M

ARIA

P

EISERT

Etykieta je˛zykowa
i jej wyznaczniki

Je˛zykoznawstwo wielokrotnie podejmowało próbe˛ znalezienia odpowiedzi na pytanie
o zwia˛zek mie˛dzy je˛zykiem a posługuja˛ca˛ sie˛ nim społecznos´cia˛, jej struktura˛ i kultura˛.

Opis porównawczy je˛zyków nalez˙a˛cych do jednej rodziny je˛zykowej i wywodza˛cych

sie˛ ze wspólnego kre˛gu kulturowego wskazuje, z˙e moga˛ one obsługiwac´ społecznos´ci
o bardzo róz˙nych systemach społecznych i politycznych

1

. Łatwo jednak zauwaz˙yc´, z˙e

je˛zyki tak zróz˙nicowanych społecznos´ci róz˙nia˛ sie˛ m. in. swoistymi wariantami socjostyli-
stycznymi.

Basil Bernstein zauwaz˙a, z˙e „okres´lona forma relacji społecznej lub – ogólniej –

struktura społeczna generuje odre˛bne formy lub kody je˛zykowe, a kody te przekazuja˛
kulture˛, czynia˛c tym samym koniecznym pewien typ zachowania sie˛”

2

. Je˛zyk rozwija sie˛

przy tym wolniej niz˙ społeczen´stwo i nie dostosowuje sie˛ do wszelkich zmian społecznych
i kulturowych, jest wie˛c swoistym archiwum kulturowym

3

, w którym zawarty jest zbiór

zwerbalizowanych zewne˛trznych i wewne˛trznych dos´wiadczen´ danej społecznos´ci. Z jed-
nej zatem strony, je˛zyk jest niejako odwzorowaniem otaczaja˛cej rzeczywistos´ci, takz˙e
społecznej, z drugiej kształtuje obraz s´wiata, ocene˛ zachodza˛cych zjawisk, obowia˛zuja˛-
cych wartos´ci, zachowan´ i emocji.

Moz˙na sa˛dzic´, z˙e interesuja˛cym przedmiotem badan´, obrazuja˛cym relacje˛ je˛zyk –

kultura – społeczen´stwo, jest etykieta je˛zykowa rozumiana jako zjawisko społeczne,
spowodowane przez szereg czynników pragmatycznych i be˛da˛ce cze˛s´cia˛ pragmatycznego
zachowania sie˛ członków społeczen´stwa. Etykieta je˛zykowa jest bowiem cze˛s´cia˛ norm
społecznych, reguluja˛cych uz˙ycie skonwencjonalizowanych, stereotypowych formuł
i zwrotów, które tworza˛ je˛zykowe składniki zachowania sie˛, umoz˙liwiaja˛ce osia˛gnie˛cie
najkorzystniejszej komunikacji interpersonalnej. Formuły i zwroty, o których mowa, mo-
ga˛ tworzyc´ dystans emocjonalny mie˛dzy partnerami lub słuz˙yc´ zjednywaniu rozmówcy,
demonstrowaniu równos´ci, sympatii itp. R. Brown i A. Gilman

4

w pracy pos´wie˛conej

adresatywnym zaimkom t y i w y nazywaja˛ to zjawisko semantyka˛ władzy i solidarnos´ci
(power and solidarity). Uz˙ycie pluralnego w y w stosunku do jednej osoby jest stara˛
metafora˛ władzy i ma charakter niezwrotny. Oznacza to, z˙e osoba o statusie niz˙szym
zwraca sie˛ do osoby o statusie wyz˙szym uz˙ywaja˛c zaimka w y, natomiast sama otrzymuje
t y. Semantyka władzy dominowała w społeczen´stwach feudalnych, przechodza˛c stopnio-

wo, wraz ze wzrostem aktywnos´ci społeczen´stwa i głoszonymi ideologiami egalitarnymi,
w typ semantyki solidarnos´ciowej. Autorzy sa˛dza˛, z˙e etymologia pluralnego w y w fun-
kcji grzecznos´ciowej wywodzi sie˛ z sytuacji politycznej cesarstwa rzymskiego w IV
wieku, kiedy to cesarz był jakby suma˛ dwu osób – cesarza rzymskiego i bizantyjskiego,
co powodowało forme˛ zwracania w y do kaz˙dego z nich. Jest tez˙ moz˙liwe – zdaniem
R. Browna i A. Gilmana, z˙e cesarz, traktuja˛c siebie jako sume˛ poddanych, mówił o sobie
m y, co w konsekwencji dało zwrotna˛ forme˛ w y.

W literaturze lingwistycznej funkcjonuje kilka terminów pokrywaja˛cych sie˛, przynaj-

mniej cze˛s´ciowo, z zakresem znaczeniowym poje˛cia etykieta je˛zykowa, np. modalnos´c´
socjalna, je˛zykowe zachowanie sie˛, zwroty grzecznos´ciowe, honoryzacja.

Polskie opracowania teoretyczne dotycza˛ce tego zagadnienia sa˛ stosunkowo nieliczne,

istnieje natomiast ogromny materiał praktyczno-je˛zykowy w postaci wzorów pisania
listów, tzw. listowników, poradników dobrego zachowania sie˛ itp., wskazuja˛cy na range˛
tego zjawiska w z˙yciu społecznym ubiegłych wieków.

Do najwaz˙niejszych prac pos´wie˛conych zagadnieniu grzecznos´ci je˛zykowej zaliczyc´

nalez˙y artykuły K. Pisarkowej

5

, A. Zare˛by

6

, K. Mroczek

7

, studium konfrontatywne E. To-

miczka

8

, a takz˙e powstałe w ramach badan´ nad polszczyzna˛ mówiona˛ Krakowa opraco-

wanie K. Oz˙oga

9

. Z wyja˛tkiem pracy K. Mroczek, sa˛ to uje˛cia synchroniczne, ogranicza-

ja˛ce przy tym zakres badan´ do wybranej odmiany je˛zyka i grupy tematycznej, np.
tytulatura, podzie˛kowania w je˛zyku mówionym itp.

Formuły etykiety je˛zykowej sa˛ cze˛s´cia˛ szerokiej sfery stereotypów społecznych i two-

rza˛ system znaków o zróz˙nicowanej strukturze. Ich uz˙ycie uwarunkowane jest wieloma
czynnikami i wynika z obyczaju, nawyków, sposobów zachowania sie˛ wypracowanych od
pokolen´ i ewoluuja˛cych wraz ze społecznos´cia˛. Stopien´ stereotypizacji formuł grzeczno-
s´ciowych jest róz˙ny, pocza˛wszy od zachowan´ niemal odruchowych, po bardzo złoz˙one
pod wzgle˛dem semantyczno-funkcjonalnym konstrukcje werbalno-gestowo-mimiczne.
Uzalez˙nione to jest od wielu czynników, o których be˛dzie mowa w dalszej cze˛s´ci pracy.

Formuły grzecznos´ciowe, składaja˛ce sie˛ na ogólne poje˛cie etykieta je˛zykowa, tworza˛

niezamknie˛ty podsystem je˛zyka i daja˛ sie˛ pogrupowac´ w pewne tematyczne rodziny, jak:

1. Zwroty adresatywne, np. p a n i e J a n k u, k o l e g o, t o w a r z y s z u, m a m o,

s y n k u itp.

2. Zwroty słuz˙a˛ce do nawia˛zania kontaktu i odpowiedzi na nie, np. p r z e p r a s z a m

p a n a, s ł u c h a m p a n a, c z y m ó g ł b y m itp.

3. Powitania, pozdrowienia, poz˙egnania i reakcje na nie, np. d z i e n´ d o b r y,

c z e s´ c´, w i t a m, z˙ e g n a j, n i e z a p o m n i j.

4. Zwroty słuz˙a˛ce zawieraniu znajomos´ci, np. p o z w o l i p a n i, z˙ e s i e˛

p r z e d s t a w i e˛, m i ł o m i p a n i a˛ p o z n a c´, p o z n a j c i e s i e˛.

5. Zaproszenia, zawiadomienia i odpowiedzi na nie, np. z a p r a s z a m c i e˛,

w e j d z´, m i ł o m i b e˛ d z i e p a n a w i d z i e c´

6. Formuły wyraz˙aja˛ce pros´be˛, nakaz, propozycje˛, rade˛, np. p r o s z e˛ c i e˛, b a˛ d z´

t a k d o b r y, z e c h c i e j p r o s z e˛.

7. Podzie˛kowania, wyrazy wdzie˛cznos´ci, przeprosiny, kondolencje, komplementy, po-

chwały, np. d z i e˛ k u j e˛, b a r d z o m i p r z y k r o, j e s t e s´ b a r d z o m i ł y.

8. Powinszowania, z˙yczenia, np. p o z d r ó w m a m e˛, d o b r y c h i w e s o ł y c h

s´ w i a˛ t.

9. Formuły wyraz˙aja˛ce zgode˛ lub niezgode˛ ze zdaniem rozmówcy, np. m a s z r a c j e˛,

t a k b y c´ n i e m o z˙ e, t r u d n o w t o u w i e r z y c´.

124

10. Formuły słuz˙a˛ce do lz˙enia, obrazy, wyraz˙enia wymówki, nagany, zarzutu, np.

j e s t e m o b u r z o n y, t a k s i e˛ n i e g o d z i.

Jest to system otwarty, który moz˙na by poszerzyc´ np. o formuły rozmów telefonicznych

itd., a kaz˙da z grup tematycznych tworzy szereg zwrotów synonimicznych, charakteryzu-
ja˛cych sie˛ podobnym znaczeniem i funkcja˛. Formuły powitania obejmowac´ moga˛ najbar-
dziej neutralne i sfrazeologizowane d z i e n´ d o b r y, be˛da˛ce zwrotem stałym, po bardziej
luz´ne poła˛czenie w i t a j, j a k s i e˛ m a s z, j a k z d r ó w e c z k o. Niektóre formuły
maja˛ charakter polisemiczny, na przykład c z e s´ c´ moz˙e słuz˙yc´ jako zwrot powitania
i poz˙egnania.

Synonimy kaz˙dej grupy tematycznej tworza˛ wspólne pole semantyczne i moga˛ miec´

róz˙ny stopien´ nacechowania stylistycznego lub róz˙ny odcien´ znaczeniowy. O uz˙yciu
jednego z synonimów decyduja˛ odpowiednie parametry socjolingwistyczne i stylistyczne,
wskazuja˛ce, który z nich jest włas´ciwy w danej sytuacji zwracania sie˛ jednej osoby – lub
grupy osób – do drugiej. Parametry te to wiele czynników je˛zykowych i pozaje˛zykowych,
które okres´laja˛ istnieja˛cy mie˛dzy rozmówcami socjalny dystans subiektywny, ba˛dz´ taki,
jaki wynika ze sposobu komunikacji je˛zykowej.

W literaturze jest kilka – przynajmniej cze˛s´ciowo zgodnych ze soba˛ – koncepcji

okres´laja˛cych, które z czynników socjalno-pragmatycznych w sposób istotny decyduja˛
o wyborze włas´ciwej formuły grzecznos´ciowej.

Etykieta je˛zykowa lub je˛zykowe zachowanie sie˛ to złoz˙ony system znaków tworza˛cych

podsystem je˛zyka, którego funkcjonowanie zalez˙y od wielu czynników socjolingwistycz-
nych i psychologicznych. Nie mniej istotnymi determinantami sa˛ uwarunkowania history-
czne, narodowe i kulturowe, tworza˛ one bowiem splot wzajemnych powia˛zan´, decyduja˛-
cych o wyborze włas´ciwej z punktu widzenia nadawcy i odbiorcy tekstu formuły
grzecznos´ciowej. Spróbujmy wie˛c przedstawic´ te wyznaczniki, które w sposób istotny
okres´laja˛ relacje˛ społeczna˛, kulturowa˛ oraz psychiczna˛ mie˛dzy partnerami komunikacji
je˛zykowej i które decyduja˛ o uz˙yciu konkretnej formuły grzecznos´ciowej.

1. Uwarunkowania historyczne i narodowe

Ustalenie zalez˙nos´ci mie˛dzy – historycznie rzecz ujmuja˛c – etykieta˛ je˛zykowa˛ a stadiami
rozwoju struktur społecznych, politycznych czy ekonomicznych oraz wpływami je˛zyków
obcych, to problematyka wykraczaja˛ca poza tradycyjne pole badawcze je˛zykoznawcy.
Bezspornym jednak wydaje sie˛ fakt, z˙e wybór i uz˙ycie formuł etykiety je˛zykowej deter-
minuje obowia˛zuja˛ca aktualnie w społecznos´ci konwencja wynikaja˛ca z tradycji i be˛da˛ca
pewnym ogniwem ewolucyjnym w rozwoju je˛zyka. Zdarzały sie˛ co prawda w historii
społeczen´stw arbitralne próby regulowania etykiety je˛zykowej wbrew panuja˛cym zwycza-
jom; Piotr Wielki wprowadza na przykład dekretem do je˛zyka rosyjskiego nakaz uz˙ywania
formy w y na wzór zachodnioeuropejski, ale podobna próba wprowadzenia formy w y do
je˛zyka polskiego w 2 połowie XIX wieku zakon´czyła sie˛ niepowodzeniem. Wszelkie
argumenty o demokratyzacji stosunków społecznych, europejskos´ci formy w y, nawet
zaangaz˙owanie sie˛ takich autorytetów, jak A. Brückner

10

i J. Łos´

11

, na nic sie˛ nie zdały

wobec obowia˛zuja˛cej tradycyjnie formy p a n.

Forma w y inna˛ droga˛ weszła do gwary partyjnej, ska˛d przeje˛ło ja˛ wojsko i milicja,

125

gdzie obowia˛zuje do dzis´. Niepowodzeniem zakon´czyła sie˛ takz˙e w Polsce powojenna
akcja na rzecz formy o b y w a t e l.

Interesuja˛cym przykładem jest sytuacja etykiety je˛zykowej we Francji. Do rewolucji

dominowała tam w sferach wyz˙szych forma w y nawet w kontaktach rodzinnych; w czasie
rewolucji Komitet Bezpieczen´stwa Publicznego pote˛pił feudalna˛ etykiete˛ je˛zykowa˛ i na-
kazał uniwersalne t y, zas´ wszystkie tytuły sprowadzone zostały, w ramach hasła „fra-
ternité”, do formy c i t o y e n ‘obywatel’. Z czasem jednak w je˛zyku francuskim znów
pojawiły sie˛ róz˙nice w formach zwracania sie˛, wynikaja˛ce z naturalnej stratyfikacji społe-
czen´stwa, jego podziału na rza˛dza˛cych i rza˛dzonych, z róz˙nic społecznych, wiekowych
itp.

Przykładów ingerencji w formy etykiety je˛zykowej jest wie˛cej, ale stwierdzic´ moz˙na,

z˙e naruszenie jej tradycyjnego i historycznego modelu było moz˙liwe tylko tam, gdzie
zastosowano ostrzejsze s´rodki przekonuja˛ce niz˙ perswazja słowna.

Etykieta je˛zykowa i jej rozwój sa˛ w zasadzie swoiste dla kaz˙dego je˛zyka narodowego

– moz˙na podac´ szereg szczegółowych przykładów wspieraja˛cych te˛ teze˛. I tak odre˛bnos´c´
etykiety je˛zyka polskiego jest wynikiem odmiennego systemu władzy w Rzeczypospolitej
niz˙ w Europie łacin´skiej. Szlachcic – urze˛dnik to specyfika polska, która˛ da sie˛ wytłuma-
czyc´ szczególnie rozbudowanym systemem tytułów w obre˛bie tej grupy społecznej i póz˙-
niejsza˛ skłonnos´cia˛ do tytułomanii ws´ród, wywodza˛cej swój rodowód głównie ze szlachty,
inteligencji.

Niewielkie znaczenie maja˛ tez˙ wpływy obce. Jako przykład słuz˙yc´ moz˙e porównanie

tytulatury polskiej i francuskiej z okresu, o którym A. Mickiewicz w Panu Tadeuszu mó-
wi: „wtenczas panowało takie zas´lepienie, z˙e nie wierzono rzeczom najdawniejszym
w s´wiecie, jes´li ich nie czytano w francuskiej gazecie”. Otóz˙ przetłumaczona w roku 1822
„Sztuka pisania listów” Hautepierre’a

12

zachowuje polski obyczaj tłumacza˛c francuskie

m o n s i e u r na je˛zyk polski w zalez˙nos´ci od pozycji społecznej adresata jako M o s´ c i
D o b r o d z i e j u, S z a n o w n y P r z y j a c i e l u, W i e l m o z˙ n y M o s´ c i D o-
b r o d z i e j u, M o s´ c i P a n i e, M o s´ c i, zas´ francuskie m a d a m e jako N a j j a s´-
n i e j s z a P a n i, J a s´ n i e W i e l m o z˙ n a P a n i, W i e l m o z˙ n a M o s´ c i (a)
D o b r o d z i e j k o, M o s´ c i D o b r o d z i e j k o.

Narodowo-kulturowe odre˛bnos´ci etykiety je˛zykowej sa˛ jeszcze bardziej widoczne

w je˛zykach społecznos´ci Dalekiego Wschodu. W dialektach jawajskich

13

na przykład nie

moz˙na powiedziec´ niemal nic bez wskazania społecznej relacji mie˛dzy rozmówcami.
Wartos´ciowanie dotyczy poszczególnych dialektów, to znaczy nie w kaz˙dym z nich moz˙na
sie˛ zwrócic´ do osoby o statusie wyz˙szym. Takz˙e w obre˛bie kaz˙dego z dialektów istnieje
kilka poziomów etykiety. Pewna cze˛s´c´ słownictwa i niektóre afiksy maja˛ – oprócz podsta-
wowego znaczenia – jeszcze odcien´ znaczeniowy wyznaczaja˛cy poziom etykiety, np.
wyraz dom ma trzy róz˙ne formy konotuja˛ce stopniowo wyz˙szy status rozmówców. Innej
formuły powitania uz˙ywa sie˛ np. do osoby niz˙szej, innej zas´ do wyz˙szej. Wspierane to jest
odpowiednia˛ tonacja˛; im wolniej, bardziej mie˛kko, rytmicznie sie˛ mówi, tym wyz˙szy
poziom etykiety to oznacza. Podobnie bogata˛ i skomplikowana˛ etykiete˛ maja˛ inne je˛zyki
Wschodu, np. w laotan´skim zaimek j a moz˙e miec´ pie˛c´ form w zalez˙nos´ci od tego, do
kogo kierowana jest wypowiedz´. Formuły etykiety je˛zykowej narodu, grupy etnicznej sa˛
wie˛c w swoim podstawowym zre˛bie odbiciem stosunków historyczno-społecznych i kul-
turowych.

126

2. Czynniki socjolingwistyczne

Istnieje wiele opracowan´ szczegółowych, w których ten wyznacznik jest akcentowany
jako szczególnie istotny dla funkcjonowania form je˛zykowej etykiety. Szczególnie intere-
suja˛ce sa˛ opracowania N. I. Formanowskiej

14

, M. Rulfowej

15

i K. Oz˙oga

16

. K. Oz˙óg

wyróz˙nia takie elementy socjalne, jak wiek, płec´, wykształcenie, pochodzenie społeczne,
zawód, relacja towarzyska lub rodzinna mie˛dzy partnerami rozmowy. N. I. Formanowskaja
ws´ród innych czynników omawia takz˙e te, które charakteryzuja˛c socjolingwistycznie
nadawce˛ i odbiorce˛, ukazuja˛ rodzaj zachodza˛cej mie˛dzy nimi relacji symetrii ba˛dz´ asyme-
trii, wynikaja˛cej z takich uwarunkowan´, jak:

a) wiek. Autorka, dziela˛c społecznos´c´ na dzieci, młodziez˙, s´rednie i starsze pokolenie,

twierdzi, z˙e młodziez˙ najbardziej skłonna jest do wprowadzania innowacji, ulegania
modzie, zas´ pokolenie starsze jest nosicielem formuł tradycyjnych.

b) wykształcenie i zawód.
c) wychowanie zwia˛zane z wyuczeniem lub niewyuczeniem sie˛ stosownych do sytuacji

zachowan´ je˛zykowych.

d) płec´. Zdaniem autorki kobiety dysponuja˛ wie˛ksza˛ gama˛ s´rodków wyraz˙aja˛cych

uprzejmos´c´ je˛zykowa˛.

e) miejsce zamieszkania – miasto lub wies´.
Kategorie tak wydzielonych uz˙ytkowników je˛zyka moga˛ sie˛ ła˛czyc´ w wie˛ksze całos´ci,

np. młody, dobrze wychowany mieszkaniec małego miasta.

M. Rulfowa mówi o socjalnym statusie partnerów komunikacji, który moz˙e miec´

charakter symetryczny lub niesymetryczny, znany wczes´niej lub ustalaja˛cy sie˛ w czasie
kontaktu. Jako drugi czynnik wymienia ona role społeczne rozmówców, które moga˛ miec´
charakter stały, np. rodzic – dziecko, nauczyciel – uczen´, ba˛dz´ zmienny. np. pytaja˛cy –
odpowiadaja˛cy.

Sumuja˛c, moz˙emy wyróz˙nic´ naste˛puja˛ce grupy czynników socjalnych, determinuja˛-

cych funkcjonowanie etykiety je˛zykowej:

a) pozycja społeczna lub towarzyska nadawcy i odbiorcy, która okres´la symetrie˛ lub

asymetrie˛ socjalna˛ ba˛dz´ subiektywna˛ zachodza˛ca˛ mie˛dzy nimi, co przy wyborze formuł
grzecznos´ciowych oznacza współrze˛dnos´c´ ba˛dz´ podrze˛dnos´c´.

b) rola społeczna nadawcy wobec odbiorcy – stała, lub wynikaja˛ca z konkretnej sytuacji

komunikacyjnej.

c) czynniki indywidualne, które moga˛ naruszac´ dwie pierwsze relacje, takie jak: wiek

nadawcy i odbiorcy, płec´, zawód, wykształcenie, wychowanie, znajomos´c´ praw je˛zyko-
wych i społecznych, przynalez˙nos´c´ regionalna, s´rodowiskowa itp.

3. Czynniki psychologiczne

Relacja psychiczna mie˛dzy partnerami komunikacji wpływa na to, czy kontakt je˛zykowy
ma charakter formalny, prywatny czy intymny. K. Pisarkowa w cytowanym artykule
wyróz˙nia (za Kurtem Danzigerem) trzy główne relacje zachodza˛ce mie˛dzy nadawca˛
a odbiorca˛ i wpływaja˛ce na je˛zykowa˛ interakcje˛ społeczna˛. Sa˛ to: a) intymnos´c´, b) domi-

127

nacja, c) integracja, rozumiane jako rodzaj kontaktu psychicznego mie˛dzy partnerami
rozmowy.

Poprzez formuły etykiety je˛zykowej mówia˛cy wyraz˙a swoje nastawienie emocjonalne

do partnera, swoja˛ sympatie˛, antypatie˛, poczucie subiektywnej równos´ci lub nierównos´ci.
Czynnik psychiczny decyduje o barwie i tonacji form zwracania sie˛, które moga˛ byc´
chłodne, uroczyste, intymne, z˙artobliwe, ironiczne itp.

4. Sytuacja komunikacyjna

A. Zare˛ba

17

uwaz˙a, z˙e jest to czynnik nadrze˛dny wobec pozostałych, poniewaz˙ decyduje

w sposób zasadniczy o uz˙yciu odpowiedniego wariantu socjostylistycznego. Przykłado-
wo, ludzie, którzy w kontaktach nieoficjalnych sa˛ ze soba˛ na ty, w sytuacji oficjalnej moga˛
zwracac´ sie˛ do siebie stosuja˛c forme˛ pan. Rodzaj sytuacji, jej oficjalnos´c´ lub nieoficjalnos´c´,
decyduje tez˙ o tonie formuł grzecznos´ciowych, który w sytuacji oficjalnej moz˙e byc´
bardzo podniosły.

5. Czynniki je˛zykowo-stylistyczne

Odmiany funkcjonalne i stylowe je˛zyka charakteryzuja˛ sie˛ m. in. róz˙nym stopniem nasy-
cenia formułami grzecznos´ciowymi, chociaz˙ nie ulega wa˛tpliwos´ci, z˙e etykieta je˛zykowa
jest zjawiskiem ponadstylowym. Ze stylistyczno-funkcjonalnego punktu widzenia najbar-
dziej charakterystyczne i niezbe˛dne sa˛ formuły etykiety je˛zykowej w komunikacji bezpo-
s´redniej, mówionej. Rozmowa jest w zasadzie niemoz˙liwa bez formuł grzecznos´ciowych,
okres´laja˛cych relacje˛ nadawca : odbiorca. W odmianie pisanej problem ten jest nieco
bardziej złoz˙ony. Generalnie rzecz ujmuja˛c, uz˙ycie formuł grzecznos´ciowych uzalez˙nione
jest od rodzaju i formy tekstu oraz od adresata. Moz˙na mówic´ o swoistej etykiecie pism
oficjalnych, listów, zaproszen´, powinszowan´ – maja˛ one swoja˛ specyfike˛ i uwarunkowa-
nia. Powierzchowna obserwacja stylów funkcjonalnych pozwala stwierdzic´, z˙e w zasadzie
pozbawiona formuł etykiety je˛zykowej jest pisana odmiana naukowa je˛zyka, ale juz˙
w postaci mówionej odmiana naukowa zawierac´ moz˙e np. zwroty do słuchaczy. Takz˙e
teksty pisane stylem publicystyczno-dziennikarskim sa˛ najcze˛s´ciej nieosobowe i skiero-
wane do nieokres´lonego odbiorcy, co równiez˙ powoduje niewielki stopien´ wyste˛powania
formuł etykiety je˛zykowej. Warto przy tym zauwaz˙yc´, z˙e istnieja˛ pewne typy wypowiedzi
i sytuacje, w których etykieta je˛zykowa jest s´cis´le okres´lona, rzec by moz˙na, reglamen-
towana. Dotyczy to wysta˛pien´ oficjalnych w dyplomacji pan´stwowej, w kos´ciele, wojsku,
w mniejszym stopniu w milicji, sa˛downictwie, na oficjalnych zebraniach itp.

128

6. Czynnik osobistej decyzji
wpływaja˛cy kaz˙dorazowo na wybór
odpowiedniej formuły etykiety je˛zykowej

W procesie komunikacji naste˛puje złoz˙ony wybór najbardziej włas´ciwej formy zwracania
sie˛ do siebie adresatów, uzalez˙niony od wielu, wymienionych wyz˙ej, czynników. Jednej
ze spotkanych osób kiwniemy tylko głowa˛ na powitanie, innej kłaniaja˛c sie˛ z us´miechem
powiemy: „j a k z˙ e s i e˛ c i e s z e˛, z˙ e c i e˛ w i d z e˛”. W jednym przypadku do tej samej
osoby zwrócimy sie˛ mówia˛c „ s ł u c h a j J a n e c z k u”, innym razem „p a n i e d o-
c e n c i e” i nie zawsze wynika to z sytuacji komunikacyjnej, ale zalez˙y od wielu uwarun-
kowan´, z których w takim przypadku najwaz˙niejszym jest decyzja mówia˛cego, moga˛ca
nawet doprowadzic´ do s´wiadomego przekraczania normy.

Wybór innej formuły niz˙ ta, która wynika z ograniczen´ socjostylistycznych zachodza˛-

cych mie˛dzy partnerami komunikacji, jest sygnałem prowadza˛cym do naruszenia funkcji
konatywnej wypowiedzi; w ostatecznos´ci prowadzic´ moz˙e do zerwania kontaktu. Jez˙eli
adresat przechodzi np. z formy t y na p a n, moz˙e to oznaczac´ wste˛p do kłótni; przejs´cie
z formy p a n na t y s´wiadczyc´ moz˙e, z˙e jest on niewykształcony, nieobyty lub demon-
struje zaz˙yłos´c´. Powodów moz˙e byc´ zreszta˛ wie˛cej; zobrazujemy to przykładem z polskiej
powies´ci milicyjnej:

„No – powtórzył ostro oficer – ska˛des´ to wzia˛ł? Przejs´cie na ty us´wiadomiło Rudzielca,

z˙e sprawa zaczyna byc´ powaz˙na. Nalez˙ało powiedziec´ prawde˛. ”

18

Aby ustalic´ rodzaj relacji zachodza˛cej mie˛dzy partnerami, okres´lonej przez czynniki

socjalno-pragmatyczne, nalez˙ałoby badac´ funkcjonowanie formuł, składaja˛cych sie˛ na
szeroko rozumiana˛ etykiete˛ je˛zykowa˛ w obre˛bie poszczególnych grup tematycznych,
analizuja˛c przy tym całos´c´ dialogu i jego kontynuacje˛. Nie moz˙na przy tym pomina˛c´ całej
wspomagaja˛cej lub wyste˛puja˛cej zamiast formuł werbalnych, sfery pozaje˛zykowego sy-
stemu gestowo-mimicznego i znacza˛cej komunikacyjnie fonacji. Znaki gestowo-mimicz-
ne wykształciły sie˛ w systemie komunikacji społecznej podobnie jak je˛zyk i – podobnie
jak jego jednostki – maja˛ własne znaczenie. Gest, mimika, nate˛z˙enie i wysokos´c´ głosu
najpełniej wyraz˙aja˛ stosunek nadawcy do adresata wypowiedzi, oczywis´cie w odmianie
mówionej je˛zyka. W systemie gestowo-mimiczno-fonicznym uwidacznia sie˛ takz˙e naro-
dowa specyfika zachowan´ grzecznos´ciowych, np. us´cisk re˛ki, forma ukłonu, całowanie
ra˛k, twarzy, odkrywanie lub zakrywanie głowy itp. Znaki te maja˛ swoje symboliczne
znaczenie o odległej etymologii i trudno byłoby sobie bez nich wyobrazic´ funkcjonowanie
społecznos´ci ludzkiej. Znaki te sa˛ czytelne w obre˛bie konkretnej społecznos´ci lub grupy
kulturowej, przy czym moga˛ miec´ charakter polisemiczny, np. ukłon moz˙e oznaczac´
powitanie, poz˙egnanie, prezentacje˛ itp. (pierwotnie był to zapewne znak pokory, poddan´-
stwa, uległos´ci). Znajomos´c´ tych znaków w kontaktach z przedstawicielami społecznos´ci
kulturowo-je˛zykowych jest równie waz˙na dla komunikacji interpersonalnej, jak s´rodki
werbalne, dlatego nie moz˙na tej problematyki wyła˛czac´ z pola badawczego je˛zykoznawcy.

Badania nad polska˛ etykieta˛ je˛zykowa˛, jak wynika z przytoczonej na wste˛pie literatury,

sa˛ dopiero na wste˛pnym etapie. Pozostaje nie opisana cała niemal tematyka diachroniczna,
co wia˛z˙e sie˛ takz˙e z brakiem opracowan´ socjolingwistyki historycznej, brak tez˙ całos´cio-
wych badan´ nad etykieta˛ współczesnej polszczyzny i jej powia˛zaniami z problematyka˛

129

socjologiczna˛ i kulturowa˛. Sens takich badan´ uzasadniaja˛ pilne potrzeby współczesnej
dydaktyki szkolnej, a takz˙e nauczania je˛zyka polskiego jako obcego.

Obserwacja je˛zykowego zachowania sie˛ dzieci i młodziez˙y dowodzi najcze˛s´ciej nie-

znajomos´ci i nieumieje˛tnos´ci uz˙ywania form zwracania sie˛, szczególnie w sytuacji innej
niz˙ rodzinna, chociaz˙ i tu bardzo cze˛sto norma jest zachwiana

19

. Przez norme˛ rozumiem

zachowanie pewnej cia˛głos´ci je˛zykowej i kulturowej, kształtuja˛cej wie˛zi mie˛dzyludzkie
i wynikaja˛cej z tradycji narodowej.

Wyniki badan´ pos´wie˛conych etykiecie je˛zykowej stanowic´ moga˛ cenny przyczynek do

okres´lenia zwia˛zków mie˛dzy je˛zykiem a kultura˛.

Przypisy

1

A. D a˛ b r o w s k a, Formy zwracania sie˛ do innych w niektórych je˛zykach europejskich, Studia Linguistica

VIII.

2

B. B e r n s t e i n, Socjolingwistyka a społeczne problemy kształcenia [w:] Je˛zyk i społeczen´stwo, Warsza-

wa 1980, s.90.

3

Por. J. L. F i s c h e r, Składnia i struktura społeczna, je˛zyki truk i ponape [w:] Je˛zyk i społeczen´stwo,

Warszawa 1980, s.195–226.

4

R. B r o w n, A. G i l m a n, The Pronouns of Power and Solidarity [w:] Readings in the Socjology of

Language, The Hague–Paris 1970, s.252–276.

5

K. P i s a r k o w a, Jak sie˛ tytułujemy i zwracamy do drugich, Je˛zyk Polski 1979, z.1, s.5–17.

6

A. Z a r e˛ b a, Czasowniki okres´laja˛ce sposób zwracania sie˛ osoby, Je˛zyk Polski 1975, z.5, s.378–388.Formy

zwracania sie˛ osób do drugich w je˛zyku polskim i francuskim, Je˛zyk Polski, z.1–2, s.1–12.

7

K. M r o c z e k, Tytulatura w korespondencji staropolskiej jako problem stosunku mie˛dzy nadawca˛ a od-

biorca˛, Pamie˛tnik Literacki LXIX/2, s.127–148.

8

E. T o m i c z e k, System adresatywny współczesnego je˛zyka polskiego i niemieckiego. Socjolingwistycz-

ne studium konfrontatywne, Wrocław 1983.

9

K. O z˙ ó g: Powitania i poz˙egnania w je˛zyku mówionym Krakowa, Je˛zyk Polski 1980, s.128–138,O współ-

czesnych polskich wyrazach obraz´liwych, Je˛zyk Polski 1981, s.179–187,Podzie˛kowania w polszczyz´nie mówio-
nej, Je˛zyk Polski 1982, s. 259–266,Przeproszenia w dzisiejszej polszczyz´nie mówionej, Je˛zyk Polski 1985,
s.256–276.

10

A. B r ü c k n e r, „Ty – wy – pan”, Kartka z dziejów próz˙nos´ci ludzkiej, Kraków 1916.

11

J. Ł o s´, Od „ty” do „pan”, Je˛zyk Polski 1920, z.3, s.1–10.

12

(J. C.) Hautepierre, Sztuka pisania listów czyli dzieło elementarne podaja˛ce sposób dobrego składania

listów z francuskiego na polski je˛zyk przełoz˙one przez Woyciecha Sitkiewicza w Wrocławiu 1822.

13

C. G e e r t z, Linguistic Etiquette [w:] Readings in the Sociology of Language, s.282–296.

14

N. I. F o r m a n o v s k a j a, Russkij reczewoj etiket: Lingwisticzeskij i metodologiczeskij aspekt, Moskwa

1982.

15

M. R u l f o w a, Zur Problematik der sprachlichen Etikette im Tschechischen [w:] Text and the pragmatic

aspects of language. J. Koreskij, J. Hoffmanova (eds). Linguistica X, Praha 1984, s.79–100.

16

K. O z˙ ó g, Powitania i poz˙egnania, op. cit., s.131–132.

17

A. Z a r e˛ b a, Formy zwracania..., op. cit., s.1.

18

A. K ł o d z i n´ s k a, Nie bój sie˛ nocy, Warszawa 1968.

19

Wynika to z ankiety przeprowadzonej w obre˛bie tej grupy wiekowej w ramach badan´ nad polszczyzna˛

mówiona˛ Wrocławia.

130