E

WA

R

ZETELSKA

-F

ELESZKO

Problem odtworzenia
dawnych stosunków etnicznych
na Pomorzu Zachodnim
na podstawie materiału
onomastycznego

Artykuł ten pos´wie˛cony jest dwóm zagadnieniom: 1. Problematyka germanizacji Pomorza
Zachodniego w okresie s´redniowiecza. 2. Próba odpowiedzi na pytanie „Czy moz˙na na
podstawie danych onomastycznych odtworzyc´ stosunki etniczne panuja˛ce w przeszło-
s´ci?”. To drugie zagadnienie jest waz˙ne dla kaz˙dego obszaru, na którym doszło do
zmieszania lub wymiany róz˙nych grup etnicznych.

Ad 1.
Ograniczam sie˛ do pocza˛tkowego okresu germanizacji Pomorza Zachodniego, tj. od

wieku XII do pierwszej połowy wieku XIV, koncentruja˛c sie˛ głównie na Pomorzu
Szczecin´skim. Odwołuje˛ sie˛ przy tym do artykułu J. Dumy i mojego dotycza˛cego najstar-
szych niemieckich nazw miejscowych i terenowych na Pomorzu Szczecin´skim, gdzie
poddalis´my analizie czas i drogi szerzenia sie˛ tych nazw

1

.

W XII wieku sytuacja etniczna przedstawiała sie˛ na Pomorzu Zachodnim naste˛puja˛co:
Całe Pomorze Szczecin´skie było jeszcze wówczas słowian´skie. Wie˛ksze skupiska

osadnicze grupowały sie˛ przy tym w pasie nadmorskim (Wolin, Kamien´, Trzebiatów)
i w cze˛s´ci południowej (ziemia pyrzycka). Oddzielone od Wielkopolski pote˛z˙na˛ granica˛
puszcz i bagien Pomorze opierało sie˛ ekspansji piastowskiej. Pozycja ksia˛z˙a˛t pomorskich
była przy tym znacznie słabsza, niz˙ pozycja ksia˛z˙a˛t piastowskich, znaczna˛ role˛ gospodar-
cza˛ odgrywały tu natomiast bogate nadmorskie os´rodki miejskie.

Czynniki zewne˛trzne, które sprzyjały germanizacji to przede wszystkim powstanie (w

1157 r.) silnej i ekspansywnej Marchii Brandenburskiej wciskaja˛cej sie˛ na Pomorze od

47

południowego zachodu oraz podporza˛dkowanie pomorskiej organizacji kos´cielnej bezpo-
s´rednio Rzymowi. Równoczes´nie w sposób wszechstronny oddziaływały na Pomorzu
czynniki cywilizacyjne przechodza˛ce przez pos´rednictwo niemieckie.

Chrystianizacja Pomorza opierała sie˛ na duchowien´stwie niemieckim. Wszystkie kon-

wenty zakonne przybyłe w XII i XIII wieku były pochodzenia german´skiego (niektóre
dun´skiego): Dargun´, Kołbacz, Belbuck, Trzebiatów i inne. Kapituła biskupia załoz˙ona
w Kamieniu w 1176 r. od pocza˛tku była opanowana przez Niemców (por. imiona pier-
wszych kanoników: Gerardus, Reinerus, Thydemarus, Conradus). Zakony i kos´cioły
najche˛tniej osadzały w swych dobrach osadników z Niemiec (por. informacje z´ródłowe
takie, jak „1176 villa theutunicorum„ – póz´niejsze Crogh, Hermannus Teutonicus – na
dworze ksia˛z˙e˛cym w 1173 r.). K. S

´ la˛ski

2

podaje, z˙e w 1233 roku liczba rycerzy niemiec-

kich na dworze biskupa kamien´skiego była juz˙ znaczna. Podobnie działo sie˛ na dworach
ksia˛z˙e˛cych. Ponadto, zakony templariuszy i joannitów kolonizowały w tym czasie połu-
dniowe pogranicze ziemi szczecin´skiej.

Miasta, które najwczes´niej skupiac´ zacze˛ły ludnos´c´ niemiecka˛, stawały sie˛ dostarczy-

cielami osadz´ców i osadników dla nowozakładanych osad. Wokół os´rodków miejskich
gromadza˛ sie˛ nowi przybysze z Marchii i innych ziem niemieckich. Gospodarcze osłabie-
nie słowian´skich miast nadmorskich sprzyja osiedlaniu sie˛ w nich bogatych kupców
niemieckich opanowuja˛cych handel, z czasem zas´ równiez˙ miejski patrycjat.

Ksia˛z˙e˛ta pomorscy che˛tnie otaczali sie˛ dworem niemieckim: Niemcy uczestniczyli

w czynnos´ciach pan´stwowych, sporza˛dzali dokumenty, układali poezje. Od połowy XIII
wieku wie˛kszos´c´ naczelnych stanowisk pan´stwowych stała sie˛ udziałem rycerzy niemiec-
kich. Konsekwencja˛ tego było nadawanie im włos´ci. Bogatsze, bardziej wykształcone
i lepiej wyposaz˙one rycerstwo niemieckie ławo mogło zdominowac´ zacofany z˙ywioł
słowian´ski, który spychany był coraz bardziej do roli słuz˙ebnej, na peryferie miast, do wsi
oddalonych od os´rodków władzy.

Podkres´lic´ takz˙e trzeba, z˙e na całym Pomorzu nie rozwine˛ło sie˛ z˙ywsze z˙ycie umysło-

we, brak było os´rodków kulturalnych, kontaktów z silnymi os´rodkami kultury w Polsce
i na Zachodzie. Pomorze przejmowało pra˛dy umysłowe, kulturowe i cywilizacyjne wyła˛-
cznie za pos´rednictwem niemieckim.

Prace historyków, w tym zwłaszcza Kazimierza S

´ la˛skiego „Przemiany etniczne na

Pomorzu Zachodnim”, cytuja˛ wiele dowodów z´ródłowych ilustruja˛cych procesy ekspansji
niemieckiej we wszystkich dziedzinach: władzy pan´stwowej, gospodarki wiejskiej, z˙ycia
miast, organizacji kos´cielnej.

Nas interesuje jednak przede wszystkim, kiedy i w jakim stopniu nasta˛piła germaniza-

cja je˛zykowa słowian´skiej ludnos´ci Pomorza Zachodniego. Niemcy tworzyli bowiem
pocza˛tkowo niewielkie obcoje˛zyczne wyspy znajduja˛ce oparcie na dworach ksia˛z˙e˛cych
i biskupich, w klasztorach i w miastach, natomiast cała wies´ i cze˛s´c´ miast była przez jakis´
czas słowian´ska.

Dwór ksia˛z˙e˛cy przejmował jednak szybko zwyczaje i je˛zyk niemiecki, szerza˛c wpływy

obce wokół siebie. Niemieccy włas´ciciele dóbr równiez˙ wchodzili w jakies´ kontakty ze
swymi poddanymi, osadnicy niemieccy porozumiewali sie˛ ze swymi sa˛siadami. W mia-
stach i na przedmies´ciach kwitł obustronny handel. Wszystkie te sytuacje, wymuszaja˛ce
dwuje˛zyczny kontakt je˛zykowy ławo moz˙na rekonstruowac´.

Wraz z rosna˛cymi wpływami z˙ywiołu niemieckiego rósł z pewnos´cia˛ prestiz˙ niemiec-

kiego je˛zyka, wzrastała potrzeba posługiwania sie˛ nim przez Pomorzan. W kancelariach

48

ksia˛z˙e˛cych, kos´cielnych i miejskich nigdy nie doszło do wprowadzenia lokalnego je˛zyka
pomorskiego. Łacina, w jakiej pisane były pierwsze dokumenty, od połowy XIV wieku
zmieniona została na niemiecki; odta˛d juz˙ az˙ do naszych czasów niemal wszystkie
dokumenty pisane były po niemiecku.

Ad 2.
Po wprowadzeniu w problemy germanizacji Pomorza Zachodniego przejdz´my do

naste˛pnej kwestii: czy i w jakiej mierze materiał onomastyczny moz˙e pomóc w odtworze-
niu stosunków etnicznych z odległej przeszłos´ci.

Na temat czasu i na temat zakresu germanizacji Pomorza zarysowuja˛ sie˛ dwa róz˙ne

stanowiska: jedno, reprezentowane przez cze˛s´c´ uczonych niemieckich, w Polsce zas´ przez
E. Rymara

3

– o wczesnej germanizacji Pomorza oraz drugie, K. S

´ laskiego

4

, jak równiez˙

i moje, iz˙ do połowy XIV wieku niemieckimi stały sie˛ jedynie wyz˙sze warstwy społeczne,
natomiast ogół chłopów i cze˛s´c´ ludnos´ci miejskiej pozostawała wcia˛z˙ słowian´ska, zas´
proces germanizacji poste˛pował powoli i stopniowo.

Przyjrzyjmy sie˛ w zwia˛zku z tym najwczes´niejszym niemieckim nazwom wsi i naz-

wom terenowym wyste˛puja˛cym na Pomorzu Szczecin´skim

5

.

Pierwsza zapisana niemiecka nazwa wsi, Schoneuelt 1180–83 pojawia sie˛ w dobrach

klasztoru w Kołbaczu na północny wschód od Pyrzyc; równiez˙ pierwsza nazwa rowu,
Wormgraue 1220 lokuje sie˛ w tych samych dobrach. Gars´c´ nazw wsi niemieckich znajdu-
jemy naste˛pnie – głównie w pierwszej połowie XIII wieku – równiez˙ w dobrach klasztor-
nych Kołbacza, na północny zachód od Pyrzyc: Nyenmarkt 1226, Schoneuelt 1226,
Valkenberge 1226, Wardenberge 1226, Woltersdorp 1226, Ysingher 1226. Klasztor ten był
znany z polityki osadzania w swych włos´ciach kolonistów niemieckich. Tu takz˙e, w tym
samym czasie, choc´ nieco bardziej na południe, wyste˛puja˛ niemieckie nazwy lasu, mostu
i miejsca: Bochwalt 1234, Siluerenmos 1234, Zichelesbrukke 1234.

W pierwszej połowie XIII wieku pojawiaja˛ sie˛ tylko dwie niemieckie nazwy wsi

w pobliz˙u Szczecina: Reinikendorph 1243 i Sparrenuelde 1243 oraz dwie nazwy w okoli-
cach Stargardu: Ochtenhagen 1243 i Seuelde 1248, a takz˙e jedna nazwa koło Trzebiatowa
nad Rega˛: Gützlaffshagen 1236.

Druga połowa XIII wieku przynosi przede wszystkim zwarty kompleks niemieckich

nazw miejscowych koło Szczecina, głównie na lewym brzegu Odry na północ od miasta
(wsie te nalez˙ały do miasta Szczecina lub do okolicznych klasztorów), ale tez˙ w okolicy
Da˛bia i Gryfina na prawym brzegu Odry oraz niewielkie zage˛szczenie niemieckich nazw
miejscowych w południowej cze˛s´ci Pomorza Szczecin´skiego granicza˛cej z Marchia˛.
Wczes´nie notowane nazwy niemieckie nosza˛ równiez˙ takie os´rodki miejskie, jak Gryfino
(Gryphenhaghen 1254), Gryfice (Griphemberch 1264) i Resko (Regenwolde 1288)

6

.

Lokalizacja nazw niemieckich w wieku XIII i w wieku XIV wykazuje przy tym

wyraz´ne zróz˙nicowanie: o ile w wieku XIII skupiaja˛ sie˛ one w zasadzie wokół 2–3 centrów
(Kołbacz, Szczecin, Da˛bie-Gryfino), to w pierwszej połowie XIV wieku rozsiewaja˛ sie˛
bardziej równomiernie po całym Pomorzu Szczecin´skim, tj. zarówno w jego cze˛s´ci połu-
dniowej, jak i s´rodkowej (okolice Goleniowa i Nowogardu). Stosunkowo najrzadziej
pojawiaja˛ sie˛ w tym czasie niemieckie nazwy wsi i nazwy terenowe w północnej i północ-
no-wschodniej cze˛s´ci Szczecin´skiego.

Odpowiedz´ na pytanie, czy chronologia i geografia niemieckich nazw miejscowych

i terenowych moz˙e stanowic´ podstawe˛ do wnioskowania na temat ówczesnej sytuacji

49

etnicznej i je˛zykowej Pomorza Szczecin´skiego wia˛z˙e sie˛ z analiza˛ sytuacji socjolingwisty-
cznej, w jakiej nazwy te powstały. Sytuacja ta, scharakteryzowana poprzednio, pozwala
sa˛dzic´, z˙e zapisanie niemieckiej nazwy w dokumencie mogło byc´ rezultatem:

1) załoz˙enia nowej wsi przez kolonistów niemieckich w dobrach kos´cielnych, ksia˛z˙e˛-

cych lub miejskich,

2) nadania wsi nowemu posiadaczowi, np. rycerzowi – Niemcowi czy klasztorowi,
3) zmiany nazwy słowian´skiej na niemiecka˛, juz˙ po zmianie włas´ciciela,
4) zmiany nazwy słowian´skiej na niemiecka˛ po zdominowaniu dawniejszych miesz-

kan´ców przez kolonistów niemieckich,

5) załoz˙enia klasztoru przez zakonników niemieckich (w wypadku klasztorów takich,

jak Marienwerdere 1264, Fruwendorp 1286, Marienvlet 1295, Mariendale 1303, Monke-
dorp 1309).

Wymienione wyz˙ej czynniki zakładaja˛ rzeczywiste funkcjonowanie niemieckiej nazwy

w ustach miejscowej ludnos´ci. Nazwa niemiecka pojawic´ sie˛ jednak równiez˙ mogła
w dokumencie jako wyła˛czny rezultat działalnos´ci urze˛dów i kancelarii, które posługiwały
sie˛ jedynie łacina˛ i je˛zykiem niemieckim. W wielu innych krajach, m. in. w Anglii w okre-
sie rzymskim czy w okresie normandzkim powstały liczne nazwy miejscowe wprowadzo-
ne wyła˛cznie przez zdobywców kraju oraz ich urze˛dy i kancelarie, funkcjonuja˛ce jedynie
w komunikacji je˛zykowej tychz˙e zdobywców, podczas gdy miejscowa ludnos´c´ uz˙ywała
w tym czasie własnych nazw. Sytuacje takie znane sa˛ zreszta˛ do dzis´, np. na Łuz˙ycach.

Uz˙ycie niemieckiej nazwy w zapisie obiektów terenowych takich, jak mosty, wyspy,

lasy, wzniesienia, etc. mogło byc´ takz˙e rezultatem utworzenia nazwy ad hoc przez pisarza
Niemca dla konkretnej potrzeby okres´lenia połoz˙enia posiadłos´ci lub jej granic, np.
Bochwalt 1234 ‘bukowy las’, Kaleberch 1299 ‘łysa góra’, Elrebruc 1303 ‘olchowe bagno’,
Luthekemyddelbruch 1303 ‘małe s´rodkowe bagno’, palus Imhorst 1303 ‘błoto w ge˛stwi-
nie’ i inne. Jez˙eli nazwy niemieckie powstały w kancelariach – nie mówia˛ nic o rzeczy-
wistych stosunkach etnicznych. Istotna trudnos´c´ polega oczywis´cie na tym, z˙e materiał
z´ródłowy nie pozwala na odróz˙nienie nazw autentycznie funkcjonuja˛cych w ustach miej-
scowej ludnos´ci od tworów kancelaryjnych.

Najciekawsze z punktu widzenia je˛zykowej germanizacji pomorskiego nazewnictwa

sa˛ wszystkie te przypadki, gdy zapis w dokumencie wspomina o wczes´niejszej nazwie
słowian´skiej i jej zmianie na nazwe˛ niemiecka˛. Por.: Cabow quod nunc Valkenberge
dicitur, 1226, wies´ koło Pyrzyc; Cirnow quod nunc Nyenmarkt dicitur, 1226, wies´ koło
Gryfina; Ziberose quod nunc Woltersdorp dicitur, 1226, jw.; villae olim dictae Nebuzcowe
nunc vero Zabelsdorp dicebatur, 1266, wies´ koło Szczecina; slavicalis ville Damme, que
nunc Mukendorp dicitur, 1309, wies´ koło Pyrzyc; Yenzidulgh, quod Wormgraue dicitur,
1220, rów koło rzeki Iny; montem Bealgor et teutonice Wittenberge dicitur, 1246, wzgórze
koło S

´ winoujs´cia; Fruwendorp 1286, ale wczes´niej Golazin 1243, 1255, wies´ koło Szcze-

cina.

S

´ ladem wczes´niejszych nazw słowian´skich sa˛ tez˙ hybrydy, por. Bredevard 1313, gdzie

człon niemiecki ‘przejazd’ powtarza znaczenie członu słowian´skiego ‘bród’; Brusenhag-
hen 1282, gdzie nazwa słowian´ska

*

Brusno została zniemczona przez dodanie członu –

haghen; Buddesowcerhof 1321, gdzie nazwa zamku powstała od nazwy słowian´skiej wsi

*

Budišovo lub

*

Budišoviceˇ.

Przytoczone tu zmiany nazw z pomorskich na niemieckie oznaczaja˛, byc´ moz˙e, rzeczy-

wista˛ germanizacje˛ ludnos´ci, która porzuciła nazwy słowian´skie i zacze˛ła uz˙ywac´ nazw

50

niemieckich. Jednak nawet i w tych wypadkach nie zawsze moz˙na wykluczac´ działania
kancelarii czy rezultatu zmiany włas´ciciela wsi.

Jes´li zatem chodzi o niemieckie nazwy wsi i obiektów terenowych pojawiaja˛ce sie˛ na

Pomorzu Zachodnim od kon´ca XII wieku – mówia˛ one jedynie o jakiejs´ infiltracji niemiec-
kiej. Jak szeroki był jej zakres i jak głe˛boko sie˛gała w sfere˛ ówczesnej komunikacji
je˛zykowej – tego na podstawie zapisów nazw nie uda sie˛ stwierdzic´.

Równiez˙ sytuacja odwrotna, zwłaszcza zas´ utrzymywanie sie˛ az˙ do XX wieku nazw

etymologicznie słowian´skich, a tylko zewne˛trznie zgermanizowanych, nie jest równozna-
czne z uz˙ywaniem słowian´skiego je˛zyka i istnieniem etnicznego z˙ywiołu słowian´skiego.
O składzie etnicznym s´redniowiecznych wsi informuja˛ jedynie wzmianki z´ródłowe takie,
jak np. Villa teutonicorum 1176, Weykow Teutonicum – Slauico Weykow 1299, ville que
sunt Slavice in rure 1237, Wittstock cum villa slavicali adiacente 1283, villam Doytin
slavicalem et villam Toytin teotonicalem 1305, ville Brunnik theutonice et slavicalis 1313,
villa Slavica que Lucove nominatur 1260, i podobne

7

.

Podobnie, nazwy słowian´skie pojawiaja˛ce sie˛ na terenie Grecji czy w Finlandii mówia˛

jedynie o samym fakcie istnienia przez jakis´ czas na tych terenach z˙ywiołu słowian´skiego,
nie przynosza˛ natomiast informacji o jego nasileniu oraz o wie˛kszym czy mniejszym
udziale w ogólnej liczbie ludnos´ci.

Wie˛ksze szanse daje wykorzystanie w tym celu nazw osobowych. Badania nad s´red-

niowiecznymi nazwami osobowymi na Pomorzu Zachodnim pod ka˛tem stosunku nazw
niemieckich do słowian´skich były – jak dotychczas – prowadzone jedynie przez K. S

´ la˛-

skiego i miały zupełnie wste˛pny charakter

8

.

K. S

´ la˛ski stwierdził m.in., z˙e ws´ród ziemian w okolicach Kamienia zapisano w 1336

roku 6 Słowian i 5 niewa˛tpliwych Niemców, por. Lozeke Bunnewitz (

*

Boneviceˇ) i Botho

Soest, zas´ w ziemi kołobrzeskiej w z´ródłach do połowy XV wieku znalez´c´ moz˙na 23
rodziny pochodzenia niemieckiego i 8 rodzin pochodzenia słowian´skiego.

Wykazy nazwisk duchowien´stwa pokazuja˛, z˙e niemal wszystkie wyz˙sze stanowiska

kos´cielne piastowali Niemcy, natomiast ws´ród nazwisk ksie˛z˙y znajduje sie˛ na przełomie
XIII i XIV wieku sporo nazwisk słowian´skich. Z kolei ksie˛ga miejska Szczecina z lat
1305–1352 zawiera około 2800 nazwisk, ws´ród których K. S

´ la˛ski wybrał tylko 26 pomor-

skich, np. Jurius de Prizlav (

*

Preslavj6), Theslaus (

*

Teˇ(ši)slavs), Petrus Zuliz (

*

Sulis6)

9

.

Dokładne, systematyczne zbadanie róz˙nych wykazów nazwisk, zarówno z dokumen-

tów rycerskich, duchownych, jak i miejskich, pochodza˛cych z róz˙nych okresów i z róz˙-
nych okolic przyniosłoby niewa˛tpliwie znacznie wie˛cej informacji o proporcjach mie˛dzy
z˙ywiołem słowian´skim a niemieckim (proporcje te zmieniały sie˛ w czasie i w przestrzeni:
im dalej na wschód, tym mniej nazwisk i imion niemieckich i tym sa˛ one póz´niejsze)
i o szczególnych warunkach wypierania Słowian przez Niemców w poszczególnych gru-
pach społecznych. Oczywis´cie, nalez˙ałoby sie˛ w badaniach takich liczyc´ takz˙e z moz˙liwo-
s´cia˛ przejmowania przez Pomorzan imion chrzes´cijan´skich lub modnych imion niemiec-
kich i – odwrotnie – z pozostawaniem przy nazwisku etymologicznie słowian´skim,
niezalez˙nie od przynalez˙nos´ci etnicznej i je˛zykowej, nieraz przez wiele stuleci (przykła-
dem moga˛ byc´ tu znane rody niemieckie Puttkamerów (por. pol. podkomorzy), Borcków
czy Massowów (od wsi

*

Maševo).

Pewne jest jedynie, z˙e nie moz˙na mówic´ o germanizacji Pomorza Zachodniego przed

czasem, w którym pojawiaja˛ sie˛ pierwsze niemieckie nazwy osób i wsi. Nie moz˙e byc´
równiez˙ mowy o germanizacji na szersza˛ skale˛, dopóki niemieckie nazwy wsi pojawiaja˛

51

sie˛ sporadycznie i tylko w pewnych okolicach i dopóki nazwiska niemieckie w z´ródłach
stanowia˛ zdecydowana˛ mniejszos´c´.

Przypisy

1

Por. E. Rzetelska-Feleszko, J. Duma, Najstarsze niemieckie nazwy miejscowe i terenowe na Pomorzu

Szczecin´skim, Onomastica Slavogermanica (w druku).

2

K. S

´ la˛ski, Przemiany etniczne na Pomorzu Zachodnim, Poznan´ 1954.

3

Por. K. Rymar, O wie˛cej starannos´ci w pracach nad nazwami miejscowymi Pomorza, Onomastica 32,

1988, s. 212–224.

4

K. S

´ la˛ski, op. cit., s. 73–74.

5

Materiał z´ródłowy, cytowany w wymienionym artykule E. Rzetelskiej-Fleszko i J. Dumy, zaczerpnie˛ty

został w całos´ci z Pommersches Urkundenbuch, 2 Auflage, Böhlau Verlag Köln–Wien, I–VI 1970, VII 1958,
VIII 1961, IX (Register) 1962.

6

Szczegółowa mapa niemieckich nazw wsi i nazw terenowych na Pomorzu Szczecin´skim, ilustruja˛ca

zarówno geografie˛, jak i chronologie˛ pojawiania sie˛ tych nazw w dokumentach, zamieszczona została w cytowa-
nym artykule (por. przypis 1).

7

K. S

´ la˛ski, op. cit., s. 75.

8

K. S

´ la˛ski, op. cit., s. 52.

9

K. S

´ la˛ski, op. cit., s. 92–93.

52