Krzysztof Czykier

Człowiek nie jest tylko jednostką

jest szczególnym wszechświatem

Biograficzność i jej znaczenie w andragogice

Termin biografia nie jest obcy naukom o wychowaniu. W oświacie dorosłych łączy się

ściśle z kategorią całożyciowego procesu uczenia się człowieka

1

. Zainteresowania ludzką

biografią widoczne są w tzw. emancypacyjnym podejściu wychowawczym, gdzie sukces

wychowawczy wiąże się z poznaniem drogi życiowej wychowanka, a przez to z możliwością

bardziej adekwatnego do jego uwarunkowań osobowościowych dostosowania strategii

wychowawczych. Podejście biograficzne traktuje każdą jednostkę jako niepowtarzalną osobę,

a przebieg jej życia dostarcza unikatowego szyfru, po zrozumieniu którego można

wspomagać jej rozwój. Badania biograficzne mają służyć poznawaniu sytuacji życiowej

jednostek na tle środowiska bezpośredniego oraz możliwości i sposobów korzystania z

wartości zbiorowisk szerszych

2

. Jest to o tyle istotne, że ,,wiedza o społeczeństwie i

człowieku zbudowana jest niejako z dwóch warstw: jedną jest warstwa faktograficzna, druga

zaś stanowi indywidualny i symboliczny wymiar zjawisk społecznych (...) obydwie te

warstwy przenikają się wzajemnie i dopiero poznanie ich obydwu daje pełniejszy obraz

człowieka i społeczeństwa”

3

.

Określenie metoda biograficzna jest stosowane obecnie w odniesieniu do ,,luźno

powiązanego zestawu strategii badawczych odwołujących się do różnych założeń

teoretycznych i metod”

4

, jednakże możliwe jest sformułowanie założeń na których metoda

biograficzna ma się opierać. Brzmią one następująco (N.K. Denzin):



badanie ludzkich działań powinno jak najbardziej wnikliwie uwzględniać poznanie

subiektywnych odczuć, doznań i przeżyć ludzi warunkujących wszelką ich aktyw ność



prowadzone analizy powinny uwzględniać kontekst środowiskowy, gdyż otoczenie, w

którym żyje i działa jednostka, określa subiektywne interpretacje i znaczenia przez

nią wyrażane



w badaniach należy wykorzystywać różne źródła informacji, gdyż wszelkie rodzaje

danych biograficznych, pozwalające na poznanie subiektywnych aspektów zjawisk

społecznych, posiadają wartość dla badacza



badania powinny mieć charakter monografii historycznej (czy to jednej osoby, czy grupy

bądź organizacji społecznej), dlatego że subiektywne interpretacje, przeżycia (jednostki

lub grup społecznych) można w pełni zrozumieć jedynie wówczas, gdy odniesie się je

do przeszłych doświadczeń

5

Metoda biograficzna więc, analizując nadawanie subiektywnych sensów przez osoby w niej

uczestniczące, w konsekwencji tworzy szerszy obiektywny obraz zjawisk czy generacji, która

w nich uczestniczyła.

W kontekście andragogiki jako nauki o kształceniu i wychowaniu dorosłych, metoda

biograficzna jest podejściem scalającym kwestie znaczeń subiektywnych i procesów

rozwojowych w uczeniu się i rozwoju dorosłych. Główne idee zawarte w podejściu

biograficznym koncentrują się na umożliwieniu dorosłym dokonania analizy ich własnych

doświadczeń związanych z uczeniem się i edukacją, rozmyślań nad wpływami sytuacyjnymi,

kolejami życia oraz sposobami realizowania dalszych wyzwań egzystencjalnych.

Większość

wysiłków

badawczych

związanych

z

metodą

biograficzną

skoncentrowanych jest w obszarze średniej dorosłości i starości. Zgodnie z ujęciem

Levinsona wiek średni określony jest ramami czasowymi od 40-45 do 60-65 roku życia, zaś

późna dorosłość (starość) poczynając od 60-65 roku życia do 90 i wyżej. Bez wątpienia ten

okres w życiu człowieka oraz wielopłaszczyznowa aktywność jaką w tym czasie podejmuje,

zawiera bardzo dużo cennych informacji istotnych z punktu widzenia metody biograficznej.

Ponadto jest to okres w życiu człowieka, w którym wzrasta nastawienie na świat wewnętrzny,

nasila się orientacja introspektywna, wzrasta świadomość własnego przemijania i szybkiego

upływu czasu. ,,Dla młodej osoby jest niemal grzechem a przynajmniej niebezpieczeństwem,

nadmierne zajmowanie się sobą. Ale dla człowieka starszego poświęcanie sobie uwagi jest

jego podstawową potrzebą i obowiązkiem”

6

.

Zasadnicze zadanie wieku średniego związane jest z dokonaniem przez człowieka

swoistego bilansu życia. Z jednej strony dotyczy to podsumowania sytuacji przeszłych, z

drugiej zaś przygotowania się na to co będzie. Zdolność identyfikacji przeszłych wyborów,

przypisanych im zadań oraz wykorzystanie zdobytych doświadczeń w podejmowaniu

przyszłych decyzji, wydają się być zasadniczym składnikiem dalszego rozwoju człowieka

dorosłego. Z punktu widzenia prawidłowości rozwojowych człowieka oraz podejścia

biograficznego jest to najbardziej odpowiedni moment dokonania namysłu nad bogactwem

dotychczasowych doświadczeń. Studia nad rozwojem ludzi dorosłych, często akcentują

doniosłość wieku średniego jako czasu dokonywania ,,przeglądu życia”, ,,transformacji

świadomości” niezbędnej do dalszego rozwoju człowieka po okresie adolescencji

7

. Jest to o

tyle ważne, że współcześnie istnieje potrzeba ,,wewnątrzsterowności” człowieka rozumianej

jako świadomość własnego rozwoju, zdolność do kierowania swoim życiem, przekonanie że

jest się podmiotem i kowalem własnego losu.

W okresie tym zmiana struktury życia

8

związana jest ze zmianą życiowych

priorytetów, na które wpływ mają między innym wygasanie funkcji opiekuńczych i

wychowawczych wobec własnych dorosłych już dzieci, modyfikacje zadań wykonywanych w

pracy, zjawiska inwolucyjne powodowane przewagą procesów katabolicznych nad

anabolicznymi, owdowienie, śmierć rodzeństwa, przyjaciół, ograniczenie łatwości poruszania

się, choroby utrudniające kontakt z innymi. Z drugiej jednak strony struktura życia ludzi

starszych niejednokrotnie jest kontynuacją struktury wcześniejszej, której zręby kształtowały

się już w okresie wczesnej dorosłości lub też jej zaprzeczeniem. Jung

9

(1933) pisał, że w

połowie naszego życia, stajemy się naszymi przeciwieństwami tj. mężczyźni dopuszczają do

głosu cechy ,,femine” (kobiece), natomiast kobiety – pierwiastek ,,musculine” (męski).

Podążanie w kierunku osiągnięcia pełni, jako całej osoby wymaga zarówno od mężczyzny jak

i kobiety podjęcia próby przekroczenia samych siebie. Chcąc wyjaśnić powyższą tezę odnieść

się można do wniosków z badań Guttmana oraz Goulda - badań od siebie niezależnych

jednakże zbieżnych w końcowych ustaleniach. Guttman badał metodą wywiadów i testów

projekcyjnych niepiśmienne społeczności wiejskie Indian Nawaho, Majów z Meksyku,

Druzów z Bliskiego Wschodu. Porównując ludzi młodszych i starszych (35-54 rok życia)

stwierdził, że kobiety i mężczyźni przechodzą po 50-tce przemiany rozwojowe zmierzające w

przeciwstawnych kierunkach. Generacja młodsza jest bardziej zainteresowana własną siłą,

pracą, zwyciężaniem i władzą nad otoczeniem w porównaniu ze starszymi, którzy są bardziej

zainteresowani wspólnotą, nie tyle przejawianiem własnej siły, co wpływaniem na siły

tkwiące poza nimi. O ile młodsi mężczyźni starają się być praktyczni, traktują instrumentalnie

świat jak i własne możliwości, nie unikają wyrzeczeń w imię pracy (z której czerpią

satysfakcję) o tyle starsi mężczyźni są bardziej wrażliwi na doraźne przyjemności życia i na

ból. Interesują się nie tylko produkowaniem, ale także korzystaniem z takich dóbr jak

jedzenie, muzyka, przyjazne kontakty społeczne, poza tym lepiej potrafią znajdować i

odczuwać przyjemności w toku codziennej rutyny, stają się mniej agresywni, bardziej

afiliatywni, zmysłowi. Starsze kobiety natomiast nawet w społeczeństwie patriarchalnym stają

się mniej afiliatywne i podporządkowane, bardziej agresywne, władcze, autokratyczne. W

porównaniu z młodszymi kobietami są mniej zainteresowane wspólnotą, a bardziej własnym

działaniem. Zdaniem Guttmana, zmiany te spowodowane są uwalnianiem się kobiet i

mężczyzn, po wypełnieniu obowiązków rodzicielskich, od ograniczeń narzucanych w toku

młodzieńczej socjalizacji przez stereotypy ról męskich i kobiecych. Dochodzi tu więc do

upodobnienia się obu płci, oznaczające lepsze wykorzystanie swego potencjału rozwojowego,

dotąd tłumionego przez podział ról opiekuńczych i produkcyjnych w rodzinie. Gould z kolei

ujmuje te zmiany bardziej ogólnie. Jego zdaniem rozwój osobowości człowieka dorosłego

polega m.in. na uwalnianiu się od niektórych pozostałości dzieciństwa, które mogą ciążyć na

dalszym życiu. Pewne wymiary osobowości zostają w toku wczesnej socjalizacji

uformowane, a przy tym zmitologizowane w ten sposób, że dorosły staje wobec trudnej

konieczności wyzwolenia się z tego dziedzictwa. Kiedy potrafi to uczynić - zyskuje

odpowiednią kontrolę nad wyborami, których dokonuje.

Podejście biograficzne z kolei służy zobiektywizowaniu subiektywności, poznaniu

losów jednostki i ich miejsca w grupie rówieśniczej, w pokoleniu, w społeczności lokalnej,

aby lepiej korzystać z teraźniejszości i współtworzyć przyszłość. Stymulują one

samopoznanie, bez którego nie ma samowychowania. ,,Każde życie ma własny sens. Tkwi

ono w związku znaczeń, na tle którego każda dająca się uzmysłowić teraźniejszość posiada

własną wartość, jednocześnie jednak w strukturze wspomnień ma ona stosunek do sensu

całości”

10

. Ten sens indywidualnego bycia jest całkowicie jednostkowy, nierozerwalny w

poznaniu, a jednak reprezentuje swego rodzaju historyczne uniwersum. Tworzenie sensu jest

podstawą dla opracowania doświadczeń, dla sposobu w jaki wykłada się świat i siebie

samego. Biograficzność jawi się więc jako sposób poznania dorosłych i samopoznania

jednostki, której zasadniczym celem jest zyskiwanie życiowej mądrości, zbliżającej jednostkę

ku wartościom rzeczywiście nadającym sens doczesnej egzystencji wartościom

transcendentalnym. Kształcenie i wychowanie w wieku średnim czy starości, przybiera więc

postać uczenia się ale nie w sensie medytacji o śmierci, a raczej medytacji o samym życiu,

jego sensie. Potrzeba sensu życia

11

definiowana jest jako taka cecha człowieka, która

powoduje, że bez zaistnienia w jego działalności życiowej takich wartości, które są lub mogą

zostać uznane przez niego za nadające sens życiu, nie może on prawidłowo funkcjonować, co

oznacza w praktyce, że jego działalność życiowa jest za słaba w stosunku do możliwości, nie

ukierunkowana i oceniana przez niego negatywnie. Jest to więc potrzeba dorosłego człowieka

polegająca na tym, że bez utworzenia własnej, abstrakcyjnej kompensacji życia, w której

może on się pozytywnie spełniać do końca istnienia, nie jest możliwy rozwój jego

osobowości.

Narzędziem ułatwiającym dokonanie przeglądu półmetka życia jest opracowana przez

Shari Lewchanin i Louise A. Zubrod ,,mapa wyborów”

12

. Jest to prosta technika opierająca

się na graficznym przedstawieniu przez badanych mapy ścieżek opisujących ważne wybory,

których dokonali w swoim życiu. Następnie uczestnicy wskazują swój wiek w momencie

podjęcia danej decyzji, oraz alternatywy wyborów (ścieżki nie obrane).

Lewchanin S., Zubrod L. A.: Journal of Adult Development. Vol.8, No.3, 2001

Następnie badani zachęcani są do identyfikacji tak wielu opcji jak tylko potrafią,

nawet tych alternatyw, których nie byli świadomi w momencie dokonywania wyborów.

Wymagane jest określenie wyborów już dokonanych (zależnych od podmiotu oraz

niezależnych) jak i uświadomienie znaczenia tych, których podjęcia z różnych względów

zaniechaliśmy. Uczestnicy mówią często, że nie ma właściwej, jedynej drogi do wykonania

tego zadania. Mogą rozpocząć rysowanie mapy od wieku, w którym czują, że dokonali

pierwszego znaczącego wyboru. Dla większości ludzi momentem takim jest okres

adolescencji (najczęściej związane z wyborem szkoły średniej). Jednostka jest ,,przenoszona

do wnętrza”, dokonuje ,,przeglądu swego życia”, przygotowując się tym samym na kolejne

jego rozdziały. Ten proces w konsekwencji ma za zadanie wspierać wzrost indywidualności

jak i umiejętności podejmowania wyborów w drugiej połowie życia.

Dorosłość jawi się jako następowanie po sobie momentów zmian i stabilizacji

13

.

Wyjaśnianie byłych wyborów oraz odkrywanie tych, które będą miały swoje miejsce jest

drogą, którą poruszamy się z jednej struktury życia ku następnej. To sugeruje zasadnicze

kwestie rozwojowe: ludzie, którzy nie są świadomi podejmowania wyborów lub ci, którym

podejmowanie decyzji nie przychodzi łatwo, nie mogą skonstruować nowej struktury życia.

Dorośli nie uczestniczący aktywnie w dokonywaniu wyborów mogą pozostać zależni w

swych działaniach. W wyniku tego ich rozwój nie ma kontynuacji. Zadaniem ,,mapy

wyborów” (poprzez uświadomienie ścieżek wybranych i niewybranych) jest zapewnienie

struktury do rozwoju. Wyrobienie wśród badanych odpowiedzialności za dokonywane

wybory jest jedną z tych umiejętności, które świadczą o wyższym stopniu świadomości,

poziomie kognitywnego funkcjonowania, będące wymogami nowoczesnej dorosłości.

Konstruując ,,mapę wyborów” dorośli stają się bardziej świadomi. Poprzez ogląd

własnych wyborów zmuszeni są do identyfikacji wyborów, których nie dokonali; drogi, której

nie obrali. Ważne jest bycie świadomym, że którejś z dróg nie wybraliśmy. Pozwala to z

jednej strony na kontynuowanie zaprzeczania części swego ,,Ja” lub jego włączenie do swego

przyszłego rozwoju. (świadomość wyborów ,,drugiej szansy”). Przegląd półmetka życia

wydaje się być poszukiwaniem tego, jakie części ,,Ja” są zaniedbane, które nie były wyrażane

lub nie dopuszczane do głosu, a które mogą stanowić potencjalną drogę rozwojową w

przyszłości. Istotne jest w tym przypadku posiadanie zdolności rozróżniania tych opcji, które

nie są już osiągalne i tych, które ciągle istnieją w jakichś formach (substytutach). Brak

możliwości do przeprowadzenia korekty może być związany z poczuciem ,,depresji” lub

utratą ,,całości, integralności”, które Fowler

14

określa jako ,,kryzys wieku starszego”. Mając

na uwadze rozwój człowieka dorosłego przypuszczać należy, że jest coś wartościowego w

obu ścieżkach życia: w tej, którą kroczymy i w tej niewybranej.

Ćwiczenia wyborów wydają się ułatwiać rozwój dorosłych. Aktywne, świadome

wybory pozwalają dorosłym stawać się zdolnymi do osiągania wzrostu w okresie przemian.

Co więcej, aktywne wybory i odpowiedzialność za nie są istotne dla rozwoju na wyższym

poziomie świadomości i moralnego myślenia. Możliwość uczestniczenia w strukturze

przeglądu życia bywa dla wielu czymś nowym: „Nigdy nie zdawałem sobie sprawy, że

dokonałem takiego wyboru”, ,,Widzę teraz ten wybór ale nie wiedziałem o nim”, ,,Widzę

rzeczy, które były dla mnie ważne gdy podejmowałem decyzję”.

Narzędzie to poprzez ukazanie związków przyczynowo-skutkowych między

dokonanymi wyborami bądź ich alternatywami a sytuacjami życiowymi, które miały miejsce

w życiu osoby dorosłej, wpływają na podnoszenie umiejętności ludzi dorosłych w zakresie

dokonywania trafnych, świadomych wyborów w ich dalszym życiu, w krystalizowaniu ich

koncepcji dalszego życia.

1

por. Dubas E., Czerniawska O.

2

Czerniawska O.: Drogi i bezdroża andragogiki i gerontologii. Łódź, 2000.

3

Pilch T.: Zasady badan pedagogicznych. Warszawa 1995. s. 67-68

4

Helling I. K.: Metoda badań biograficznych (w:) Ziółkowski M., Włodarek G. (red.): Metoda biograficzna w

socjologii. Warszawa – Poznań 1990.

5

Gołębiowski B.: Metoda biograficzna w pedeutologii (w:) Gołębiowski B., Dróżka W. (red.): Współczesne

zagadnienia zawodu nauczyciela. Kielce 1995.

6

Jung

7

Kegan R.: In over our heads: The mental demands of modern life. Harvard University Press, 1994.

8

przez strukturę życia Levinson rozumie podstawowy w danym czasie wzorzec aktywności człowieka i jego

powiązań z otoczeniem; obejmuje ona osobowość wraz z jej aktywnością i siecią kontaktów z ludźmi,
instytucjami, środowiskiem fizycznym, wartościami itd.

9

Jung C. G.: Modern Man and search of a soul. New York, 1933.

10

Dubas E.: Biograficzność w oświacie dorosłych – wybrane stanowiska. Oświata dorosłych 1998, nr 3.

11

Obuchowski K.: Przez galaktykę potrzeb. Poznań, 1995.

12

Lewchanin S., Zubrod L. A.: Journal of Adult Development. Vol.8, No.3, 2001.

13

Levinson D. J., Darrow C. N., Klein E. B., Levinson M. H., McKee B.: The seasons of a man



s Life. New

York, 1978.

14

Fowler J.W.: Stages of faight. San Francisco, 1981.