II. CZŁOWIEK W
SPOŁECZEŃSTWIE

KONTROLA
SPOŁECZNA

GRUPY I
ZBIOROWO

Ś

CI

WIELKIE STRUKTURY

Dewiacja i kontrola
społeczna

ż

ycie to zmienno

ść

, dynamika, dzianie si

ę

–

społecze

ń

stwa „

ż

yj

ą

”, uczestnicz

ą

c w

nieustaj

ą

cej zmienno

ś

ci

CZYNNIKI ZAGRA

ś

AJ

Ą

CE

PORZ

Ą

DKOWI

SPOŁECZNEMU

WIELKO

ŚĆ

POPULACJI

JAKO

ŚĆ

INTERAKCJI

ZAUFANIE

ZAANGA

ś

OWANIE

ZRÓ

ś

NICOWANIE SPOŁECZNE

KULTURA

ROLE ZAWODOWE

DOCHODY

NIERÓWNO

Ś

CI

PIENI

Ą

DZE, WŁADZA, PRESTI

ś

KONTROLA NA POZIOMIE
MAKRO

T. HOBBES

(1651r) – podporz

ą

dkowanie

ka

ż

dego rz

ą

dom „wielkiego brata”

(Lewiatana), jakim jest pa

ń

stwo

(regulacje rz

ą

dowe)

A. SMITH

(1778r) – „niewidzialna r

ę

ka

rynku”- działa prawo popytu i poda

ż

y;

pa

ń

stwo nie jest tutaj potrzebne

KONTROLA NA POZIOMIE
MIKRO

SOCJALIZACJA

MOTYWACJA

INTERAKCJE

RYTUAŁY

ROLE SPOŁECZNE

Normy

(powinności

)

Wzory

(realne zachowanie

)

DEF:

„

Zamierzone panowanie społecze

ń

stwa nad jednostk

ą

”

(E.ROSS)

FUNKCJONOWANIE
INSTYTUCJI

ZACHOWANIE

FUNKCJONOWANIE
GOSPODARKI,
SYSTEMU
POLITYCZNEGO

JĘZYK
WYGLĄD
WIERZENIA
(KULTURA)

STAN
PSYCHIKI

PEŁNIONA
ROLA
SPOŁECZNA

ZGODNOŚĆ Z
PRZYPISYWANYM
MU ZNACZENIEM

NORMA

Konformizm

i

Dewiacja

Funkcje :

granice dopuszczalnych zachowań

wzmocnienie integracji grupy

czynnik zmiany społecznej

(alternatywne

wzory zachowań)

POSTAWY WOBEC NORM

Proces standaryzacji lub

normalizacji efektów

ludzkiej pracy

aby była skuteczna musi

by

ć

zinternalizowana

obyczaj

zwyczaj

moralność

religia

normy prawne

tradycja

NORMY SPOŁECZNE S

Ą

PRZESTRZEGANE, BO:

ISTNIEJ

Ą

SPOŁECZNE

REGUŁY I
WSKA

ś

ÓWKI

OKRE

Ś

LAJ

Ą

CE

WŁA

Ś

CIWE

ZACHOWANIA W
POSZCZEGÓLNYCH
SYTUACJACH
(ZDRADA, KRADZIE

ś

,

NATURYZM..)

SOCJALIZACJA

SYSTEM
KONTROLI
SPOŁECZNEJ

Ewolucja kontroli społecznej

(wi

ę

zi)

F. TOENNIENS

GEMEINSCHAFT

(zwyczaj, tradycja)

GESSELLSCHAFT

(cele racjonalne,
prawo, opinia
publiczna)

Ferdinand Tonnies -

wspólnota i stowarzyszenie

własno

ść

prywatna

wspólna

Typ własno

ś

ci

rzeczowe

osobiste

Stosunki społeczne

spisane prawo

tradycja

Regulator działania

a/ interes

b/ umowa

c/ korzy

ść

a/ pokrewie

ń

stwo

b/ s

ą

siedztwo

c/ przyja

żń

Trzy typy wi

ę

zi:

„mechaniczny agregat”

„

ż

ywy organizm”

Metafora

Wola arbitralna,
refleksyjna

Wola naturalna,
organiczna

Podstawa powstania

Grupa umowna

Grupa wspólnotowa

Typ grupy

Stowarzyszenie

Wspólnota

Cechy

Ferdinand Tönnies

Ferdinand Tönnies

(1855 - 1936)

Ferdinand Tönnies (ur.

26 lipca 1855

koło

Oldenswort - zm.

9 kwietnia 1936

w

Kilonii

),

niemiecki

socjolog i filozof

Od

1913

r. profesor uniwersytetu w Kilonii

Twórca systemu

socjologii ogólnej

, za

którego podstaw

ę

przyj

ą

ł rozró

ż

nienie

wspólnoty

(niem. Gemeinschaft) i

stowarzyszenia (Gesellschaft) stosunków
społecznych. Wprowadził termin

woluntaryzm

. Inspirował si

ę

filozofi

ą

Thomasa Hobbesa

.

Zapocz

ą

tkował w socjologii

formalizm

, który

rozwin

ą

ł i uporz

ą

dkował

Georg Simmel

Socjalizacja

problem socjalizacji pojawia si

ę

wtedy, gdy zastanawiamy si

ę

sk

ą

d

ludzie czerpi

ą

wiedz

ę

, umiej

ę

tno

ś

ci,

znajomo

ść

reguł działania,

obowi

ą

zuj

ą

cych norm, które pó

ź

niej

przejawiaj

ą

si

ę

w ich zachowaniach

Proces socjalizacji

socjalizacja

socjalizacja

- proces za po

ś

rednictwem którego jednostka

staje si

ę

członkiem szerszych zbiorowo

ś

ci społecznych

uczenie si

ę

reguł i idei zawartych w kulturze

socjalizacja pierwotna

socjalizacja pierwotna

– dokonuje si

ę

w dzieci

ń

stwie, w

rodzinie i innych grupach pierwotnych

socjalizacja antycypuj

socjalizacja antycypuj

ą

ą

ca

ca

– internalizowanie wzorów grupy,

do której si

ę

nie nale

ż

y, a jedynie pragnie nale

ż

e

ć

, czyli

pozytywnej grupy odniesienia

socjalizacja odwrotna

socjalizacja odwrotna

– sytuacja spotykana w warunkach

szybkiej zmiany kulturowej, kiedy np. młode pokolenie stara
si

ę

wdro

ż

y

ć

tradycjonalnie nastawione starsze pokolenie do

nowych wzorów kulturowych tj. stylów bycia, mówienia,
ubierania si

ę

, rozrywki, twórczo

ś

ci etc.

socjalizacja permanentna

socjalizacja permanentna

– proces uczenia si

ę

coraz to

nowych wzorów kulturowych, w ci

ą

gu całego

ż

ycia

Ogniwa socjalizacji

resocjalizacja

resocjalizacja

– eliminacja gł

ę

boko

zinternalizowanych wzorów kulturowych i
wpojenie wzorów przeciwstawnych

kontrsocjalizacja

kontrsocjalizacja

– uczenie si

ę

wzorów

ż

ycia typowych dla

ś

rodowisk

dewiacyjnych i przest

ę

pczych, odmiennych

od tych, które uznaje wi

ę

kszo

ść

społecze

ń

stwa

Kontrola społeczna i sankcje

kontrola spo

kontrola spo

ł

ł

eczna

eczna

– system społecznych sankcji

/negatywnych i pozytywnych/ oraz agend /grup, organizacji,
instytucji/ stosuj

ą

cych takie sankcje

sankcje formalne

sankcje formalne

– kary wymierzane w szczegółowo

przepisanym trybie, w okre

ś

lonym precyzyjnie wymiarze, przez

specjalnie do tego powołane organizacje czy instytucje

sankcje rozproszone

sankcje rozproszone

– spontaniczne i nieformalne metody

nacisku i karania stosowane przez grupy, do których jednostka
nale

ż

y

permisywno

permisywno

ść

ść

spo

spo

ł

ł

eczna

eczna

– atmosfera przyzwolenia na czyny

dewiacyjne czy nawet przest

ę

pcze wywieraj

ą

ca presj

ę

na

agendy kontroli społecznej w kierunku powstrzymywania si

ę

od

wymierzenia sankcji, lub wymierzenia sankcji niewspółmiernie
łagodnych

punitywno

punitywno

ść

ść

– rozpowszechnione w społecze

ń

stwie

żą

danie

wysokich kar i „zerowej tolerancji” w stosunku do dewiantów i
przest

ę

pców

kontrola społeczna

Kontrola spo

ł

eczna jako mechanizm wymuszaj

ą

cy

wsp

ół

dzia

ł

anie społeczne, utrzymuj

ą

cy i stabilizuj

ą

cy

porz

ą

dek spo

ł

eczny;

rodzaje kontroli społecznej:

- wewn

ę

trzna i zewn

ę

trzna;

- formalna i nieformalna;
- prawna i pozaprawna itp.

kontrola społeczna a rodzaj mo

ż

liwej do zastosowania

sankcji za przekroczenie norm (obyczajowa, religijna,
prawna itp.);

style

„

prowadzenia

”

kontroli społecznej: penalizacyjny,

kompensacyjny, rozjemczy i terapeutyczny.

kontrola społeczna a inne wa

ż

ne kategorie (

„

poj

ę

cia

”

)

społeczne:

„instytucja” („instytucjonalizacja”) i „socjalizacja”.

Internalizacja kultury

wszystkie tre

ś

ci wpajane przez społecze

ń

stwo,

zawarte s

ą

w obr

ę

bie kultury

internalizacja

internalizacja

– proces psychiczny polegaj

ą

cy na

„uwewn

ę

trznieniu” kultury, czyli przekształceniu

jej wzorów w elementy osobowo

ś

ci

motywacje

czy postawy

eksternalizacja

eksternalizacja

– przejawianie si

ę

ukształtowanych kulturowo tre

ś

ci

osobowo

ś

ciowych – motywacji czy postaw w

konkretnych działaniach

Kontrola spo

ł

eczna a

dewiacje

dewiacja, czyli „zboczenie z drogi”, „odchylenie od
wła

ś

ciwego kierunku”;

dewiacja

jest

traktowana

jako

„naruszenie”

porz

ą

dku spo

ł

ecznego - jest ono zachowanie

niezgodnym

ze

standardami

normatywnymi

składaj

ą

cymi

si

ę

na

podzielan

ą

wizj

ę

ładu

społecznego;

problemy:

co jest uwa

ż

ane za dewiacj

ę

?;

„dewiacja pozytywna”(„nadgorliwiec”);

granice tolerancji (gdzie przebiegaj

ą

i kto je

okre

ś

la?)

INTERPRETACJE
BIOLOGICZNE

Cesare Lombroso

(1876r): kształt czaszki,

wielko

ść

szcz

ę

ki, długo

ść

ramion – osoby

biologicznie zdegenerowane (typ
„atawistyczny”

Sheldon

(1949r):

typ mezomorficzny (umi

ęś

niony, aktywny,

skłonny do przest

ę

pczo

ść

i)

Ektomorficzny (szczupły)

Endomorficzny (pulchny)

INTERPRETACJE PSYCHOLOGICZNE
– „NIENORMALNE STANY
PSYCHICZNE”

TYPY OSOBOWO

Ś

CI

Hans Eysenck – nienormalne stany
psychiczne maj

ą

charakter dziedziczny

Amoralna osobowo

ść

psychopatyczna –

wycofana, pozbawiona emocji jednostka,
która działa impulsywnie i rzadko kiedy ma
poczucie winy

DEWIACJA SPOŁECZNA

ŁAC. „DEVIO”

SCHODZENIE Z DROGI

ODCHYLENIE

ZBOCZENIE

Po II wojnie światowej : synonim „patologii”
lub „dezorganizacji społecznej”

Dewiacja i jej rodzaje

dewiacja pierwotna

dewiacja pierwotna

– czyn dewiacyjny popełniony

po raz pierwszy, uruchamiaj

ą

cy sekwencj

ę

kontroli

społecznej i wymierzania sankcji

dewiacja wt

dewiacja wt

ó

ó

rna

rna

– recydywa, czyli wej

ś

cie na

drog

ę

„kariery dewiacyjnej” w wyniku odrzucenia

przez społecze

ń

stwo – „stygmatyzacji”

stygmatyzacja

stygmatyzacja /etykietowanie

/

– trwałe przypisanie

jednostce to

ż

samo

ś

ci dewianta czy przest

ę

pcy

przez ci

ążą

ce na niej znami

ę

karalno

ś

ci

dewiacja w sensie funkcjonalnym

dewiacja w sensie funkcjonalnym

– czyn

wywołuj

ą

cy negatywne reakcje społeczne w

postaci sankcji ró

ż

nego rodzaju

DEWIACJA I
PRZEST

Ę

PSTWO

kryterium - reakcja społeczna na dane zachowanie
(dewiacj

ę

):

historyczna zmienno

ść

kryteriów dewiacji;

ewolucja kryteriów prawnych i ich znaczenie;

kulturowe uwarunkowania (ró

ż

nice kulturowe)

•

teoria „naznaczania” społecznego (etykietowania),
stygmatyzacja (wa

ż

na rola otoczenia społecznego

w uznawaniu „kogo

ś

” za dewianta);

•

dewiacja

„pierwotna”

i

„kariera”

dewiacyjna

(przyj

ę

cie „nowej to

ż

samo

ś

ci” i jej akceptacja)

DEWIACJA

Jako przedmiot badań socjologii – oznacza naruszeńie

reguł istniejącego porządku społecznego:

„anomia”

wg.

E.

Durkheima,

to

„chaos

normatywny”)

W ujęciu R. K. Mertona (analiza poprzez cele i
środki):

konformizm,

innowacja,

rytualizm,

rezygnacja (ucieczka) i bunt.

przekaz

kultury

dewiacyjnej

(subkultury

dewiacyjne, „kodeks zawodowy” itp.);

„niesprawność”

mechanizmów kontroli

(akcent

pada na osobiste kalkulacje jednostki, czy opłaca
się zachowywać konformistycznie lub też nie?, w
jakich sytuacjach?,i za jaką cenę?).

Dewiant

Człowiek, który

ż

yje niezgodnie z obowi

ą

zuj

ą

cymi

regułami, których przestrzega wi

ę

kszo

ść

z nas: np.

przest

ę

pcy, narkomani, (Giddens, 223)

Kevin Mitnick

– hakerzy jako grupa dewiantów,

zagra

ż

aj

ą

ca epoce informacji (mroczna

społeczno

ść

„nieprzystosowanych społecznie

młodych ludzi, którzy unikaj

ą

kontaktów z innymi

i

ż

yj

ą

alternatywnym

ż

yciem, ukryci za

anonimowymi nazwami u

ż

ytkownika sieci)

Kevin Mitnick w Polsce

Kevin Mitnick

Kevin David Mitnick (ur.

6 sierpnia 1963

roku w

Van Nuys

,

Kalifornia

) – jeden z najbardziej znanych

komputerowych włamywaczy

. Za swoje

przest

ę

pstwa został skazany na wieloletnie

pozbawienie wolno

ś

ci.

15 lutego 1995

roku

FBI

przy pomocy dziennikarza komputerowego Johna
Markoffa i

Tsutomu Shimomury

aresztowano go.

Został oskar

ż

ony o włamanie na terenie

USA

do

kilku wa

ż

nych systemów komputerowych. Nigdy

jednak nie zarzucono mu czerpania korzy

ś

ci

materialnych z

crackingu

.

Funkcje „dewiacji”

wyja

ś

niaj

ą

sens społeczny norm (jakie zachowanie s

ą

akceptowane, a jakie nie?; gdzie s

ą

granice tolerancji);

okre

ś

laj

ą

to

ż

samo

ść

grupy i jej granice (podział „my” i

„oni”);

zwi

ę

kszaj

ą

spójno

ść

grupy (mobilizacja grupy wobec

zagro

ż

enia);

s

ą

czasami

„wentylem”

bezpiecze

ń

stwa

(nie

stosowanie si

ę

wobec norm mo

ż

e by

ć

sposobem

przetrwania w trudnej sytuacji);

stanowi

ą ź

ród

ł

o zmian spo

ł

ecznych (to, co dzisiaj jest

dewiacj

ą

, jutro mo

ż

e zosta

ć

zaakceptowane jako

„normalne”).

INTERPRETACJE

teorie funkcjonalistyczne

teoria interakcjonistyczna

teoria konfliktu

teoria kontroli

Teorie wyja

ś

niaj

ą

ce

dewiacj

ę

Główne nurty socjologii wyró

ż

niaj

ą

trzy

licz

ą

ce si

ę

teorie dewiacji:

a)

Dewiacja jest rezultatem rozregulowania
systemu społecznego

b)

Dewiacja jest rezultatem transmisji
kultury dewiacyjnej

c)

Dewiacja jest rezultatem niesprawno

ś

ci

mechanizmów kontroli społecznej

Teorie wyja

ś

niaj

ą

ce dewiacj

ę

a)

Zakłócenia porz

ą

dku społecznego

prowadz

ą

do załamania si

ę

jednolitego

systemu powszechnie przyj

ę

tych norm, a

wi

ę

c do dezorganizacji społecznej –

poj

ę

cie anomii wprowadzone przez E.

Durkheima

I. Jako czynnik dezintegracji

(konsesualny, integracyjny model społecze

ń

stwa)

Ustala zakres tego, co wolno, a czego nie

rol

ę

publicznego karania dewiantów

współcze

ś

nie przyjmuj

ą

media

karanie dewiantów wzmacnia konformizm

w

ś

ród pozostałych członków grupy

napi

ę

cia indukuj

ą

ce dewiacje tkwi

ą

w

strukturze społecznej (zanik wi

ę

zi,

anonimowo

ść

kontaktów społecznych…)

Teorie wyja

ś

niaj

ą

ce dewiacj

ę

b)

Dewiacja jako rezultat transmisji kultury

dewiacyjnej

Subkultury dewiacyjne - zbiorowo

ś

ci

wytwarzaj

ą

ce własny system warto

ś

ci i

norm sprzeczny z normami szerszego
społecze

ń

stwa

II. Dewiacja jako zachowanie

wyuczone (interakcjonizm

)

(orientacja socjalizacyjno - kulturowa)

Jest to przykład socjalizacji negatywnej

Nabywamy j

ą

poprzez przył

ą

czanie si

ę

do

podkultur dewiacyjnych oraz przynale

ż

no

ść

do

ś

rodowiska o

ograniczonych

mo

ż

liwo

ś

ciach legalnego czy racjonalnego

zaspokajania potrzeb i aspiracji lub

zablokowanego

(np.mniejszo

ś

ci etniczne)

teoria zró

ż

nicowanych powi

ą

za

ń

:

gangi zaspokajaj

ą

te same potrzeby,

co grupy pierwotne (bezpiecze

ń

stwa,

przynale

ż

no

ś

ci, emocjonalne..)

Teorie wyja

ś

niaj

ą

ce

dewiacj

ę

c)

Dewiacja jako rezultat niesprawno

ś

ci

mechanizmów kontroli społecznej

Mo

ż

na przyj

ąć

zało

ż

enie,

ż

e ludzie kieruj

ą

si

ę

interesem egoistycznym i nie maj

ą

powodów, by przestrzega

ć

norm, które

ich ograniczaj

ą

III. Dewiacja jako trwały element

życia społecznego

(konfliktowy, oparty na antagonizmach, model

społecze

ń

stwa)

Dewiacja to stały element

ż

ycia

społecznego; o tym co jest, a co nie jest
dewiacj

ą

, decyduj

ą

ci, którzy maj

ą

władz

ę

i mog

ą

stanowi

ć

prawo -

ź

ródła dewiacji tkwi

ą

w

ź

le funkcjonuj

ą

cym prawie, instytucjach władzy

i pa

ń

stwa

Zachowania dewiacyjne s

ą

przypisywane

nieuprzywilejowanym segmentom społecze

ń

stwa;

ludziom pozbawionym korzy

ś

ci, jakie daje władza,

zamo

ż

no

ść

, wpływy itp

IV. Teoria naznaczania

Nie pytamy

dlaczego

ludzie narzucaj

ą

okre

ś

lone normy; przyjmujemy,

ż

e działania

same w sobie nie s

ą

ani dobre ani złe

„zło” to nie sam czyn, a

sposób

jego

definiowania

i reagowania na niego przez

innych

wyra

ż

a struktur

ę

władzy w społecze

ń

stwie;

reguły zostały stworzone przez bogatszych dla
biednych, m

ęż

czyzn dla kobiet, starszych dla

młodszych, itp…

Anomia

Anomia – stan zagubienia powstały w

wyniku osłabienia oddziaływania lub
rozpadu norm, w jakim może znaleźć
się społeczeństwo na skutek
załamania się porządku społecznego.
Brak wspólnych wartości powoduje,
że kontrola społeczna zachowań
jednostek staje się nieskuteczna, co
prowadzi do chaosu i dezorganizacji.

LUDZIE, KTÓRYCH
ZACHOWANIE MOśE
WYDAWAĆ SIĘ DZIWNE LUB
NIEZROZUMIAŁE, OKAZUJĄ
SIĘ CAŁKIEM RACJONALNI,
KIEDY POZNAMY MOTYWY
ICH DZIAŁANIA (GIDDENS,
224)

Etym. - gr. 'bezprawie';
zob.
Anomia. Termin fr.
socjologa Emila Durkheima
(1897).

anomia

stan społeczeństwa

wynikający z rozpadu
powszechnie przyjętych
norm postępowania;
sytuacja, w której normy
moralne i wzorce
zachowania są nieobecne,
niejasne, lub w konflikcie ze
sobą ; stan alienacji,
dezorientacji, zagubienia się
jednostki.

Emile Durkheim

•

francuski filozof

,

socjolog

i pedagog

Jego prace miały wielki wpływ

na rozwój nowoczesnej socjologii

.

(ur.

15 kwietnia 1858

r., zm.

15 listopada 1917

r.)

Durkheim to najwybitniejszy przedstawiciel

socjologizmu

. Był profesorem w

Bordeaux

,

gdzie w

1895

roku obj

ą

ł pierwsz

ą

w Europie

katedr

ę

socjologii

, od

1902

roku wykładał na

Sorbonie

.

Autor klasycznych dzieł, spo

ś

ród których

najsłynniejsze to: O podziale pracy społecznej,
Zarysy metody socjologicznej,

Le suicide.

Étude de sociologie

, Elementarne formy

ż

ycia

religijnego.

Był zało

ż

ycielem i redaktorem pisma

Année

Sociologique

.

Odrzucenie wzorów
zachowa

ń

Odrzucenie
obowi

ą

zuj

ą

cego systemu

warto

ś

ci

Bunt

Stosowanie si

ę

do

obowi

ą

zuj

ą

cych

wzorów zachowa

ń

Nieaprobowanie
uznawanego w
zbiorowo

ś

ci systemu

warto

ś

ci

Rytualizm

Niestosowanie si

ę

do

obowi

ą

zuj

ą

cych

wzorów zachowa

ń

Aprobowanie warto

ś

ci

Innowacja

Stosowanie si

ę

do

obowi

ą

zuj

ą

cych

wzorów zachowa

ń

Aprobowanie uznanych
warto

ś

ci

Konformizm

Robert Merton

Robert Merton

OZNACZA TO,

ś

E:

dewiacja wymaga definicji

to proces społeczny, nie –
moralny !