Obecnie dostępnych na rynku jest kilka leków służących do zwalczania ektopasożytów.

Wszystkie one są wysoce skuteczne, ale dla niektórych właścicieli zwierząt niewystar-
czające. Niejednokrotnie zdarzają się sytuacje, kiedy po zastosowaniu „kropelki na pchły
i kleszcze”, opiekun psa zgłasza się do lekarza weterynarii ze swym podopiecznym w celu
usunięcia kleszcza. Dla wielu klientów lecznic weterynaryjnych 2-3 kleszcze żerujące
na ich podopiecznych w sezonie to niewiele, jednak zdarzają się osoby oczekujące stu-
procentowego zabezpieczenia przed inwazją tych pasożytów oraz przeniesieniem chorób
odkleszczowych. Zabezpieczenia o tak wysokiej skuteczności oczywiście nie istnieją. Jak
więc postępować z klientami o bardzo niskim progu wrażliwości na obecność kleszczy
u ich podopiecznych? W tym artykule spróbujemy odpowiedzieć na to pytanie.

52

ARAZYTOLOGIA

P

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

LIPIEC-SIERPIEŃ • 4/2005

W

RAŻLIWOŚĆ

OPIEKUNÓW

ZWIERZĄT

Preparaty służące do zwalczania in-

wazji pcheł i kleszczy u psów występują
w postaci: spot-on, pour-on, aerozolu,
zasypki oraz obroży. Substancje czynne
zawarte w tych preparatach to: propok-
sur (z grupy karbaminianów), permetry-
na i flumetryna (należące do syntetycz-
nych pyretroidów), fipronil (należący do
fenylopirazoli) oraz amitraza (pochodna
formamidyny), (1). Zasypka oraz płyn
zawierające karbaryl (z grupy karbami-
nianów) obecnie są bardzo rzadko sto-
sowane u małych zwierząt w celu długo-
terminowego zwalczania ektopasożytów.
Dodatkowo niektóre powszechnie sto-
sowane preparaty zawierają substancje
aktywne jedynie wobec owadów. Są to:
piryproksifen (pochodna fenoksykarpu)
będący regulatorem wzrostu owadów
oraz imidakloprid (należący do neoni-
kotynoidów) blokujący receptory ni-
kotynergiczne w ośrodkowym układzie
nerwowym owadów, prowadząc do jego
porażenia (1, 2).

S

UBSTANCJE

CZYNNE

STOSOWANE

W

ZWALCZANIU

INWAZJI

KLESZCZY

Warunkiem świadomego zwalczania

inwazji kleszczy u psów jest wiedza
o działaniu substancji aktywnych za-
wartych w preparatach przeznaczonych
do zapobiegania inwazji tych roztoczy
oraz znajomość objawów występują-
cych w przebiegu zatrucia nimi psów.
Istotna jest także wiedza o tym, jakie
należy wdrożyć postępowanie w przy-
padku przedawkowania tych substancji
u zwierząt.

w ostrych zatruciach ¼ dawki może
zostać podana dożylnie (6, 7). Alkaloid
ten kompetycyjnie i selektywnie blokuje
pozazwojowe cholinergiczne receptory
muskarynowe, powodując przyspieszenie
akcji serca, zmniejszenie napięcia mięśni
gładkich, zahamowanie wydzielania łez,
śliny, śluzów oraz soków trawiennych
(8, 9). W terapii zatruć insektycydami
cholinergicznymi (karbaminiany i związ-
ki fosforoorganiczne) nie wolno stosować
pochodnych benzodiazepiny, gdyż mogą
one powodować nasilenie objawów kli-
nicznych. Mechanizm tego procesu nie
jest do końca poznany (6).

P

ERMETRYNA

, fl

UMETRYNA

Są to pyretroidy będące syntetycznymi

analogami cząsteczek pyretryn (insekty-
cydów pochodzenia roślinnego). Mecha-
nizm działania tych związków polega na
blokowaniu receptorów GABA-ergicznych,
glutaminergicznych oraz napięciowo
zależnych kanałów wapniowych prowa-
dząc do pobudzenia układu nerwowego
ektopasożytów (1). Pyretroidy uważane są
za jedne z najbezpieczniejszych substancji
mających zastosowanie w zwalczaniu
ektopasożytów. Najbardziej wrażliwe na za-
trucie są ryby. Związki z tej grupy posiadają
również właściwości odstraszające wobec
ektopasożytów oraz aktywizują działanie
karbaminianów. Ich wadą jest rozwój leko-
oporności (10) oraz pojawianie się reakcji
uczuleniowych po ich zastosowaniu (1).
Permetryna stanowi substancję czynną
obecnych na rynku kilku preparatów do
zwalczania ektopasożytów u psów w postaci
spot-on i pour-on. Flumetryna zawarta jest
w obecnej na rynku obroży przeznaczonej
do zwalczania inwazji pcheł i kleszczy.

P

ROPOKSUR

Jest to N-metylokarbaminian izo-

proksyfenylu. Mechanizm jego działania
polega na hamowaniu aktywności acety-
locholinesterazy (enzymu rozkładającego
acetylocholinę), przez co zwiększa się
stężenie acetylocholiny w synapsach
nerwowo-mięśniowych, prowadząc do
porażenia pasożyta (1, 3). Środek ten
jest wysoce toksyczny dla ryb, owadów
i ptaków, natomiast wykazuje niewielką
toksyczność względem ssaków (1, 4).
Propoksur wchodzi w skład obecnej na
rynku obroży przeciwko pchłom i klesz-
czom. Często w składzie preparatów
zawierających karbaminiany obecne są
również pyretroidy będące środkami ak-

tywizującymi działanie omawianej grupy
środków przeciwpasożytniczych (1, 5).

Objawy zatrucia karbaminianami mogą

pojawić się w ciągu kilkunastu minut do
kilku godzin. Są one efektem pobudzenia
receptorów muskarynowych (ślinotok,
biegunka, wymioty, łzawienie, zwężenie
źrenic, sinica) oraz nikotynowych (drże-
nia mięśniowe, porażenie mięśni), (1, 6).
W przypadku zatrucia karbaminianami
jako odtrutkę stosuje się siarczan atro-
piny w dawce 0,044 mg/kg sc. lub i.m.,

Zwalczanie inwazji

kleszczy u psów

Wojciech Zygner

*

, Aleksandra Waleriańska

**

*

Zakład Parazytologii i Inwazjologii Katedry Nauk Przedklinicznych Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie

**

Lecznica dla zwierząt „Przy Bażantarni” w Warszawie

Fot. 1. Ixodes ricinus – samica

fo

t. Wojciech Zy

gner

54

ARAZYTOLOGIA

P

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

LIPIEC-SIERPIEŃ • 4/2005

Objawami zatrucia są: wymioty, śli-

notok, biegunka, drgawki, hipertermia,
ataksja, bezdech. Może dojść do śmierci
w wyniku uduszenia (1, 11). Brak spe-
cyficznej odtrutki. Stosuje się leczenie
objawowe. Zastosowanie w terapii zatruć
pyretroidami znajdują agoniści receptorów
GABA (pochodne benzodiazepiny), (9).

F

IPRONIL

Należy do grupy fenylopirazoli i obecnie

jako jedyny jej przedstawiciel znajduje za-
stosowanie w medycynie weterynaryjnej.
Jest to 5-amino-3-cyjano-1-(2,6-dichloro-
-4-trifluorometylofenylo)-4-trifluorome-
tylosulfenylopirazol, którego mechanizm
działania polega na blokowaniu kanałów
chlorkowych bramkowanych kwasem gam-
maaminomasłowym w układzie nerwowym
owadów i roztoczy (1, 12, 13). Związek ten
jest jednym z najbezpieczniejszych insekty-
i akarycydów. Zastosowany zewnętrznie
bądź podany doustnie nie wchłania się
niemal w ogóle do krążenia. Długie działanie
fipronilu jest wynikiem jego przenikania do
gruczołów łojowych, z których później jest
powoli uwalniany. Stanowi on substancję
czynną obecnego na rynku preparatu, który
występuje w postaci spot-on w roztworze
o stężeniu 10% oraz w postaci aerozolu
w roztworze o stężeniu 0,25% (1).

Fipronil wykazuje zdecydowanie mniej-

sze powinowactwo do kanałów chlorko-
wych bramkowanych GABA u kręgow-
ców. Dwuipółkrotne przekroczenie dawki
leku zastosowanego zewnętrznie nie
powoduje objawów zatrucia, natomiast
kilkukrotne zastosowanie doustnie dawki
10-20 mg/kg (trzykrotne przekroczenie
dawki) powoduje wystąpienie odwracal-
nych objawów zatrucia w postaci pobu-
dzenia, drżenia mięśni, drgawek (1). W le-
czeniu zatruć fipronilem lekiem z wyboru
jest diazepam w dawce 0,44 mg/kg i.v. lub
i.m. do maksymalnej dawki 10 mg na
zwierzę (7, 13), który, podobnie jak pozo-
stałe pochodne benzodiazepiny, zwiększa
powinowactwo GABA do kompleksów
receptorowych związanych z kwasem
gammaminomasłowym, co powoduje
nasilenie hamującego wpływu neuro-
nów GABA-ergicznych w ośrodkowym
układzie nerwowym (9). Efektem tego
jest silne działanie przeciwdrgawkowe,
uspokajające i przeciwlękowe oraz dzia-
łanie nasenne i rozluźniające napięcie
mięśniowe (8, 9).

A

MITRAZA

Związek ten jest jedną z pochodnych

formamidyny, będących grupą akarycy-
dów powodujących porażenie i śmierć
pasożytniczych roztoczy w wyniku ha-
mowania aktywności MAO (monoami-
nooksydazy) będącej enzymem biorącym

udział w przemianach amin neuroprze-
kaźnikowych w układzie nerwowym (1).
Amitraza zawarta jest w obecnej na rynku
obroży przeciwko kleszczom.

Zatrucia u psów zdarzają się po zje-

dzeniu obroży. DL50 u szczura wynosi
800 mg/kg (1, 15). Objawy zatrucia wy-
nikają z hamowania aktywności MAO,
agonistycznego działania na receptory
alfa-2-adrenergiczne oraz antagonistycz-
nego wpływu na receptory serotoniner-
giczne. Efektem tego
działania są: wymio-
ty, sedacja, niezbor-
ność, bradykardia,
niewydolność od-
dechowa, spadek
ciśnienia krwi, hi-
perglikemia i hipo-
termia (1, 11, 15).
W leczeniu zatruć
tym związkiem zale-
cana jest johimbina
w dawce 0,1 mg/kg i.v., będąca wielkoczą-
steczkowym alkaloidem blokującym re-
ceptory alfa-2-adrenergiczne (niedostępna
na rynku), (9, 11). Innym lekiem mającym
zastosowanie w terapii zatruć pochodny-
mi formamidyny jest atipamezol, będący
silnym i wybiórczym blokerem recep-
torów alfa-2-adrenergicznych. U psów
stosowany jest w dawce 0,05-0,44 mg/kg
i.m. lub i.v. (7, 11).

P

OSTĘPOWANIE

Z

KLIENTEM

LECZNICY

WETERYNARYJNEJ

Klient kupujący w lecznicy preparat

przeciwko kleszczom często wymienia
konkretną nazwę handlową. Spełnienie
oczekiwań takiego klienta sprowadza
się do sprzedania mu preparatu, którego
poszukuje. Zdarzają się również klienci,
którzy proszą o „najlepszy preparat na
kleszcze”. Takim osobom należy oczywi-
ście uświadomić, że wszystkie preparaty
są bardzo dobre, ale żaden z nich nie daje
stuprocentowej gwarancji zabezpieczenia
przed inwazją kleszczy. Wydaje się, że
najlepszym rozwiązaniem jest zapropo-
nowanie jednego z preparatów, którego
wybór należy dostosować do zasobności
oraz wymagań klienta. Trzecią kategorię
klientów stanowią właściciele psów,
którzy mają złe doświadczenia ze sto-
sowanymi wcześniej preparatami bądź
też ich podopieczni chorowali z powodu
chorób odkleszczowych (najczęściej z po-
wodu babeszjozy psów). Osobom takim
można zaproponować łączenie ze sobą
dwóch preparatów w różnych, dwóch
lub trzech, postaciach. Autorzy artykułu
stosowali równocześnie zabezpieczenie
w postaci obroży zawierającej flumetrynę
i propoksur razem z fipronilem w po-
staci spot-on (roztwór o stężeniu 10%).

Dodatkowo w przypadku opiekunów
psów o bardzo wysokich wymaganiach
zalecono stosowanie fipronilu w aerozolu
(roztwór o stężeniu 0,25%) do oprysków
raz na 7 dni predylekcyjnych miejsc pa-
sożytowania kleszczy, do których należą
fałdy skóry, a zwłaszcza okolica małżowin
usznych, pachy, pachwiny oraz okolica
odbytu. Zwierzęta, u których zastoso-
wano tego typu kombinację leków do
zwalczania inwazji kleszczy, nie wykazy-

wały żadnych objawów
zatrucia. Właściciele
tak zabezpieczonych
psów w sezonie żero-
wania kleszczy w roku
2004 ani raz nie zgłosili
w lecznicy potrzeby
usunięcia kleszcza.

Wydaje się, że rów-

nie skutecznym zabez-
pieczeniem przed in-
wazją kleszczy u psów

może być równoczesne połączenie ami-
trazy w postaci obroży z permetryną
spot-on lub pour-on. Ze względu na
odmienne mechanizmy działania tych
dwóch substancji czynnych, kombinacja
ta również może dawać efekt addycyjny
i nie powinna powodować zatruć, jednak
autorzy nie próbowali do tej pory tego
rodzaju łączenia leków przeznaczonych
do zwalczania kleszczy.

P

ODSUMOWANIE

Na koniec należy jeszcze uwzględnić

okres żerowania kleszczy. Wielu właścicie-
li zwierząt przekonanych jest o najbardziej
nasilonej aktywności kleszczy latem. Jest
tak istotnie, ale nie w Polsce. W krajach
basenu Morza Śródziemnego występuje
jeden szczyt żerowania kleszczy i jest to
okres jesienno-zimowo-wiosenny. Letni
sezon aktywności pojawia się w miarę
przemieszczania się zasięgu występowania
tych roztoczy na północ, natomiast w Pol-
sce kleszcze żerują od wczesnej wiosny do
jesieni, z wyraźnie zaznaczonymi dwoma
szczytami aktywności: przełom wiosny
i lata oraz przełom lata i jesieni (10).

Spośród gatunków kleszczy pasożytu-

jących u psów w naszym kraju największe
znaczenie mają: Ixodes ricinus (kleszcz
pospolity, zwany również kleszczem
pastwiskowym), (fot. 1.) oraz Dermacentor
reticulatus (kleszcz łąkowy), (fot. 2.). Spo-
radycznie bywa również zawlekany z po-
łudnia Europy Rhipicephalus sanguineus
(kleszcz psi), (16, 17). Znaczenie tych
kleszczy jest szczególnie istotne ze wzglę-
du na fakt przenoszenia przez nie wielu
groźnych chorób zwierząt i człowieka.
Najlepiej poznaną i występującą w wielu
miejscach Polski chorobą odkleszczową
psów jest babeszjoza, przenoszona przez

Fot. 2. Dermacentor reticulatus – samica

fo

t. Wojciech Zy

gner

cd. na str. 57

57

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

PARAZYTOLOGIA

LIPIEC-SIERPIEŃ • 4/2005

D. reticulatus oraz Rh. sanguineus (18, 19.
20). Z innych przenoszonych przez klesz-
cze chorób należy wymienić erlichiozę,
której wektorem są kleszcze z rodzaju
Dermacentor, Rhipicephalus i Ixodes oraz
boreliozę i odkleszczowe zapalenie
mózgu, transmitowane przez kleszcze
z rodzaju Ixodes (20, 21, 22, 23). Choroby
te nie są w Polsce diagnozowane u psów,
jednak powszechność ich występowania
i rozpoznawania u zwierząt towarzyszą-
cych w pozostałych krajach UE oraz
coraz częściej zdarzające się podróże wła-
ścicieli psów wraz z ich podopiecznymi
sugerować mogą obecność tych chorób
również w naszym kraju. To sprawia, że
szczególnie ważne w praktyce wetery-
naryjnej staje się skuteczne zwalczanie
inwazji kleszczy u psów. Klienci lecznicy
weterynaryjnej nie tylko płacą za produkt,
który im sprzedajemy, ale płacą również
za naszą wiedzę, jaki produkt wybrać oraz
jak go najbezpieczniej i najskuteczniej
zastosować.

‰

Piśmiennictwo
1. Roliński Z.: Farmakologia i farmako-

terapia weterynaryjna 2. Państwowe
Wydawnictwo Rolnicze i Leśne.
Warszawa 2001.

2. Zafeiridou G., Theophilidis G.: The

action of the insecticide imidacloprid on
the respiratory rhythm of an insect: the
beetle Tenebrio molitor. Neurosci Lett.
2004 Jul 29;365(3):205-9.

3. Printes L.B., Callaghan A.: A com-

parative study on the relationship be-
tween acetylcholinesterase activity and
acute toxicity in Daphnia magna expo-
sed to anticholinesterase insecticides.
Environ Toxicol Chem. 2004 May;
23(5):1241-7.

4. Antychowicz

J.:

Choroby i zatrucia ryb.

Wydawnictwo SGGW. Warszawa
1996.

5. Corbel V., Chandre F., Darriet F.,

Lardeux F., Hougard J.M.: Synergism
between permethrin and propoxur aga-
inst Culex quinquefasciatus mosquito
larvae. Med Vet Entomol. 2003
Jun;17(2):158-64.

6. Wingfield W.E.: Intensywna terapia

psów i kotów. Wydawnictwo SGGW.
Warszawa 2000.

7. Paddleford R.R.: Znieczulenie ogólne

u małych zwierząt. SIMA WLW. War-
szawa 2004.

8. Podlewski J.K., Chwalibogowska-

-Podlewska A.: Leki współczesnej
terapii, Wydanie XVII. SpilitTrading
Sp. z o.o. Warszawa 2005.

9. Kostowski W., Kubikowski P.: Farma-

kologia, podstawy farmakoterapii i farma-
kologii klinicznej. Wydanie IV, Wydaw-
nictwo Lekarskie PZWL 1994.

10. Deryło A.: Parazytologia i akaroento-

mologia medyczna. PWN, Warszawa
2002.

11. Braund K.G.: Clinical Neurology in

Small Animals – Localization, Diagnosis
and Treatment. International Veteri-
nary Information Service, Ithaca NY
(www.ivis.org), 2003.

12. Sammelson R.E., Caboni P., Durkin

K.A., Casida J.E.: GABA receptor
antagonists and insecticides: common
structural features of 4-alkyl-1-phenyl-
pyrazoles and 4-alkyl-1-phenyltrioxabi-
cyclooctanes. Bioorg Med Chem. 2004
Jun 15;12(12):3345-55.

13. Zhao X., Yeh J.Z., Salgado V.L.,

Narahashi T.: Sulfone Metabolite
of Fipronil Blocks GABA- and Glu-
tamate-activated Chloride Channels
in Mammalian and Insect Neurons.
J. Pharmacol Exp. Ther. 2005 Feb 8;
[Epub ahead of print].

14. Chodorowski Z., Anand J. S.: Acciden-

tal dermal and inhalation exposure with
fipronil – a case report. J. Toxicol. Clin.
Toxicol. 2004;42(2):189-90.

15. Agin H., Calkavur S., Uzun H.,

Bak M.: Amitraz poisoning: clinical
and laboratory findings. Indian Pediatr.
2004 May;41(5):482-6.

16. Siuda K.: Kleszcze Polski, część II,

Systematyka i rozmieszczenie. Polskie
Towarzystwo Parazytologiczne. War-
szawa 1993.

17. Kropczyńska D., Boczek J., Tom-

czyk A.: The Acari, Physiological and eco-
logical aspects of acari – host relationships.
Oficyna Dabor, Warszawa 1995.

18. Furmaga S.: Choroby pasożytnicze

zwierząt domowych. Państwowe Wy-
dawnictwo Rolnicze i Leśne, War-
szawa 1985.

19. Kotomski G.: Babeszjoza psów. Maga-

zyn wet. 2002;11(70):5-10

20. Shaw S.E., Irwin P.: Skutki inwazji

kleszczy u psów i kotów. Waltham Fo-
cus 2001;11(1/2):48-55

21. Płoneczka K., Klimentowski S., Śmie-

lewska-Łoś E.: Erlichioza psów – aktu-
alny problem w medycynie weterynaryj-
nej. Magazyn Wet. 2001;10(54):46-48

22. Frymus T., Choroby zakaźne psów. Wy-

dawnictwo SI-MA, Warszawa 1999.

23. Boczek J., Błaszczak C.: Roztocze

(Acari), znaczenie w życiu i gospodarce
człowieka. Wydawnictwo SGGW,
Warszawa 2005.

lek. wet. Wojciech Zygner

Zakład Parazytologii i Inwazjologii

Katedra Nauk Przedklinicznych

Wydział Medycyny Weterynaryjnej

SGGW w Warszawie

02-786 Warszawa, ul. Ciszewskiego 8

e-mail: [e-mail]

cd. ze str. 54