensu swego

życia i uspokojenia ducha u Boga. W takim przypadku nieodzowna staje się obecność

przywódców religijnych, którzy zachęcają do przyjęcia Boga, do modlitwy o miło

sierdzie, przekonują o istnieniu życia po śmierci. Modlitwa koi, daje nadzieję i uspo

sabia do godnego umierania. Jacąues Brehant jest wybitnym onkologiem i chirurgiem,

profesorem Wydziału Medycyny Uniwersytetu w Paryżu. W Algierze zorganizował

Instytut Onkologiczny, w którym zetknął się wieloma chorymi, dla których jnż nic nie

mógł uczynić prócz okazania im serca. Swoje doświadczenia przekazał w książce

Thanatos.

Odwieczny problem choroby i śmierci ujmuje w kategoriach troski: jak

pomóc choremu łagodzić cierpienia, jak spełnić jego oczekiwania w zakresie potrzeb

fizycznych i duchowych, mając zawsze na uwadze to, że każdy chory, konający, to

osoba ludzka, człowiek, któremu trzeba nieść pomoc do samego końca.

4.3. Ludzie dobrej woli w służbie cierpiącym

134

czasem w sposób bardzo istotny jakość jego życia. Powinni o tym pa

miętać wszyscy, którzy starają się pomóc osobie umierającej. Dotyczy

to zarówno lekarzy, pielęgniarek, rodziny, jak i - w szczególności -

księży, wobec których oczekiwania w tym zakresie są wyjątkowo

duże"

. Szczególną rolę w opiece paliatywnej i holistycznej nad cho

rym mogą odegrać księża. Autorka wskazuje, że widok lekarza kieruje

niejako automatycznie uwagę chorego na dolegliwości fizyczne, na

tomiast obecność osoby duchownej skłania do myślenia na temat sensu

życia,

cierpienia, dokonywania obrachunków i

bilansu życiowego,

ustalenia relacji do systemu wartości, którymi się dotąd kierował. Poza

tym

budzi

egzystencjalny

niepokój,

pragnienie

uporządkowania

wszystkich spraw zgodnie ze swym sumieniem i przekonaniami, co

w sposób istotny odbija się na jakości życia pacjenta w jego ostatniej

fazie okresu chorobowego

. Do tych uwag warto dodać spostrzeżenia

poczynione przez Brehanta i innych autorów. Zwracają oni uwagę na

znaczenie prowadzonych przez lekarza i pozostały personel służby zdro

wia rozmów z pacjentami. Brehant jest przekonany, że poprzez taki

dialog można zaoszczędzić choremu wiele cierpienia i wewnętrznych

zmagań na drodze osiągania całkowitej akceptacji swojej śmierci

Tę wszechstronną, wykonywaną z całym oddaniem służbę choremu,

okazywaną mu ofiarność i poświęcenie Jan Paweł II uznaje nie tylko

Por. K. de Walden-Gałuszko,

U kresu. Opieka psychopaliatywna, czyli jak

pomóc choremu, rodzinie i personelowi medycznemu środkami psychologicznymi,

dz. cyt., s. 73.

Por. tamże, s. 73-77.

Por. J. Brehant,

Thanatos. Chory i lekarz w obliczu śmierci,

dz. cyt., s. 26-30;

J. Bogusz,

Lekarz i jego chorzy,

PZWL, Warszawa 1984, s. 19-21; R. G. Twycross,

S.A. Lack,

Leczenie terminalnej fazy choroby nowotworowej,

PZWL, Warszawa 1991,

s. 212-216; M. Hebanowski, J. Kliszcz, B. Trzeciak,

Poradnik komunikowania się

lekarza z pacjentem,

PZWL, Warszawa 1994, s. 73-77; E. Richardson,

Opieka palia-

tvwna dla nielepniarek.

dz. cvt... s. 36-43.

135

4. POMOC CIERPIĄCYM

wartość humanistyczną,

ale również

za najwyższą wartość

reli

gijną

, gdyż w niej niesiona jest pomoc człowiekowi stworzonemu na

obraz i podobieństwo Boże

Mówi, że jest to

służba królewska, w

któ

rej

naśladowany jest Jezus

Chrystus -

który nie przyszedł, aby

służono, lecz aby służyć - przez którą faktycznie współuczestniczymy

w zbawczym Jego posłannictwie

. Z tego samego powodu służba ta

jest bardzo bliska powołaniu

kapłana, nie

tylko ze względu na jej

szla

chetność, ale przede wszystkim ze względu na okazywaną bliźniemu

miłość, która w codziennej posłudze chorym i cierpiącym zdaje swój

•

najwyższy egzamin.

W realizowaniu tego wzniosłego powołania pomocą stają się życie

i wartości religijne. Umacniają one bowiem ducha autentycznej służby

wobec chorych. Nadto mobilizują do godnego wykonywania zawodu

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie w szpitalu św. Karola Boromeusza w Onitsha

(Nigeria, 13. 02. 1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 196-197; tenże,

Prze

mówienie inaugurujące III Konferencję Generalną Episkopatu Ameryki Łacińskiej,

Puebla (Meksyk, 28. 01 1979), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pa

wia II,

dz. cyt., s. 379-384.

Jan Paweł II,

Przemówienie w szpitalu „Bambino Gesu "

(8. 06. 1982), w: Jan

Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 224.

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie w szpitalu w Palermo

(21. 10. 1982), w: Jan

Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 258; tenże,

Wizyta w szpitalu Chrystusa Króla

w Rzymie ( 1 0 .

04.1983), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. II, dz. cyt., s. 90-92.

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie do włoskich lekarzy katolickich

(28. 12. 1978),

w: Jan Paweł II,

O cierpieniu, dz

cyt., s. 14-15; tenże,

Przemówienie do członków Sto

warzyszenia Katolickich Lekarzy Włoskich

(27. 04. 1980), tamże, s. 87-88; tenże,

Prze

mówienie wygłoszone w szpitalu pediatrycznym w Krakowie-Pwkocimiu

(13. 08.

1991), w:

ian?awelll, Pielgrzymki do Ojczyzny. 1979, 1983,1987, 1991, 1995, 1997,

1999. Przemówienia, homilie, dz

cyt., s. 775-776; tenże,

W służbie zdrowia i życia

ludzkiego. Słowo do polskich chirurgów

(Watykan, 1. 02 1992), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia, dz

cyt., s. 276.

4.3. Ludzie dobrej woli w służbie cierpiącym

1 3 6

rzone dobro, jakim jest ludzkie życie i zdrowie . Godność i wielkość

posługi świadczonej przez służby medyczne wobec człowieka chorego

i cierpiącego wymaga od nich szacunku i miłości dla życia, postrzega

nych jako pierwszy i podstawowy warunek wszystkich praw i wartości

ludzkich

. W ich poszanowaniu wyraża się cała wielkość i wzniosłość

medycyny

. Dlatego też serce wkładane przez te służby w wykony

waną pracę zawodową czyni z każdej anonimowej społeczności praw

dziwą, braterską rodzinę, nadając jej w pełni ludzkie oblicze

Skuteczność pomocy niesionej cierpiącym zależy, jak o tym była

mowa, od współdziałania wielu środowisk, jak również od wspierania

służb medycznych. Wsparcia takiego udziela Kościół poprzez właś

ciwą formację duchową i intelektualną personelu medycznego, dzięki

której może być efektywniejszą pomoc choremu w jego trudzie

Por. Jan Paweł II,

W służbie zdrowia i życia ludzkiego. Słowo do polskich

chirurgów

(Watykan, 1. 02. 1992), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia,

dz. cyt.,

s. 278; tenże,

Przemówienie wygłoszone w szpitalu pediatrycznym w Krakowie-Pro-

kocimiu

(13. 08. 1991), w: Jan Paweł II,

Pielgrzymki do Ojczyzny. 1979, 1983, 1987,

1991,1995,1997,1999.

Przemówienia, homilie,

dz. cyt., s. 775.

Por. Jan Paweł II,

Spotkanie z chorymi i personelem szpitala „ Mercy Maternity

Hospital" w Melbourne

(Australia, 28. 11. 1986), w:

Jan Paweł II, O cierpieniu,

cz. III, dz. cyt., s. 257-258;

Przemówienie do uczestników Międzynarodowego Kon

gresu poświęconego bioetyce

(17.02. 1996), w:

W trosce o życie Wybrane dokumenty

Stolicy Apostolskiej,

dz. cyt., s. 281.

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie w szpitalu „San Giacomo"

(21. 12. 1980),

w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 134-135; tenże,

Homilia w czasie liturgii

słowa skierowana do chorych

(Gdańsk, 12. 06. 1987), w: Jan Paweł II,

Pielgrzymki do

Ojczyzny. 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997, 1999. Przemówienia, homilie,

dz. cyt.,

s. 486-489.

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na I Światowy Dzień Chorego

(1993), w: Jan Pa

weł II,

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 415; tenże,

Orędzie na

II Światowy Dzień Chorego

(1994), tamże, s. 424; SD 29.

137

4. POMOC CIERPIĄCYM

odnajdywania sensu i wartości własnego cierpienia

. Dlatego też for

macja personelu medycznego

stanowi istotny element całego dusz

pasterstwa

chorych.

koniecznością

podejmowania

takiego duszpa

sterstwa przemawia przede wszystkim to, że w wielu przypadkach

szpitale, kliniki, czy domy opieki są tylko miejscami, w których chorzy

w leczeniu i ratowaniu swego życia zdani zostają jedynie na urządzenia

techniczne, które nie są w stanie przezwyciężyć przeżywanych przez

chorego dramatów.

Prowadzone wśród umierających badania

potwierdzają, że żyją oni

nadzieją, choćby najbardziej nikłą, którą może w nich podtrzymać

troskliwa opieka medyczna. W wielu wypadkach sama ludzka nadzieja

okazuje się jednak niewystarczająca. Ową bezsilność i niemoc lekarza

mogą niekiedy wzmagać kierowane do niego pytania terminalnie cho

rych pacjentów o stan ich zdrowia. Z przeprowadzonych badań wynika,

że 80% lekarzy uważa, iż nie należy w takiej sytuacji mówić choremu

Por. SD 2, 18; Jan Paweł II,

Audiencja dla członków Kongresu Szpitali Kato

lickich

(51. 10.1985),w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. III, dz. cyt., s. 172-173; tenże,

Przemówienie do uczestników Międzynarodowej Konferencji na temat AIDS

(Rzym,

15. 11. 1989), w: Jan Paweł II,

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II,

. cyt., s. 532; tenże,

Audiencja dla uczestników XXV Międzynarodowego Kongresu

Oftalmologii

(5. 05. 1986), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. III, dz. cyt., s. 208-209;

tenże,

Przemówienie podczas spotkania z uczestnikami międzynarodowego sympozjum

nt. „Opieka nad umierającym. Aspekty społeczno-kulturowe, medyczne, pielęgniarskie

i duszpasterskie "zorganizowanegoprzez Ośrodek Bioetyki Katolickiego Uniwersytetu

„Sacro Cuore"

(17. 03. 1992), w:

W trosce o tycie. Wybrane dokumenty Stolicy

Apostolskiej, dz

. cyt., s. 234-236.

Por. Jan Paweł II,

Wizyta w szpitalu San Carlo di Nancy w Rzymie

(16. 03.

1986), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. III, dz. cyt., s. 194; tenże,

Przemówienie do

członków Kapituły Generalnej Zakonu Braci Szpitalnych św. Jana Bożego

(17. 12.

1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu, dz.

cyt., s. 260.

Por. J. Łuczak,

Cierpienie, dz.

cyt., s. 54; R. Twycross, D. R. Frampton,

Opieka

paliatywna nad terminalnie chorym,

dz. cyt., s. 34-35.

4.3. Ludzie dobrej woli w służbie cierpiącym

1 3 8

o faktycznym stanie zagrożenia jego życia, zaś 83% śmiertelnie cho

rych wyraziło pragnienie uzyskania takiej informacji

. Widać z tego,

że jednoznaczne rozwiązanie tego problemu jest ważne zarówno od

strony medycznej, psychologicznej

, ale i etycznej

. Dlatego też nie

zbędne są działania o charakterze opieki duchowej nad osobami cho

rymi, a zwłaszcza umierającymi

'. Konieczność takiej opieki duchowej

wynika przede wszystkim z tego, że człowiekowi cierpiącemu nie

wystarczy przepisać na jego bóle taki czy inny lek uśmierzający, aby

wyciszyć i uśpić jego cierpienie wraz ze wszystkimi problemami czy

też pytaniami.

W tej sytuacji dobrze zorganizowane duszpasterstwo personelu me-

dycznego

poprzez formację doktrynalną może przyczynić się do bar

dziej efektywnej i skutecznej pomocy chorym

. Zasadniczym elemen

tem takiej formacji winien być proces stałego pogłębiania rozumienia

wiary i nadziei, które głęboko zakorzenione w ludzkim sercu potrafią

Por. A. Latawiec,

Ból i cierpienie człowieka wobec śmierci,

Problemy współ

czesnej tanatołogii,

dz. cyt., s. 67.

Por. S. Głuszek,

Zapis umierania. Refleksje lekarza o śmierci i umieraniu,

Wyd.

Kieleckie Centrum Kultury, Kielce 1999, s. 66-71.

Por. P. Bortkiewicz,

Etyczne problemy komunikowania prawdy ciężko choremu,

Problemy współczesnej tanatołogii,

dz. cyt., s. 135-141; por. także: M. Hebanow

ski, J. Kliszcz, B. Trzeciak,

Poradnik komunikowania się lekarza z pacjentem,

War

szawa 1994, s. 9-23.

Por. M. Frings,

Quelle demande et quelle offre soins palliatifs?,

Laennec, Revue

trimestrielle, publice par le Centre Laennec, Paris, 1994, s. 13-18.

Por. Jan Paweł II,

Audiencja dla członków Katolickiego Stowarzyszenia Pra

cowników Służby Zdrowia

(24. 10. 1986), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. III,

dz. cyt., s. 240.

Por. ChL 59; Jan Paweł II,

Przemówienie z okazji trzydziestej rocznicy Kon

stytucji „Gaudium et spes"

(Rzym, 8. 11. 1995), w:

Przemówienia i homilie Ojca

Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 399.

139

4. POMOC CIERPIĄCYM

stawić czoło wszelkim trudnościom i rozwiązywać wciąż nowe i trudne

problemy

codziennego

życia.

Możliwości

takiej

formacji

dostarcza

między

innymi

systematycznie

prowadzona

katecheza

oraz

promocja

chrześcijańskiej kultury

Ważną rolę w odkrywaniu sensu ludzkiego cierpienia mają do speł

nienia

także

środowiska

opiniotwórcze.

Potrzeba

zaangażowania

wszystkich środowisk w kształtowanie pozytywnego patrzenia na sens

ludzkiego cierpienia wynika przede wszystkim z tego, że staje on przed

całą społecznością ludzką. Środowiska społeczne mają do spełnienia

ważną rolę w ukazywaniu społecznego wymiaru ludzkiego cierpienia.

Szczególne zadanie spada na środki społecznego przekazu, do których

trzeba zaliczyć:

prasę, radio, telewizję, kinematografię, a także łącz

ność satelitarną, komputer, itd., gdyż poprzez nie można wpływać

i kształtować opinię społeczną w tej tak ważnej dla ludzkości sprawie.

Prócz tego środki te umożliwiają ludziom chorym, cierpiącym, starym

kontakt ze światem

, a także służą zawiązywaniu więzów między

ludzkich oraz wyzwalaniu solidarności między narodami i kulturami

na całej ziemi

Zarówno zakres jak i możliwości kształtowania przez media świa

domości człowieka wymagają, aby odpowiedzialni za te środki dbali

o duchowe dobro człowieka, zwłaszcza człowieka chorego i cierpią

cego. Wyrazem takiej troski jest przekazywanie w mediach pełnej

Por. ChL 60, 36-38; RH 7; EA 69; US 2; EV 36; a także: Jan Paweł II,

List do

kapłanów na Wielki Czwartek 1989,

Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II,

dz. cyt., s. 242-246; tenże,

Dar i tajemnica. W pięćdziesiątą rocznicę moich święceń

kapłańskich,

Wyd. Św. Stanisława B.M. Archidiecezji Krakowskiej, Wydawnictwo

WAM, Kraków 1996, s. 66-67, 87-88.

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na XVI Światowy Dzień Środków Społecznego Prze

kazu

(10. 05.1982), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

dz. cyt., s. 209-213.

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu

(1988), w: Jan Paweł II,

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II,

1.1, dz. cyt., s. 240-241.

4.3. Ludzie dobrej woli w służbie cierpiącym

140

prawdy o człowieku, która ma swój najgłębszy fundament w Bogu

a która została w pełni objawiona przez Chrystusa. Istotą tej prawdy

jest świadomość natury człowieka stworzonego na podobieństwo Bo

i przeznaczonego do wiecznego z Nim przebywania

. Służba taka

wymaga także podejmowania tematów związanych nie tylko z doczes

nym aspektem życia, ale również tych, które mówią o możliwościach

osiągnięcia życia wiecznego

, bo są to tematy szczególnie ważne dla

osób cierpiących i chorych

, a także tych w podeszłym wieku

Innym wyrazem służby szeroko rozumianych mediów człowiekowi

choremu i cierpiącemu jest propagowanie i poszanowanie życia i god

ności człowieka. Chodzi tu o budzenie wrażliwości opinii publicznej

na absolutną wartość ludzkiego życia we wszystkich jego stadiach, po

czynając od chwili poczęcia aż do naturalnej śmierci, i we wszystkich

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu

(1994), w: Jan Paweł II,

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II,

1.1, dz. cyt., s. 255.

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu

(1985) , w: Jan Paweł II,

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II,

1.1, dz. cyt., s. 226.

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

(1980), w: Jan Paweł II,

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II,

1.1, dz. cyt., s. 12-13; TMA, s. 16.

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie do przedstawicieli innych religii i kultur

(Delhi, 2. 02. 1986), w:

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II,

dz. cyt.,

s. 452-453; tenże,

Przemówienie do Papieskiej Akademii Nauk

(31. 10. 1993), tamże,

s. 345-346.

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu

(1986)

, w: Jan Paweł II,

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II,

1.1, dz. cyt., s. 232-

235; tenże,

Orędzie na Wielki Post: „Co uczynicie Jemu, Mnie uczynicie

(1991), t. II,

dz. cyt., s. 541-542; tenże,

Orędzie na Wielki Post

(1996), tamże, s. 551-552; ChL 44.

Por. Jan Paweł II,

Spotkanie z ludźmi w podeszłym wieku

(Monachium, 19. 11.

1980), w: Jan Paweł II,

Ewangelia cierpienia, dz.

cyt., s. 35-42; tenże,

Spodnie

Z osobami starszymi, chorymi i ułomnymi w Haus der Barmherzigkeit w Wiedniu

(11.

09.1983), tamże, s. 76-84.

141

4. POMOC CIERPIĄCYM

jego formach, także wtedy, gdy jest naznaczone chorobą czy jakąkol

wiek ułomnością fizyczną bądź duchową. Postawa taka domaga się

sprzeciwu wobec mentalności hedonistycznej i materialistycznej, we

dług których życie tylko wówczas zasługuje na odpowiednią troskę

i ochronę, gdy odznacza się młodością, pięknem i zdrowiem".

Wreszcie, nie bez znaczenia w służbie człowiekowi winny być pro

pagowane

działania

charakterze

profilaktyczno-edukacyjnym. Powin

one

ukazywać

sedno

współczesnych

zagrożeń

egzystencji

czło

wieka, takich jak: narkomania, choroby zakaźne, w szczególności zaś

AIDS

100

. Zasadność takich programów tkwi w możliwościach wpływa

nia przez media na zmianę mentalności człowieka - poprzez ukazy

wanie prawdziwych ideałów kształtujących ludzkie życie

101

- oraz na

wartości moralne,

a wreszcie na kształtowanie konstruktywnej wizji

godności osoby ludzkiej i jej transcendentnego przeznaczenia

102

Por. Jan Paweł II,

Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu

(1986), w: Jan Paweł II,

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II,

1.1, dz. cyt., s. 233;

tenże,

Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu

(1987), tamże,

s. 239; tenże,

Nieprzemijające wartości encykliki Przemówienie do uczestników sym

pozjum zorganizowanego z okazji 25-lecia ogłoszenia encykliki „Humanae vitae "

(26.

11. 1993), w:

W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej,

dz. cyt.,

s. 254-256.

100

Jan Paweł II,

Audiencja dla członków „Hospitalite de Notre Damę de Lourdes "

(18. 03.1985), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. III, dz. cyt., s. 117-118.

Por. Jan Paweł II,

Audiencja dla uczestników VIII Światowego Kongresu

Wspólnot Terapeutycznych

(7. 09. 1984), w: Jan Paweł II,

O cierpieniu,

cz. III,

dz. cyt., s. 67-70.

102

Por. Jan Paweł II,

Przemówienie do uczestnikówMiędzynawdowej Konferencji

na temat AIDS (Rzym,

15. 11. 1989), w: Jan Paweł II,

Przemówienia i homilie Ojca

Świętego Jana Pawia II,

dz. cyt., s. 525-526; por. J. Juszczak, A. Gładysz,

AIDS. Epi

demiologia, patogeneza, klinika, leczenie, zapobieganie, poradnictwo,

Volumed,

Wrocław 1992, s. 263-264.

ZAKOŃCZENIE

Jaka jest prawda o ludzkim cierpieniu i umieraniu, jaki jest sens

cierpienia i umierania człowieka? Pytania te przewijały się niemal

przez wszystkie strony niniejszego opracowania. Znalezienie, a przede

wszystkim przyjęcie podanej na nie odpowiedzi nie przychodzi nikomu

łatwo.

Wymaga

bowiem

określonego

światopoglądu,

który

człowiek

musi zaakceptować i uwierzyć w jego realność. Światopogląd taki pod

suwa mu chrześcijaństwo, które wyznaje swą wiarę w przeznaczenie

człowieka do życia z Bogiem. Za podstawę realności wiary w prze

znaczenie człowieka do życia z Bogiem przyjmuje tajemnicę Jezusa,

w której Bóg okazał swą solidarność z człowiekiem poprzez przyjęcie

ludzkiej natury, a także poprzez podzielenie losu człowieka aż po

śmierć. Chrześcijaństwo w tajemnicy Jezusa podkreśla przy tym jesz

cze jeden moment, który jest rozstrzygający w wierze w przeznacze

nie człowieka do życia z Bogiem. Elementem tym jest fakt zmar

twychwstania Jezusa. Właśnie na zmartwychwstaniu Jezusa opiera się

nauczanie o sensie ludzkiego cierpienia i umierania. Mówi ono o na

dziei chrześcijańskiej.

Chrześcijańskie wyjaśnianie sensu ludzkiego cierpienia i umierania

nie przeszkadza, aby cierpienie i śmierć nazwać złem, które ma swoje

korzenie w grzechu. Istotę tego zła upatruje się w ugodzeniu godności

człowieka, który z woli Boga miał nie podlegać cierpieniu i śmierci.

Wskazując na źródło cierpienia, chrześcijaństwo wyjaśnia, że dopiero

1 4 3

Zakończenie

ugodzenie natury człowieka przez grzech spowodowało i ściągnęło na

niego cierpienie i konieczność umierania, a także i to, że człowiek z te

go zła nie jest w stanie się sam uwolnić. Wyzwolenie z tego nieszczęś

cia przyniósł mu dopiero Jezus, przez swą śmierć na krzyżu i przez

swoje zmartwychwstanie. Oba te wydarzenia stały się też obrazem

nadziei,

która

przyświeca

człowiekowi

cierpiącemu

zagrożonemu

śmiercią.

Kościół czerpiąc swą naukę o cierpieniu z Objawienia uczy, że

cierpienie człowieka dzięki jego związaniu się z Bogiem przez Jezusa

na chrzcie otrzymuje już tu na ziemi nowe, religijne znaczenie, nowy

sens. Odkrycie to posiada swe źródło w znalezieniu drogi jednoczącej

człowieka z Jezusem Chrystusem. Dzięki temu zjednoczeniu możliwe

jest coraz pełniejsze upodabnianie się do zwracającego się do czło

wieka z miłością Jezusa. Odkrycie to wypełnia człowieka nadzieją

udziału w Jego zwycięstwie nad złem, grzechem i śmiercią poprzez

udział w zmartwychwstaniu.

Odkrywana na drodze zjednoczenia z Jezusem Chrystusem wartość

ludzkiego

cierpienia

ukazuje

człowiekowi

możliwość

uczestniczenia

w zbawczym dziele Jezusa, a także szansę odzyskania utraconej przez

grzech godności dziecka Bożego. Tym niemniej odnalezienie pełnego

sensu cierpienia zawsze jest długim procesem, który domaga się wiel

kiego wysiłku zarówno tych, którzy cierpią, jak i tych, którzy z cier

piącymi są w kontakcie. Wzajemne wspieranie się jednych i drugich

z całą pewnością pomaga w zrozumieniu, że cierpienie nie jest karą,

a drogą prowadzącą do pełni życia, które człowiekowi zapewnia Bóg.

CONCLUSION

Quel est le sens de la souffrance et de la mort de lliomme? Cette

ąuestion traverse presąue toutes les pages de cet essai. La reponse

a cette profonde interrogation n'est pas facile a trouver, par personne.

Elle exige un point de vue qui s'impose, par sa realite, a tout homme.

En effet, ce point de

vue lui

est propose par la foi chretienne qui

suppose 1'alliance de 1'honune avec Dieu. C'est finalement le mystere

de la souffrance et de la mort du Christ qui indique la solidarite du

Seigneur qui, en prenant la naturę humaine, a partage le destin de

1'homme j'usqu' a sa mort. Cependant, le moment decisif de la foi

chretienne se trouve dans la resurrection du Christ - Jesus qui depasse

la mort de 1'homme et l'unit definitivement a Dieu. C'est, precisement,

la resurrection de Jesus - Christ qui donnę un sens unique a la souf&an-

ce et a la mort de 1'homme.

Neanmoins, le sens chretien de la souffrance et de la mort humaine

ne supprime pas le mai qui prend

sa source dans le peche. L'identite

mai se trouve dans la blessure de la dignite humaine qui, de par

volonte divine, devait garder sa grandeur, en dehors de toute souffrance

et de toute sa mort.

En indiquant la source du mai, le christianisme explique, d'une part,

que la blessure du peche a entraine la souffrance et la necessite de la

mort, et d'autre part, que 1'homme n'est pas capable par lui - meme

a s'en liberer.

145

Conclusion

La delivrence definitive lui a ete apportee par la mort de Jesus -

Christ sur la croix et par sa glorieuse resurrection.

Le salut apporte par le Christ est devenu la source de 1'esperance de

tout homme qui souffre, et de celui que la mort menace.

Considerant cet evenement, l'Eglise puise son enseignement dans

la Revelation du Christ et proclame que la souf&ance de 1'honune,

grace a son Alliance avec Dieu, prend un nouveau sens spirituel. Cette

verite possede sa source dans 1'union de 1'honune avec Jesus - Christ.

L'union avec Jesus - Crucifie attire 1'amour du Fils de Dieu envers

1'honune souf&ant. Cet amour du Christ remplit 1'honune de l'espe-

rance de participer avec le Seigneur a la victoir sur le mai, sur le peche

et la mort, dans sa glorieuse resurrection.

L'esperience de 1'union avec le Christ permet a 1'honune souf&ant

de participer a l'oeuvre du salut et lui donnę la chance de re&ouver sa

dignite d'enfant de Dieu.

La redecouverte du sens de la souffrance est un long processus qui

exige, en effet, de la part de ceux qui souffrent et de ceux qui les

accompagnent, la solidarite mutuelle les uns avec les au&es et aide

certainement a la comprehension du sens de la souf&ance, qui n'est pas

une punition, mais bien un chemin de plenitude de la vie que Dieu

assure a 1'homme.

BIBLIOGRAFIA

I. ŹRÓDŁA

1. DOKUMENTY WYDANE PRZEZ OJCA ŚWIĘTEGO JANA

PAWŁA II

a. Encykliki

Encyklika „ Centesimus annus " Ojca Świętego Jana Pawła II do

czcigodnych braci w episkopacie, do kapłanów i rodzin zakonnych,

do wiernych Kościoła katolickiego i wszystkich ludzi dobrej woli w set

ną rocznicę encykliki „Rerum novarum" (Rzym 1991).

Encyklika ,,Dives in misericordia" Ojca Świętego Jana Pawia II

o Bożym miłosierdziu (Rzym 1980).

Encyklika „Dominum et Vivijicantem " Ojca Świętego Jana Pawia II

o Duchu Świętym w życiu Kościoła i świata (Rzym 1986).

Encyklika „ Erangelium vitae " Ojca Świętego Jana Pawła II o war

tości i nienaruszalności życia ludzkiego (Rzym 1995).

Encyklika „Laborem exercens " Ojca Świętego Jana Pawła II o pra

cy ludzkiej (z okazji 90 rocznicy encykliki „Rerum novarum "), w której

zwraca się do czcigodnych braci w biskupstwie, do fapłanów, do ro

dzin zakonnych, do drogich synów i córek Kościoła oraz do wszystkich

ludzi dobrej woli (Castel Gandolfo 1983).

147

Bibliografia

Encyklika „Redemptor

hominis" Ojca

Świętego Jana

Pawła II,

w której zwraca się do czcigodnych braci w biskupstwie, do kapła

nów, do rodzin zakonnych, do drogich synów i córek Kościoła oraz

do wszystkich łudzi dobrej woli (Rzym 1979).

Encyklika „Redemptoris

Mater" Ojca

świętego Jana

Pawła II

o błogosławionej Maryi Dziewicy w życiu pielgrzymującego Kościoła

(Rzym 1987).

Encyklika „ Redemptoris

missio" Ojca

świętego Jana

Pawła II,

o stałej aktualności posłania misyjnego (Rzym 1990).

Encyklika „Slavorum apostoli" (1985).

Encyklika „Sollicitudo rei socialis" (1987).

Encyklika „ Yeritatis

splendor" do wszystkich

biskupów Kościoła

katolickiego

niektórych

podstawowych

problemach

nauczania

mo

ralnego Kościoła (Rzym 1993).

Encyklika „ Ut unum sint" (1995).

b. Adhortacje

Adhortacja apostolska „ Catechesi tradendae " o katechizacji w na

szych czasach (1979).

Adhortacja apostolska „Familiaris consortio " (Rzym 1981).

Adhortacja apostolska „Pastores dabo vobis", 1992.

Adhortacja apostolska „Reconciliatio etpaenitentia", 1984.

Adhortacja apostolska „Redemptoris custos", 1989.

Adhortacja apostolska „Redemptionis donum ", 1984.

Adhortacja apostolska „ Vita Consecrata", 1996.

Posynodalna Adhortacja apostolska ,, Christifideles laid " (Rzym

1988).

Posynodalna Adhortacja apostolska „Ecclesia in Africa ", 1995.

Bibliografia

148

c. Listy

List apostolski motu proprio „Dolentium Hominum ", ustanawiający

Papieską Komisję ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia (11.

02. 1985),

w: W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, Wydaw

nictwo Diecezji Tarnowskiej BIBLOS, pod red. ks. K. Szczygła, Tar

nów 1998.

Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II, Wydawnictwo Znak,

Kraków 1997.

List do osób w podeszłym wieku (Watykan, 1. 10. 1999).

Duchowa troska o chorego, Wyd. Księży Sercanów „SCJ", Kraków

1999.

d. Przemówienia i homilie

Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, [t. I], Wydawnictwo

Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1983.

Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. II ( 1. 11. 1981 — 20.

10. 1985), Libreria Editrice Vaticana, Roma 1986.

Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. III (27. 10. 1985 - 16.

10. 1988), Edizioni Aquila Bianca, Libreria Editrice Vaticana, pod red.

ks. S. Dziwisza, ks. J. Kowalczyka, ks. T. Rakoczego, Roma 1989,

s. 31-32.

Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. IV (23. 10. 1988 - 20.

10. 1991), Edizioni Aquila Bianca, Libreria Editrice Vaticana, Rzym

1991, s. 280-281.

Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. V (27. 10. 1991-16.

10.

1994), Edizioni Aquila Bianca, Libreria Editrice Vaticana, pod

red. ks. S. Dziwisza, ks. H. Nowackiego, ks. S. Ryłko, Rzym 1995,

s. 169-170.

1 4 9

Bibliografia

Cierpienie ma tysiąc twarzy. Jan Paweł II i chorzy, oprać. Z. Ryn,

Wydawnictwo Znak, Kraków 1988, s. 46-47.

Ewangelia

cierpienia.

Wybór

homilii,

przemówień

dokumentów,

Wydawnictwo Znak, Kraków 1997.

Jan Paweł II i cierpienie, album, praca zbiorowa, pod red. M. Ferra

ri, Wyd. Velar, Gorle (BG) 1996.

Jan Paweł II w Polsce. 1979-1983-1987. Przemówienia i homilie,

IW PAX, Warszawa 1991.

Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Bóg Ojciec, Wydaw

nictwo M., Apostolicum, Kraków-Ząbki 1999.

Katechezy Ojca Świętego

Jana Pawła

II.

Duch Święty, Wy

dawnictwo M., Apostolicum, Kraków-Ząbki 1999.

Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Jezus Chrystus, Wydaw

nictwo M., Apostolicum, Kraków-Ząbki 1999.

Katechezy Ojca Świętego

Jana Pawła

II.

Kościół, Wydawni

ctwo M., Apostolicum, Kraków-Ząbki 1999.

O Aniołach i Szatanie, Wydawnictwo M., Kraków 1998.

O cierpieniu. Wypowiedzi Ojca Świętego do chorych i pracowni

ków

służby

zdrowia

(1978-1982),

Wydawnictwo

Sióstr

Loretanek,

Warszawa 1985.

O cierpieniu. Wypowiedzi Ojca Świętego do chorych i pracowników

służby zdrowia, wybór i przygotowanie do druku Maria Kloss, część I

(1978-1981), Wydawnictwo Ojców Franciszkanów, Niepokalanów 1988.

cierpieniu. Wypowiedzi Ojca Świętego do chorych i pracowników

służby zdrowia, wybór i przygotowanie do druku Maria Kloss, część II,

(1982-1984), Wydawnictwo Ojców Franciszkanów, Niepokalanów 1988.

cierpieniu. Wypowiedzi Ojca Świętego do chorych i pracowników

służby zdrowia, wybór i przygotowanie do druku

Maria Kloss, część III,

( 1984-1986), Wydawnictwo Ojców Franciszkanów, Niepokalanów 1993.

Pielgrzymka Jana Pawia II do Polski. Przemówienia. Dokumen

tacja.

fat

autoryzowany,

Pallottinum,

Poznań-Warszawa

1979,

s. 188-190.

Bibliografia

150

Pielgrzymki do Ojczyzny. 1979,

1983, 1987,

1991, 1995, 1997,

1999. Przemówienia, homilie, pod red. J. Poniewierskiego, Wydaw

nictwo Znak, Kraków 1999.

Pokój Tobie Polsko! Ojczyzno moja! Jan Paweł Ilznów na polskiej

ziemi, Libreria Editrice Vaticana, Rzym 1983, s. 146-148.

Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, Wydaw

nictwo Znak, Kraków 1997.

W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, Wydaw

nictwo Diecezji Tarnowskiej BH3LOS, pr. zb. pod red. ks. K. Szczygła,

Tarnów 1998, s. 254-257.

e. Orędzia

Ewangelia

cierpienia.

Wybór

homilii,

przemówień

dokumentów,

Wydawnictwo Znak, Kraków 1997.

O cierpieniu. Wypowiedzi Ojca Świętego do chorych i pracowników

służby zdrowia (1978-1982), Wydawnictwo Sióstr Loretanek, Warsza

wa 1985, s. 226-233.

Ożyciu, Wydawnictwo M., Kraków 1999, s. 132-139.

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, Wydawnictwo Św. Sta

nisława

B.M.

Archidiecezji

Krakowskiej,

Wydawnictwo

M.,

Kraków

1998, s. 213-218.

Orędzie na III Światowy Dzień Chorego (1995), w: Duchowa troska

o chorego, Wyd. Księży Sercanów „SCJ", Kraków 1999, s. 24-28.

f. Inne teksty źródłowe

Jan Paweł II, Dar i tajemnica. W pięćdziesiątą rocznicę moich świę

ceń kapłańskich, Wydawnictwo WAM, Wydawnictwo Św. Stanisława

B.M. Archidiecezji Krakowskiej, Kraków 1996.

151

Bibliografia

Jan Paweł n, Moja moc z Was. Ojciec Święty do chorych, Wybór

myśli z pism i przemówień Ojca Świętego Jana Pawła II na każdy

dzień roku zestawił Z. Peszkowski, Instytut Prymasowski Ślubów Na

rodu, Warszawa 1986.

Jan Paweł, Nie lękajmy się prawdy. Rachunek sumienia Kościoła na

Trzecie Tysiąclecie, przeł. A. Lechocka, Wydawnictwo M, Apostoli-

cum, Kraków-Ząbki 1997.

Jan

Paweł

Przekroczyć

próg

nadziei,

Redakcja

Wydawnictw

KUL, Lublin 1994.

2. INNE DOKUMENTY KOŚCIOŁA

Leon XIII, Encyklika „Liberiaspraestantissimum " (20. 06.

1888):

Leonis XIII P.M. Acta, VIII, Romae 1989.

Katechizm Kościoła Katolickiego, 1994.

Paweł VI, Encyklika „Populorumprogressio "(1967).

Sobór

Watykański II, Konstytucja

dogmatyczna o Kościele Lumen

Gentium, 1964.

Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świę

cie współczesnym Gaudium etspes, 1965.

Sobór Watykański II, Deklaracja o stosunku Kościoła do religii nie

chrześcijańskich Nostra aetate, 1965.

Sobór

Watykański II,

Deklaracja

o wolności religijnej Dignitatis

humanae, 1965.

Sobór

Watykański II,

Dekret o

środkach społecznego przekazy

wania myśli Inter mirifica, 1963.

Bibliografia

152

II. OPRACOWANIA

a. Druki zwarte

Aby dowartościować cierpienie, oprać. ks. Zb. K. Szostkiewicz, Ku

ria Metropolitalna Warszawska - Wydział Duszpasterstwa 1988.

Adamczak M., Sęk H., Znaczenie pojęcia „Jakość życia " w opiece

psychologicznej pacjentów onkologicznych, w: Jakość życia w chorobie

nowotworowej. Wybrane zagadnienia, pr. zb. pod red. J. Meyza, Cen

trum Onkologii Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie,

Warszawa 1997, s. 248-260.

Antonelli F., Oblicza śmierci. Jak hztahować właściwą postawę

wobec śmierci?, tłum. J. Dembska, Wydawnictwo M., Kraków 1995.

Baile Walter F., Jakość życia a zaburzenia depresyjne u chorych on

kologicznych, w: Jakość życia w chorobie nowotworowej. Wybrane za

gadnienia, pr. zb. pod red. J. Meyza, Centrum Onkologii Instytutu im.

Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie, Warszawa 1997, s. 167-181.

Bogusz I, Lekarz i jego chorzy, PZWL, Warszawa 1984.

Boniecki A., Notes rzymski (fragmenty), w: Jan Paweł II, Ewangelia

cierpienia.

Wybór

homilii,

przemówień

dokumentów,

Wydawnictwo

Znak, Kraków 1997, s. 211-214,220-221,223.

Boniecki A., Frossard A., Lehnert M., Jan Paweł II w krainie cier

pienia (fragmenty), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia. Wybór ho

milii, przemówień i dokumentów, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997,

s. 211-226,232-241.

Boros L., Mysterium mortis. Człowiek w obliczu ostatecznej decyzji,

Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1974.

Bortkiewicz

P.,

Etyczne

problemy

komunikowania

prawdy

ciężko

choremu, w:

Problemy współczesnej tanatologii. Medycyna —Antropo

logia kultury - Humanistyka, pr. zb. pod red. J. Kolbuszewskiego,

Wrocławskie

Towarzystwo

Naukowe,

SUDETY

Oficyna

wydawnicza

oddziału wrocławskiego PTTK, Wrocław 1997, s. 135-144.

153

Bibliografia

Brehant J., Thanatos. Chory i lekarz w obliczu śmierci, Wydaw

nictwo Ancher, Warszawa 1993.

Bujak Fr., Cierpienie, w: Encyklopedia katolicka, t. III, pr. zb. pod

red. R. Łukaszyka, L. Bieńkowskiego, F. Gryglewicza, Lublin 1979,

s. 476-477.

Chapman A. H., Leczenie zaburzeń emocjonalnych, PZWL, Warsza

wa 1973.

Cierpienie ma tysiąc twarzy. Jan Paweł II i chorzy, oprać. Z. Ryn,

Wydawnictwo Znak, Kraków 1988.

Czerwik S., Odnowiona liturgia sakramentu namaszczenia chorych,

w: Ludzie chorzy i starsi w Kościele, pr. zb. pod red. ks. J. Charytań-

skiego SJ, Wydawnictwo ATK, Warszawa 1981, s. 105-121.

Czuszyńska Z., Jakość życia

chorych w

terminalnym okresie

cho

roby nowotworowej, w: Podstawy opieki paliatywnej w chorobach no

wotworowych, pr. zb. pod red. M. Hebanowskiego, K. de Walden-Ga-

łuszko, Z. Żylicza, PZWL, Warszawa 1998, s. 192-200.

Dąbrowski

K., Dezintegracja pozytywna,

Państwowy Instytut

dawniczy, Warszawa 1979.

Dąbrowski K., Elementy filozofii rozwoju, Polskie Towarzystwo Hi

gieny Psychicznej, Warszawa 1989.

Dąbrowski

K.,

Wprowadzenie

higieny

psychicznej,

Wydaw

nictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1979.

Duchowa troska o chorego, pod red. ks. L. Szczepaniaka SCJ, Wyd.

Księży Sercanów, Kraków 1999.

Durda W, Chrześcijańska postawa wobec cierpienia według idei

Apostolstwa Chorych, Kraków 1998.

Franki Viktor E., Homo patiens. Logoterapia i jej kliniczne zastoso

wanie. Pluralizm nauk a jedność człowieka. Człowiek wolny, Instytut

Wydawniczy PAX, Warszawa 1984.

Frossard A., ,Jfie lękajcie się!". Rozmowy z Janem Pawiem II, Wyd.

Libreria Editrice Vaticana, (wyd. w języku polskim pod red. ks. S. Dzi-

wisza, ks. J. Kowalczyka, ks. T. Rakoczego), Rzym 1982.

Bibliografia

154

Głuszek S., Zapis umierania. Refleksje lekarza o śmierci i umie

raniu, Wyd. Kieleckie Centrum Kultury, Kielce 1999.

Grudniok

Fr.,

Blaski

cierpienia,

Wyd.

Wrocławskiej

Księgami

Archidiecezjalnej, Wrocław 1987.

Grudniok Fr., Skarb cierpienia, Wyd. Wrocławskiej Księgami Ar

chidiecezjalnej, Wrocław 1994.

Hebanowski M., Kliszcz J., Trzeciak B., Poradnik komunikowania

się lekarza z pacjentem, Warszawa 1994.

Heszen-Klemens I., Psychologia medyczna. Główne kierunki badań,

Uniwersytet Śląski, Katowice 1983.

Heszen-Niejodek I., Rola psychologa pracującego z chorym soma

tycznie, w: Rola psychologa w diagnostyce i leczeniu chorób somatycz

nych, pr. zb. pod red I. Heszen-Niejodek, PZWL, Warszawa 1990,

s. 15-43.

Heszen-Niejodek I., Jarosz M., Stosunek lekarz -pacjent. Całościo

we podejście do pacjenta, w: Psychologia lekarska, pr. zb. M. Jarosz,

PZWL, Warszawa 1988, s. 308-312.

Jan Paweł II do Kościoła w Polsce. 20 lat papieskiego nauczania,

wybór i opracowanie ks. Z. Wietrzak SJ, Wydawnictwo WAM, Kra

ków 1998.

Jan Paweł II i cierpienie, album, pr. zb., pod red. M. Ferrari, Wyd.

Velar, Gorle (BG) 1996.

Juszczak J., Gładysz A., AIDS. Epidemiologia, patogeneza, klinika,

leczenie, zapobieganie, poradnictwo, Volumed, Wrocław 1992.

Kawczyńska-Butrym Z., Funkcjonowanie rodziny a choroba. Anali

za socjologiczna, Lublin 1987.

Kebers C, Jak mówić o cierpieniu i śmierci?, Wydawnictwo WAM,

Kraków 1994.

Kępiński A.,Melancholia, PZWL, Warszawa 1974.

Kępiński A., Psychopatologia nerwic, PZWL, Warszawa 1972.

Kluż W. OCD, Czas siewu. Karol Józef Wojtyła - Jan Paweł II,

Księgarnia św. Jacka, Katowice 1995.

155

Bibliografia

Kondas O., Psychologia kliniczna, Państwowe Wydawnictwo Nau

kowe, Warszawa 1984.

Kubacka-Jasiecka D., Pomiędzy copingiem a obroną... zmagania się

z kryzysem choroby poprzez procesy wewnątrzpsychiczne, w: Radzenie

sobie i pomoc innym w zdrowiu i chorobie, pr. zb. pod red. L. Szew

czyka, Akademia Medyczna, Lublin 1997, s. 29-32.

Kubler-Ross E., La mort, demiere etape de la croissance, Pocket,

collection: L'Age d'etre, Paris, 1993.

Kubler-Ross E., La mort est une ąuestion vitale. L'accompagnement

des mourants pour changer la vie, Edition Albin Michel, Paris 1996.

Kubler-Ross E., Rozmowy o śmierci i umieraniu, Warszawa 1979.

Kubler-Ross E., Życiodajna śmierć. O życiu, śmierci i życiu po śmier

ci, tłum. E. Stahre-Godycka, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1996.

Kling H., Bóg a cierpienie, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa

1976.

Leone S., Tripaldi O. E. OH, Papież w służbie cierpiącym, w: Jan

Paweł II i cierpienie, album, pr. zb., pod red. M. Ferrari, Wyd. Velar,

Gorle (BG) 1996, s. 71-76.

Łepska L., Krople oliwy w lampie, w: Przed przejściem. Rozważa

nia o opiece hospicyjnej, pr. zb. pod red. M. D. Spiewakowskiej, ks.

R. Szpakowskiego SDB, Wydawnictwo Salezjańskie „iskra", Warsza

wa 1997, s. 70-78.

Lubienicki Z., Pytanie o sens życia jako problem Boga dzisiaj,

Wydawnictwo Świętego Krzyża, Opole 1999.

Łuczak

J.,

Cierpienie.

Charakterystyka.

Rozpoznawanie.

Wspoma

ganie

cierpiących. Powinności leczących. Jak skuteczniej pomagać

cierpiącym chorym?, w:

Problemy współczesnej tanatołogii. Medycy

na — Antropologia kultury - Humanistyka, pr. zb. pod red. J. Kolbu-

szewskiego,

Wrocławskie

Towarzystwo

Naukowe,

SUDETY

Oficyna

wydawnicza oddziału wrocławskiego PTTK, Wrocław 1997, s. 43-64.

Makselon J., Lęk wobec śmierci. (Wybrane teorie i badania psy

chologicznej, Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków 1988.

Bibliografia

156

Marek Z., Niektóre przyczyny konfliktów między pacjentem a leka

rzem, w: Etyka i deontologia lekarska, pr. zb. pod red. T. Kielanow-

skiego, PZWL, Warszawa 1985, s. 168-188.

Mellibruda L., Terapia psychologiczna w chorobach somatycznych,

w: Rola psychologa w diagnostyce i leczeniu chorób somatycznych,

pr. zb. pod red I. Heszen-Niejodek, PZWL, Warszawa 1990, s. 66-94.

Messori V., Wyzwanie wobec śmierci. Nadzieja chrześcijańska: rze

czywistość czy złudzenie?, Wydawnictwo M., Kraków 1995.

Nuland Sherwin

B., Jak

umieramy, tłum. z

ang. Maria Lewandow

ska, pod. red. H. Klimek, Wyd. Świat Książki, Warszawa 1996.

Osińska K., Spojrzenie lekarza na sakrament namaszczenia cho

rych, w: Ludzie chorzy i starsi w Kościele, pr. zb. pod red. ks. J. Chary-

tańskiego SJ, Wydawnictwo ATK, Warszawa 1981, s. 122-135.

Pecyna M. B.,

Pacjent

i jego rodzina w

komunikacji lekarskiej,

Warszawa 1993.

Pera H, Sam nie podołam, w: Sens choroby, sens śmierci, sens ży

cia, pr. zb. pod red. H. Bortnowskiej, Wydawnictwo Znak, Kraków

1993, s. 177-237.

Pieter

Ogólna

metodologia

pracy

naukowej,

Wrocław-Warsza-

wa-Kraków 1967.

Podstawy opieki

paliatywnej w chorobach

nowotworowych, pod red.

M. Hebanowskiego,

K. de

Walden-Gałuszko, Z.

Żylicza, PZWL, War

szawa 1998.

Richardson E., Opieka paliatywna dla pielęgniarek, Wyd. Fundacja

Pomoc Krakowskiemu Hospicjum, Kraków 1997.

Ricoeur P., Zło, Warszawa 1992.

Ryszka Cz.,

Charyzmat Apostoła,

Wydawnictwo WAM, Kraków

1987.

Sakramenty

chorych,

obrzędy

duszpasterstwo,

Wyd.

Księgarnia

św. Jacka, Katowice 1978.

Saunders C, End from a sudden death, Frontier-Winter, London

1961.

1 5 7

Bibliografia

Saunders C, Hospicjum św. Krzysztofa, w:

Sens choroby, sens

śmierci, sens życia, pr. zb. pod red. H. Bortnowskiej, Wydawnictwo

Znak, Kraków 1993.

. Schattner M., Soujfrance et dignite humaine. Pour une medecine de

lapersonne, Edition Marne, 1995.

Sikorski T., Sens życia, w: Słownik teologiczny, pod red. A. Zuber-

biera, Księgarnia św. Jacka, Katowice 1998, s. 530-531.

Sokolik Z., Psychoanaliza (ortodoksyjna i teorie relacji z obiektem).

Neopsychoanaliza, w:

Psychoterapia. Szkoły, zjawiska, techniki i spe

cyficzne problemy, pod red. L.

Grzesiuka, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 1994, s. 19-31.

Sporken P., Postępowanie z umierającymi, w:

Z pomocą umiera

jącym. Przyczynki do rozmowy na temat umierania i śmierci, oprać.

El. Nikelski, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1989, s. 12-98.

Strojnowski S,

Depresja, w: Encyklopedia katolicka, t. IH, pod

red. R. Łukaszyka, L. Bieńkowskiego, F. Gryglewicza, Lublin 1979,

s. 1183-1184.

Szostkiewicz Z. K., Świadkowie Ewangelii cierpienia, Wyd. Księży

Marianów, Warszawa 1997.

Szulc T., Jan Paweł II, Wyd. Świat Książki, Warszawa 1996.

Świrydowicz T., Problematyka filozoficzna w opiece paliatywnej,

w: Problemy współczesnej tanatołogii. Medycyna — Antropologia kultu

ry - Humanistyka,

pod red. J. Kolbuszewskiego,

Wrocławskie Towa

rzystwo Naukowe,

SUDETY Oficyna wydawnicza

oddziału wrocław

skiego PTTK, Wrocław 1997, s. 167-174.

Teilhard de Chardin P., O szczęściu, cierpieniu i miłości, Instytut

Wydawniczy Pax, Warszawa 1981.

Twycross Robert G., Frampton Dawid R., Opieka paliatywna nad

terminalnie chorym,

tłum. i red.

M. Krajnik i Z.

Żylicz, Margrafsen,

Bydgoszcz 1996.

Urs von Balthasar H., Chrześcijanin i lęk, seria: Problemy Teolo

giczne 1, Wydawnictwo WAM, Kraków 1997.

Bibliografia

158

Verspieren P., Face a celui qui meurt. Euthanasie, achamement

therapeutiąue, accompagnement, Desclee de Brouver, Paris 1984.

Walden-Gałuszko K. de, Ocena jakości życia uwarunkowana sta

nem zdrowia, w: Jakość życia w chorobie nowotworowej. Wybrane za

gadnienia, pod red. J. Meyza, Centrum Onkologii Instytutu im. Marii

Skłodowskiej-Curie w Warszawie, Warszawa 1997, s. 77-81.

Walden-Gałuszko K. de, U kresu. Opieka psychopaliatywna, czyli

jak pomóc choremu, rodzinie i personelowi medycznemu środkami psy

chologicznymi, Wydawnictwo Medyczne MARmed, Gdańsk 1996.

Zabielski J., Tajemnica ludzkiego cierpienia w ujęciu Jana Pawła II,

w: Ulga w cierpieniu, Fundacja Rozwoju Dzieła Miłosierdzia w Czę

stochowie, Śląska Akademia Medyczna, pr. zb. pod red. ks. E. M. Lor

ka, Katowice 1993, s. 17-24.

Zaborowski P., Filozofia postępowania lekarskiego,

PZWL, War

szawa 1990.

Zaczyński

W.,

Praca

badawcza

nauczyciela,

PZWS,

Warszawa

1968.

Zdybicka Z. J., Człowiek i religia. Zarys filozofii religii, Towa

rzystwo Naukowe KUL, Lublin 1977.

Zeigamik B. W., Podstawy patopsychologii klinicznej, Państwowe

Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983.

Zwalczanie bólów nowotworowych, pod red. J. Kujawskiej-Tenner,

J. Łuczaka, M. Okupny, Wyd. Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecz

nej, Warszawa 1994.

Żylicz Z., Walden-Gałuszko K. de, Zapaśnik A., Ogólne zasady le

czenia i opieki w daleko zaawansowanym okresie choroby nowotwo

rowej, w:

Podstawy opieki paliatywnej w chorobach nowotworowych,

pod red. M. Hebanowskiego, K. de Walden-Gałuszko, Z. Żylicza,

PZWL, Warszawa 1998, s. 12-24.

159

Bibliografia

b. Czasopisma

AbivenM„ Umieranie z godnością, „Medicus" 1992, nr 4, Vol. 1,

s. 5-7.

Frings M., Quelle demande et ąuelle offre soins palliatifs?, „Laen-

nec", Revue trimestrielle, publiee par le Centre Laennec, 1994, s. 13-

18.

Gadacz T., Enigma cierpienia, „Znak", 48 (1998) nr 516, s. 29-40.

Gaertner,

H., Lekarz, pacjent i empatia, „Sztuka Leczenia"

3 (1997)3, s. 37-42.

Luban-Plozza B., Psychosomatyczne podejście do pacjenta, „Sztuka

Leczenia", 2 (1996) 2, s. 9-28.

Grochmal-Bach B., Somatoterapia a wartości noetyczne związane

z cierpieniem, „Sztuka Leczenia", 2 (1996) 4, s. 95-100.

Marketos S. B., Przyszłość edukacji medycznej w szerszym ujęciu,

„Sztuka Leczenia", 2 (1996) 2, s. 75-83.

Molley E., Dobra rada pomaga odzyskać spokój ducha, „Medicus",

1992 nr 4, Vol. l , s . 7-11.

Rosłon J. W., Biblijne spojrzenie na zagadnienie choroby i cierpie

nia, „Collectanea Theologica", 45 (1975) f. 3, s. 102-107.

Schillebeecks

E.,

Tajemnica

nieprawości

tajemnica

zmiłowania

(pytania wyrastające z ludzkiego

cierpienia), „Znak",

(1977),

nr 272-273, s. 278-305.

Ventafridda V, Dyskusja okrągłego stołu. W domu czy w szpitalu?,

„Medicus", 1992 nr 4, Vol. 1, s. 11-18.

Wałęska-Siempińska

M.,

Moralne

problemy

śmierci

umierania.

Opieka

paliatywno-hospicyjna

wobec

ideologii

szpitalnej

eutanazji,

„Sztuka Leczenia", 3 (1997) 1, s. 58-70.

Document Outline

Józef Tarnawa S J
SPIS TREŚCI
PRZEDMOWA
WYKAZ SKRÓTÓW
WSTĘP
GODNOŚĆ CZŁOWIEKA
1.1.Godność człowieka z racji jego pochodzenia
1.2.Godność człowieka z racji odzyskanego życia
1.3.Godność człowieka z racji jego przeznaczenia
1.4.Poszanowanie ludzkiej godności
1.4.1.Przestrzeganie prawa moralnego
1.4.2.Podmiotowe traktowanie człowieka
PRZYCZYNY CIERPIENIA I UMIERANIA CZŁOWIEKA
2.1.Grzech przyczyną cierpienia i umierania
2.1.1.Natura grzechu i zła
2.1.2.Skutki grzechu
2.2.Człowiek uwikłany w grzech
SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA
3.1.Człowiek doświadczany cierpieniem
3.1.1.Wewnętrzna izolacja
3.1.2.Irytacja i bunt
3.1.3.Targowanie się
3.1.4. Depresja
3.1.5. Akceptacja
3.2. Sens ludzkiego cierpienia i umierania
3.2.1.Filozoficzno-egzystencjalne wyjaśnienia sensu cierpienia
3.2.2.Chrześcijańskie wyjaśnienia sensu cierpienia
3.2.2.I.Tajemnica Jezusa Chrystusa wyjaśnieniem ludzkiego cierpienia
3.2.2.2.Udział w posłannictwie Jezusa
3.3.Odkryty sens cierpienia
3.3.1.Zmiana sposobu patrzenia na świat
3.3.2.Zmiana sposobu wartościowania
POMOC CIERPIĄCYM
4.1.Zakres i zasadność służby cierpiącym
4.2.Kościół w służbie cierpiącym
4.3.Ludzie dobrej woli w służbie cierpiącym
ZAKOŃCZENIE
CONCLUSION
BIBLIOGRAFIA

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Umierać z nadzieją
Nadzieja zbawienia dla dzieci które umierają bez chrztu
Wypracowanie Cierpienie i zło , które jednych odrzucało od Boga innych przynaglało do wpadnięcia w
Nadzieja umierania Śmierć jako szczytowy przejaw duchowości człowieka
Jabłońska Katarzyna, Józef Majewski Sztuka dobrego umierania
W cierpieniu i nadziei
ABY NAS BOLAŁO CIERPIENI INNYCH Augustyn Józef
Nadzieja umiera ostatnia
Tischner Józef Umieranie i jego sens
Józef Tischner Jedna beznadzieja i dwie nadzieje
terapia genowa obawy i nadzieje
Eutanazja ulga w cierpieniu czy brak zrozumienia jego sensu
W 5 1 bol, cierpienie
sztufada w galarecie i kotlety nadziewane serem
cierpienia mlodego wertera streszczenie
Nadziejo kosciola

więcej podobnych podstron

Cierpienie umieranie nadzieja Tarnawa Józef

Document Outline