85

4. Konflikt w teorii sztuki wojennej

Wszystkie formy ludzkiej aktywno ci w ka dej grupie spo ecznej, kulturowej,

religijnej, ekonomicznej lub politycznej (rodzina, wie , plemi , ko ció , fabryka, zrze-

szenie lub naród), zawieraj" w sobie konflikt. Konflikt ludzki (spo eczny) mo e doty-

czy% jednej osoby i by% wynikiem ró nych emocji, pragnie', b"d( stanowi% starcie

interesów, zasad ró nych osób lub grup. Tego rodzaju uczucia i pragnienia cz sto

zderzaj" si ze sob", doprowadzaj"c do powstania rywalizacji lub agresji, która mo e

przyj"% form otwart" lub ukryt", wewn trzn" lub zewn trzn". Wy sza jako ciowo

agresja zaliczana do najbardziej powszechnych, która prowadzi do rzeczywistej

przemocy, mo e by% wywo ana kombinacj" dzia a' w poszukiwaniu dominacji. Kon-

flikt jest zjawiskiem antagonistycznym, czasami gwa townym i (poza ograniczeniami

w prawie mi dzynarodowym lub milcz"c" zgod"), stosunkowo nie wymuszonym.

Z drugiej strony rywalizacja jest mniej antagonistyczna, mniej gwa towna i zwykle

zarz"dzana i regulowana lepiej ni konflikt.

Wszystkie organizmy ywe cechuj" dzia ania, które w hierarchii potrzeb, zo-

sta y zakwalifikowane w ró ny sposób, zwykle pod wzgl dem ich ko'cowego celu:

po ywienia, seksu, dominacji, przetrwania, terytorium, niepodleg o ci. Konflikt poja-

wia si wtedy, gdy osoby lub grupy podejmuj" dzia ania w celu osi"gni cia po "da-

nego stanu ko'cowego. W wi kszo ci przypadków mo liwo % pojawienia si konflik-

tu powoduje cz ciej uruchomienie mechanizmu ucieczki, ani eli podj cie wrogich

dzia a',

poniewa

zagro enie w asnego przetrwania wywo u-

je obawy, które przezwyci aj" inne obawy.

Podejmowane próby wyja nienia wyst powania konfliktu spo ecznego nie da y

odpowiedzi na to, czy konflikt jest wrodzon" w a ciwo ci" (cech") cz owieka, czy te

wyuczonym zachowaniem. Mimo to mo na zgodzi% si ze stwierdzeniem, e instynkt

ludzki przejawiaj"cy si

w poszukiwaniu zaspokojenia potrzeb: bogactwa, s awy,

przygody, seksualnych partnerów, ucieczki, w adzy oraz kombinacji tych celów, dla

ich zdobycia wykorzystuje konflikt. Grupy ludzi motywowane presj" spo eczn", psy-

chologi" masy, charyzmatycznym przywództwem lub innymi powodami, wykorzystuj"

konflikt dla osi"gni cia przez grup okre lonych celów. Faktem jest równie , e po-

jawia si on w ród organizmów biologicznych od tych najmniejszych i najprostszych

do najwi kszych i najbardziej z o onych. Konflikt wyst puje w ród ludzi i grup ludz-

kich stanowi"c zagro enie u yciem lub u ycie przemocy.

86

Pewna cz % gwa townego konfliktu obejmuje celowe i zorganizowane dzia a-

nia uzbrojonych grup. Powy sza forma konfliktu spo ecznego jest tre ci" niniejszego

rozdzia u.

4.1 Pojecie i zarys teorii konfliktu

T. K so' zauwa a, e rozwa ania nad poj ciem konfliktu pojawiaj" si ju w

dzie ach staro ytnych filozofów Platona, Arystotelesa w ksi gach wielkich religii wia-

ta oraz u Ojców Ko cio a (…)”

1

. Wi kszo % uczonych za pierwsz" prac analityczn"

w tej dziedzinie przyjmuje dzie o T. Hobbesa z 1652 roku pod tytu em „Lewiatan”

2

.

S owo konflikt pochodzi od aci'skiego confliktus – zderzenie. Pejoratywne

pojmowanie tego s owa sprawi o, e jego pierwotne znaczenie uleg o znacznemu

rozszerzeniu

3

. Popularny s ownik j zyka polskiego definiuje konflikt jako zetkni cie

si sprzecznych, wykluczaj"cych si nawzajem d" e', dzia a' pogl"dów; niezgod-

no %, sprzeczno %, spór, zatarg, starcie (tak e zbrojne)

4

. S ownik wyrazów obcych

konflikt definiuje jako antagonizm, sprzeczno % interesów, pogl"dów (psych. potrzeb,

motywów); spór zatarg, kolizj

5

. Z kolei w popularnej encyklopedii powszechnej mo -

na znale(% nast puj"c" definicj : w znaczeniu najszerszym – ka dego rodzaju

sprzeczno % interesów i pogl"dów, spór, sprzeczka, antagonizm. W socjologii poj-

mowany najcz ciej jako konflikt spo eczny – sprzeczno % interesów , zamiarów, po-

gl"dów i intencji mi dzy jednostkami, grupami, klasami lub ruchami spo ecznymi.

Powstaje najcz ciej na tle ogranicze' dost pno ci ró nego rodzaju zasobów b"d(

mo liwo ci realizacyjnych planów

6

.

Wed ug T. K sonia analiza przyj tych do naukowych rozwa a' definicji kon-

fliktu unaocznia zakres, z o ono % oraz g bi problemów z jakimi musieli zderzy% si

ich twórcy. Wykazuje równie

sprzeczno ci, które zawiera socjologia konfliktu

7

.

Z kolei autor zauwa a, e w pracach socjologów europejskich (m.in. H. Spencer,

W. Ferguson, C. Saint-Simon) konflikt uwa any jest za sk adow" mechanizmu rozwo-

ju spo ecze'stw. R. Dahrendorf obok prawid owo ci w przebiegu konfliktu, zwraca

1

M. Milicki, Konflikty spo eczne. Pu apki i dylematy dzia a zbiorowych, Warszawa 1992, s.9.

2

T. K so', Wspó czesne konflikty zbrojne w aspekcie prognozowania zagro e militarnych Rzeczy-

pospolitej Polskiej – rozprawa doktorska, AON- WARSZAWA 1999, s. 21.

3

Ibidem., s. 22.

4

Popularny s ownik j zyka polskiego, Warszawa 1999, s.236.

5

T. K so', op. cit, s.22.

6

Popularna Encyklopedia Powszechna, t.6, Kraków 2002, s.361.

7

T. K so', op. cit, s.22.

87

uwag na jego wszechobecno % w spo ecze'stwie

8

. L. Coser z kolei wskazuje na

funkcje i mechanizm konfliktu (gwa townym niszcz"cym starciom konfliktowym towa-

rzysz" konflikty pokojowe). Sprzeczno % interesów i celów b d"ca skutkiem ograni-

czonego dost pu do ci le okre lonych dóbr jest domen" definicji M. Deutsch’a, J.

Szczepa'skiego, J. Szumskiego i innych twórców definicji konfliktu zbie nych z defi-

nicj" L. Cosera

9

.

Strukturalny charakter sprzeczno ci podkre laj" m.in. J. Bernard, Q. Wright,

J. Galtung i T. Pszczó kowski. Natomiast K. Boulding i K. Singer jako przyczyn kon-

fliktów przyjmuj" istnienie napi % psychicznych i ró nic w stanach wiadomo ci pod-

miotów zaanga owanych w konflikt. Bior"c pod uwag wy ej wymienione definicje

mo na wskaza% zasadnicze w asno ci konfliktu

10

:

•

konflikt wymaga istnienia co najmniej dwóch stron;

•

konflikt wyrasta w sytuacji niedostatku dóbr;

•

zachowania konfliktowe maj" na celu zniszczenie lub co najmniej kon-

trolowanie drugiej strony, a skutki konfliktowe polegaj" na tym, e zysk

jednej strony jest strat" dla strony drugiej;

•

dzia ania stron konfliktu s" wzajemnie przeciwstawne;

•

wa nym aspektem stosunków konfliktowych jest w adza;

•

stosunki konfliktowe s" podstawowym procesem spo ecznym i maj"

powa ne konsekwencje spo eczne;

•

proces konfliktowy reprezentuje czasow" tendencj do roz amu w sto-

sunkach mi dzy stronami;

•

stosunki konfliktowe nie rozbijaj" systemu, lecz powoduj" przemiany

norm i oczekiwa'

11

.

Zanim przejdziemy do kwestii zwi"zanych z zagadnieniem konfliktu zbrojnego,

zasadnym jest przyjrzenie si wybranym tre ciom z teorii konfliktu.

Pierwsza dychotomia dotyczy charakteru konfliktu. Doughtery i Pfaltgraff zary-

sowuj" ten problem w sposób nast puj"cy „naukowcy zajmuj$cy si% naukami socjo-

logicznymi s$ podzieleni je&li chodzi o odpowied' na pytanie, czy konflikt spo eczny

8

R. Dahendorf, The Modern Conflict. An Essay on the Politics of Liberty, University of California

Press, 1989.

9

T. K so', op. cit., s.22.

10

J. Mucha, Konflikt i spo ecze stwo – z problematyki konfliktu spo ecznego we wspó czesnych teo-

riach zachodnich, Warszawa 1978, s.12.

11

T. K so', op. cit., s.23.

88

powinien by0 uwa any jako co& racjonalnego, konstruktywnego i spo ecznie funkcjo-

nalnego, czy raczej co& irracjonalnego, patologicznego i spo ecznie dysfunkcyjne-

go”

12

. Ma to wa ne konsekwencje szczególnie w odniesieniu do rozwi"zywania kon-

fliktów. Istnieje równie znaczna ró nica w teoretycznych podej ciach do tego pro-

blemu, z których dwa rywalizuj" ze sob" w sposób szczególny tj.: klasyczny i beha-

wiorystyczny.

Podej cie klasyczne skupia si na analizach poziomu makro, w pierwszym

rz dzie analizuj"c interakcj grup, które mog" by% podzielone na wiele ró nych roz-

amów: narodowych, instytucjonalnych, etnicznych, klasowych i ideologicznych. Teo-

retycy klasyczni interesuj" si interakcj" grup zachodz"c" w sposób wiadomy. Be-

hawiory ci natomiast skupiaj" si na poziomie mikro, w którym jednostk" pomiaru

jest bardziej osoba ni grupa. Badana przez behawiorystów pod wiadomo % ma na

celu zrozumienie niestabilnych czynników motywacyjnych. Dougherty i Pfaltzgraff

wskazuj" na zastosowanie ró nych metod bada' przez te dwie szko y:

Pierwsi (behawiory&ci) „preferuj$ odizolowanie kilku zmiennych i analizowanie

du ej ilo&ci przypadków, w celu okre&lenia wzajemnych powi$za mi%dzy nimi. Tra-

dycjonali&ci (klasycy) przeciwnie, cz%sto analizuj$ wszystkie zmienne, które co nie

jest wykluczone, mog$ mie0 wp yw na wynik pojedynczego przypadku”

13

.

Konflikt powoduje interakcj na poziomie du o intensywniejszym ani eli rywa-

lizacja. Jak zauwa a Schelling chocia konflikt, rywalizacja i kooperacja s" z natury

wspó zale ne, to konflikt pojawia si , gdy dochodzi do starcia ró nych celów, potrzeb

i warto ci rywalizuj"cych grup, co w rezultacie wywo uje agresj niekoniecznie w

formie przemocy

14

.

W ród najwa niejszych za o e' przyj tych przez szko behawiorystyczn"

mo na wyró ni% wiar ,

e (ród a powoduj"ce wojn

le " w naturze cz owieka

i zachowaniu cz owieka i ten wa ny wzajemny stosunek istnieje mi dzy konfliktem

interpersonalnym oraz konfliktem, który przenika zewn trzny porz"dek spo eczny.

Szko a behawiorystyczna wierzy w centralno % bod(ców – hipoteza reakcji. D" y do

ustalenia, czy ludzko % posiada biologiczne czy psychologiczne cechy, które uspo-

sabiaj" j" w kierunku agresji i konfliktu. Próbuj" równie odkry% wzajemne zale no ci

mi dzy jednostk", a jej egzystencj" w rodowisku. W ród powszechnych teorii mikro

12

J. Dougherty, R. Pfaltzgraff, Contending Theories of International Relations, New York, Harper &

Row Publishers 1981, s. 187.

13

Ibidem., s. 37.

14

T. Schelling, The Strategy of Conflict. Cambridge, MA, Harvard University Press 1960, s.112.

89

mo na wymieni%: zachowanie zwierz"t, instynkt lub teori wrodzonej agresji, frustra-

cji, teori wiedzy spo ecznej oraz teori to samo ci spo ecznej.

W ród behawiorystów, biologów i psychologów dla zilustrowania mo liwych

nast pstw na zachowania ludzkie przyj o si wykorzystywa% zachowanie zwierz"t.

Wskazuj" oni, e ludzie cz sto ignoruj" fakt, e s" cz ci" królestwa zwierz"t. Mimo

to nale y ostro nie podchodzi% do wyci"gania bezpo rednich wniosków dotycz"cych

ludzkich zachowa' na podstawie zachowa' zwierz"t. Zarówno zachowania ludzi, jak

i zwierz"t s" z o onym zjawiskiem, obejmuj"cym takie czynniki motywacyjne, jak ”te-

rytorialno&0, dominacj%, seksualno&0 i przetrwanie”

15

. W przypadku bada' nad za-

chowaniem zwierz"t jako zmienn" niezale n" przyjmuje si

agresj . Natomiast

O’Connell nakre laj"c parametry konfliktu ludzkiego (spo ecznego) sugeruje, e lu-

dzie anga uj" si zarówno w konflikt o charakterze drapie nym, ci le okre lonym

(celowym). Zachowanie o tak szerokim zakresie agresji nie jest normalne, ale te nie

obce zwierz tom. Cech", która ró ni nas od reszty królestwa zwierz"t jest wi c na-

sza motywacja.

Zorganizowane dzia ania zbrojne (wojenne) by y cz ci" przyrody zanim na

scenie pojawi si cz owiek. „Chciwo&0 oraz oczywisty zamiar polityczny, z którym

pewne spo ecze stwa owadów dokonuj$ agresji demonstruje, e behawiorystycznie

nie ma nic unikalnego w tym, e cz owiek wst%puje do armii lub walczy jako jej

cz%&0 … . Jednak e g ówna ró nica le y w motywacji. Mrówki prowadz$ wojn% po-

niewa ich geny $daj$, aby t% wojn% prowadzi y. Cz owiek natomiast wymy&li swoj$

wersj% zjawiska wojny. Jest to instrument kulturowy produkt jego wyobra'ni”

16

.

Jak utrzymuje O’Connell, cz owiek anga uje si w szeroki zakres konfliktu.

Ten szeroki zakres jest uzupe niony ró norodno ci" czynników motywuj"cych, które

go do tego zmuszaj". Innym zdefiniowanym elementem konfliktu ludzkiego (spo ecz-

nego) jest aspekt materialny. Jak sugeruje O’Connell „konflikt zbrojny móg sta0 si%

prawdziw$ cz%&ci$ do&wiadczenia ludzkiego tylko dzi%ki pojawianiu si% rolnictwa, a w

pó'niejszych czasach polityki. Nast%pnie mog o pojawi0 si% co&, co mo na by o kra&0

i rz$dy, które organizowa y kradzie ”

17

. Chocia studia nad zachowaniem zwierz"t

rzucaj" pewne wiat o na zachowanie ludzkie, to udzielaj" tylko pewnych wskazówek

nie wyja niaj"c z o ono ci konfliktu ludzkiego (spo ecznego). Stanowi" dobry punkt

15

R.L. O'Connell, Of Arms and Men, A History of War, Weapons, and Aggression, New York Oxford

University Press 1989, s. 15.

16

Ibidem., s. 30.

17

Ibidem., s. 26.

90

wyj cia, lecz analizy s abn" w przypadku, gdy zachowanie ludzkie staje si bardziej

z o one ani eli zachowanie zwierz"t. Psychologowie cz sto postulowali za tym, e

istnieje wrodzony mechanizm instynktowny lub biologiczny, który mo e usposabia%

ludzi do agresji.

To doprowadzi o do sformu owania instynktowej teorii agresji, która "czy ele-

menty wcze niejszych studiów psychologicznych (na przyk ad instynkt mierci) ze

spo ecznymi teoriami darwinowskimi dotycz"cymi walk o przetrwanie. Zosta a ona

pó(niej zdyskredytowana przez biologów, którzy nie wierzyli w istnienie tego rodzaju

mechanizmu. W Hiszpa'skiej Sewilli w 1986 roku spotka a si grupa naukowców w

celu zg bienia (róde agresji ludzkiej. W wyniku spotkania powsta o „O wiadczenie

Sewilskie”, w którym sygnatariusze b d"cy przedstawicielami psychologów, genety-

ków, neurologów, antropologów i nauk politycznych zadeklarowali, e nie brak pod-

staw naukowych, aby uwa a% istoty ludzkie za zwierz ta z wrodzonym instynktem

agresywno ci, nieuchronnie prowadz"cym do konfliktu zbrojnego opartego na biolo-

gicznej naturze. Uczeni sk aniaj" si raczej do tezy, e wojna jest rezultatem uspo-

ecznienia i istniej"cych warunków, zjawiskiem spo ecznej organizacji, procesów pla-

nowania i informacyjnych, które graj" na potencjale emocjonalnym i motywacyjnym.

Krótko mówi"c „O wiadczenie Sewilskie” daje do zrozumienia, e ludzko % ma rze-

czywisty wybór i e mo liwy jest nowy rodzaj przyj cia odpowiedzialno ci za prowa-

dzenie ycia w grupie ludzkiej

18

.

Teoria makro skupia si na interakcji grup, ci le na poziomie wiadomo ci.

Dawni teoretycy tacy jak Tukidydes, Sun Tsu, Machiavelli oraz Carl von Clausewitz

skoncentrowali si na jednym wybranym elemencie, a mianowicie na sile. U ycie

oraz wykorzystanie si y jest centraln" koncepcj" teorii makro dotycz"cej konfliktu.

Teoretycy reprezentuj"cy t koncepcj s" zgodni, e si a mo e mie% ró ne formy:

ekonomiczn", polityczn", militarn" nawet kulturow". G ównym za o eniem teorii ma-

kro (klasycznej) jest to, e korzenie konfliktu maj" swoje (ród o w rywalizacji grup

i po cigu za w adz" i surowcami. Przyj te za o enia operuj" na czynnikach wiado-

mej motywacji w materialnie zorientowanym rodowisku. Klasyczna teoria wykorzy-

stuje obserwacje zjawiska grupy dla pojedynczych zdarze', w celu g bszego stu-

diowania problemu i okre lenia wagi i wzajemnych powi"za' wielu zmiennych, ani e-

18

J. Mack, The Enemy System', [w:] Vamik Volkan, The Psychodynamics of International Relation-

ships Volume I: Concepts and Theories. Lexington, MA, Lexington Books, 1990, s. 58.

91

li wykorzystania tylko kilku zmiennych dla wielu przypadków. Dominuj"c" metod"

wykorzystywan" w badaniach jest podej cie historyczne i studium przypadków.

W Europie okresu ponapoleo'skiego w XIX wieku du o uwagi po wi cano

koncepcji tzw. balansu si . Mia a ona zabezpieczy% Europ przed wybuchem kolej-

nych niszczycielskich wojen. Koncepcj

t wykorzysta ksi" Metternich w tzw.

„Systemie Kongresów” (ang. Congress System) cz ciej znanym pod nazw" „Kon-

certu europejskiego” (ang. Concert of Europe). Dzi ki tej koncepcji starano si

utrzyma% równowag si w Europie po upadku Napoleona, która ostatecznie zako'-

czy a si Wojn" Krymsk"

19

.

Okaza o si jednak, e wybuch I wojny wiatowej w wi kszo ci obali t teori ,

cho% niektóre jej za o enia zosta y wykorzystane w teorii odstraszania w okresie zim-

nej wojny. Teoria odstraszania opiera a si na za o eniu, e równowaga terroru zwi"-

zana z posiadaniem przez supermocarstwa arsena u nuklearnego mog a zapobiec

konfliktowi. Wspomniana teoria da a podstaw bardziej z o onym teoriom takim, jak

teoria podejmowania decyzji (ang. decision making) oraz teoria gier (ang. game the-

ories).

Obie teorie mia y swój pocz"tek w dwudziestowiecznym modelu racjonalnego

aktora, opracowanym przez ekonomistów dla wyt umaczenia ludzkich zachowa'

ekonomicznych. Zak ada ona, e ludzie dokonuj" wyboru i podejmuj" decyzje na

podstawie racjonalnych podstaw, bazuj"cych z kolei na uzasadnionych wyborach

i wywarzonych mo liwo ciach

20

. Teoria gier bazuje na modelu racjonalnego aktora

w zwi"zku z tym, polega na przyj ciu za o e' racjonalnego procesu podejmowania

decyzji, który jest fundamentalny dla prowadzenia konfliktu spo ecznego. Thomas

Schelling wykorzysta ten model do dalszego opracowania skomplikowanej teorii gier.

Jego model obejmuje komunikowanie si , negocjacje, informowanie i wskazuje na

wag irracjonalno ci w my leniu strategicznym. Jednym z najwa niejszych wk adów

Schellinga jest jego hipoteza o wspó zale no ci konfliktu, rywalizacji i wspó pracy

mi dzy aktorami

21

. W ka dym ze zdarze' konfliktu istniej" elementy wspó pracy,

gdzie wspólne zaanga owanie cz sto rodzi element konfliktu. Ten pogl"d sta si

19

Pa'stwami sygnatariuszami by a Wielka Brytania, Austria, Rosja i Prusy, które w serii spotka', kon-

ferencji planowa y rozwi"zanie i wzajemne porozumienie w momencie pojawienia si zagro enia po-
koju mi dzy pa'stwami europejskimi. W ich ramach odbywa si mi dzy innymi. Kongres Wiede'ski
1814-1815. Zob. Encyklopedia Titanica

http://www.britanica.com/EBcheched/topic /133435/ conserva-

tizm / Metternich-and-the-Concert-of-Europe

, dost pny 12.09.2009.

20

Zob. Anthony Downs, An Economic Theory of Democracy, 1957.

21

Schelling, The Strategy of Conflict, op. cit. s, 127.

92

wa nym elementem w rozumieniu z o ono ci konfliktu. Schelling wykorzystuje teori

gier, jako prób zerwania z o ono ci wzajemnych powi"za' zachodz"cych mi dzy

grupami, u ywaj"c gr dla zilustrowania analogicznych sytuacji. Dla zilustrowania

nast pstw zachodz"cych w stosunkach mi dzynarodowych o znamionach zarówno

wspó pracy, jak i konfliktowych, wykorzystuje trzy rodzaje gier: polegaj"ce na szcz -

ciu, umiej tno ciach i my leniu strategicznym.

W teorii makro wyst puje pewien zespó poj %, które mog" by% zastosowane

w studiach nad konfliktem etnicznym. Ma to do % du " wag w przypadku konfliktu

na Ba kanach, czy te w Pó nocnej Irlandii, gdy te same koncepcje maj" zastoso-

wanie równie w konflikcie religijnym. Przyk adowo kto mo e zdefiniowa% konflikt w

Pó nocnej Irlandii jako etniczny (mi dzy Irlandczykami „Galami” lub „Celtami” a Bry-

tyjczykami ‘Anglo-Saxonami”) lub jako religijny (mi dzy katolikami a protestantami).

Tworzy to ma e teoretyczne ró nice jako, e obie koncepcje dzia aj" w ten sam spo-

sób. Wa ne jest to, e wymienione grupy ludzi sklasyfikowa y si jako odr bne i po-

strzegaj" siebie nawzajem jako przeciwnicy, wrogowie

22

.

Przegl"d teorii konfliktu etnicznego otwiera D. Horowitz, który w pracach doty-

cz"cych zjawiska konfliktu etnicznego w rozwijaj"cym si

wiecie, opisywa ramy, w

których on przebiega: „Ostatecznie, system pa stwowy, który wyrós na feudalizmie

europejskim, a teraz w okresie post-kolonialnym obejmuje praktycznie ca $ Ziemi%,

stanowi podstaw% powstania konfliktu. Kontrola sprawowana przez pa stwo oraz

zwolnienie z kontroli przez innych, nale $ do g ównych celów konfliktu etnicznego

23

.

W rezultacie jednym z kluczowych celów konfliktu etnicznego jest d" enie do

kontrolowania pa'stwa. Grupy d" " do przej cia kontroli nad pa'stwem, w celu za-

pewnienia swoich potrzeb zwykle ze szkod" dla przeciwstawnych grup. Tego rodzaju

konflikt ko'cz"cy kontrol pa'stwa jest cz sto postrzegany jako zerowa suma kon-

fliktu. Znaczy to, e osi"gni cia i korzy ci jednej grupy dla drugiej grupy s" strat",

taki konflikt nie jest zwyci stwem dla obu grup. Cho% jest to zasadnicza kwestia kon-

fliktu, to w przypadku pa'stw spolaryzowanych mog" wyst powa% kwestie inne, które

dodaj" z o ono ci sytuacji. Jak to t umaczy Horowitz: „W powa nie podzielonych

spo eczno&ciach, etniczno&0 znajduje swoj$ drog% dla wielu kwestii: opracowywanie

planów, kontrowersje edukacyjne, sprawy handlowe, polityka ziemi, polityka bizne-

22

W. Cunningham, Theoretical Framework for Conflict Resolution, Political Studies the University of

Auckland, 1998 s.23.

23

Horowitz, op cit., s. 5.

93

sowa, polityka podatkowa. Cech$ charakterystyczn$ jest to, e kwestie które mog y-

by by0 gdziekolwiek indziej degradowane do kategorii rutyny administracyjnej, tutaj

osi$gaj$

centralne miejsce w politycznym porz$dku dzie-

nym etnicznie podzielonych spo eczno&ci”

24

.

Przedstawione rozwa ania ledwie dotykaj" tematu, ze wzgl du na zakres pra-

cy, pomini to bowiem ca kowicie: teori systemu przeciwnika, teori potrzeb ludz-

kich, teori rozwi"zywania konfliktu

25

, wiadomo ciow" teori konfliktów zbrojnych

Freuda, metody psychosocjologiczne bada' konfliktów zbrojnych, w tym m.in.: teori

frustracji J. Dollarda

26

, teori dysonansu kognitywnego – dotycz"c" procesów po-

dejmowania decyzji L. Fedtingera

27

oraz teori

obrazu stereotypów narodowych

U. Bronfenbrennera

28

.

4.2 Konflikt zbrojny

Rozwój cywilizacyjny ludzko ci jest przeplatany konfliktami o charakterze spo-

ecznym i militarnym. Badania archeologiczne i antropologiczne wskazuj", e zjawi-

sko konfliktu zbrojnego mia o miejsce na d ugo przed tym, zanim zacz to je opisy-

wa%. Konflikt w historii ludzko ci by i jest na tyle cz stym zjawiskiem, e okresy w

których panowa pokój s" uwa ane za godne uwagi wyj"tki. Wojna, kampanie, ope-

racje, bitwy, walki, powstania, terroryzm oraz inne formy konfliktów zbrojnych s" cz -

sto przywo ywane w wi kszo ci opracowa' z obszaru historii, nauk socjologicznych,

ekonomicznych i politycznych b d"c przedmiotem niezliczonej ilo ci opracowa'.

Konflikt zbrojny, jak si wydaje, jest przypisany ludzko ci i przez tysi"ce lat by po-

wodem pocz"tku lub ko'ca plemion, kultur, imperiów, pa'stw i narodów.

Znamiennym jest równie to, e konflikty zbrojne poch aniaj" coraz wi cej wy-

si ku i rodków stron bior"cych w nich udzia , jak równie to, e coraz wi cej uwagi

po wi ca si badaniu i studiowaniu wojny jako zjawiska. Od kiedy walka mi dzy

lud(mi przyj a form zorganizowan" bitwy, operacje, wojny sta y si przedmiotem

obserwacji, uogólnie', spekulacji, analiz w obszarze strategii, sztuki operacyjnej

i taktyki. Literatura pe na jest anegdot, osobistych ocen, traktatów filozoficznych oraz

24

Ibidem., s. 8

25

T. K so', op. cit., s.23

26

Zob. J. Dollard i inni, Frustration and Aggression, New Hawen.

27

Zob. L. Festinger, A Theory of Cognitive Dissonance, Standford 1957, oraz L. Festinger, Conflict ,

Decision Dissonance, Standford 1964.

28

K. Boulding, National Image and International Systems, Journal of Conflict Resolution, 1959, s.120-

132.

94

prac naukowych dotycz"cych konfliktu. Niektóre prace szczególnie te pisane przez

zwyci zców s" cz sto zbyt stronnicze, inne s" doskona ymi opracowaniami, lecz

niepewnymi receptami na zwyci stwo, jeszcze inne prezentuj" podej cie analityczne,

matematyczne w opisie konfliktu, które cz sto pozostaje w sporze i jest nie do pogo-

dzenia z przebytymi do wiadczeniami.

W literaturze przedmiotu mo na spotka% wiele ró nych interpretacji konfliktów

zbrojnych oraz ich przyczyn i zasad. Jednym z powodów wyst powania tych ró nic

jest szczególna trudno % zastosowania w tym przypadku naukowych metod analiz.

Wiele naturalnych zjawisk mo e by% obserwowanych i powtarzanych w do wiadcze-

niach pomagaj"cych ustali% wzajemne relacje przyczynowo-skutkowe. Najwa niej-

szym powodem jest jednak to, e zjawisko konfliktu zbrojnego nie mo e by% kopio-

wane dla celów prowadzenia eksperymentów oraz to, e dane s" dost pne tylko ze

(róde historycznych, które s" cz sto niepe ne i ma o dok adne.

Wed ug Mitchella struktura konfliktu obejmuje trzy cz ci: postawy, zachowa-

nie i sytuacje, które oddzia ywuj" na siebie wzajemnie, doprowadzaj"c do konfliktów

mi dzy aktorami

29

. Struktura konfliktu stworzona przez Mitchella w zrozumia y spo-

sób jest znacznym uproszczeniem z o onej rzeczywisto ci (Rys.4.1).

Rys. 4.1 Model Mitchellowskiego modelu konfliktu.

Eród o: C.R. Mitchell, The Structure of International Conflict…op. cit.

29

C.R. Mitchell, The Structure of International Conflict ,London: Macmillan 1981, s. 55.

95

Mimo, e model zosta stworzony w odniesieniu do konfliktów politycznych

i militarnych mo e równie mie% zastosowanie w odniesieniu do postrzegania innych

form konfliktów (ekonomiczne, rodowiskowe itp.) Jednak e wydaje si nie dostrze-

ga% wielorakich i ró norodnych z o ono ci obszaru wzajemnych stosunków,

w którym powstaj" konflikty jako wynik zarówno wspólnych celów (kooperacja dodat-

nia) oraz celów przeciwstawnych, konkurencyjnych (kooperacja negatywna)

30

.

Konkurencyjny element tworzy konflikt, a element wspólny tworzy bod(ce do

podj cia negocjacji w celu uzyskania porozumienia

31

. Istniej" jednak e wyniki bada'

potwierdzaj"ce tez , e konflikty wyst puj" nawet wtedy, gdy zaanga owane strony

maj" bardzo zgodne cele

32

. Zjawisko to mo na wyt umaczy% dodaj"c do definicji kon-

fliktu frustracje, przeszkody i ingerencj . Konflikt nie jest sytuacj" statyczn", ale do %

dynamiczn" w której poziom intensywno ci zmienia si w trakcie cyklu trwania (ang.

conflict life cycle).

W literaturze przedmiotu mo na spotka% ró ne propozycje modeli i wzorów

konfliktów. W ród nich przewa a model o cykliczno ci poziomów intensywno ci

tj. nasilaj"cy si od (wzgl dnej) stabilizacji i pokoju do kryzysu i wojny i po tym okre-

sie znów zmniejszaj"cy intensywno % do wzgl dnego pokoju. Wi kszo % naukowców

zgadza si równie co do tego, e cykle si powtarzaj". Mo na równie spotka% ter-

min „sta y” lub „trwa y pokój” jako dodatkow" faz , w której konflikt uwa any jest za

rozwi"zany – tj. ponownie pojawiaj"cy si cykl konfliktu zosta powstrzymany. Cz %

modeli wyró nia równie eskalacj i deeskalacj . Zwykle model konfliktu przyjmuje

kszta t litery U lub odwróconej do góry nogami litery U

33

.

Na prezentowanym w rozdziale modelu cyklu trwania konfliktu wida% jego

przebieg oraz mo liwe rodki zapobiegania, zarz"dzania i rozwi"zania (Rys.4.2).

Jest to najbardziej uproszczona forma tj. wzrost od okresu stabilnego pokoju do woj-

ny oraz deeskalacja do okresu stabilnego pokoju. Poni szy model jest idealnym mo-

delem cyklu konfliktu i analityczn" konstrukcj" opracowan" na potrzeby uproszczo-

nych analiz – nale y doda%, e nie zawsze przystaje do empirycznej rzeczywisto ci.

Linia w kszta cie uku przebiega na pi ciu poziomach intensywno ci (stabilny pokój,

30

K. Leung, D. Tjosvold, Conflict Management in the Asia Pacific: Assumptions and Approaches [w:]

Diverse Cultures, Singapore John Wiley & Sons1998, s.87.

31

M. Deutsch, M. Krauss, Studies in interpersonal bargaining, Journal of Conflicr Resolotion, vol 6

1962, s.89.

32

Zob. M. Deutsch, The Resolution of Conflict, New Haven: Yale University Press, 1973.

33

N. Swanstrom, Conflict, conflict prevention, conflict management and beyond: a conceptual explora-

tion, A Joint Transatlantic Research and Policy Center, Washington DC, lato 2006.

96

niestabilny pokój, otwarty konflikt, kryzys i wojna). Pokój stabilny jest sytuacj", w któ-

rej napi cie mi dzy stronami jest niskie i wyst puj" w nim ró ne formy powi"za' oraz

wspó pracy (gospodarczej, rodowiskowej oraz w innych mniej dra liwych obsza-

rach).

Rys. 4.2 Przyk ad Modelu konfliktu z cyklami intensywno&ci

Eród o: N. Swanstrom, Conflict, conflict prevention ..op. cit.

W okresie pokoju niestabilnego wzrasta poziom napi cia. Jest to sytuacja w

której aczkolwiek istnieje pokój, to napi cie mi dzy stronami jest na tyle wysokie, e

pokoju nie mo na ju zagwarantowa%.

Konflikt otwarty jest wtedy, gdy zosta on jasno zdefiniowany, a strony podj y

odpowiednie rodki dzia ania niekoniecznie militarne. W fazie kryzysu ryzyko wojny

jest nieuchronne i preferowane jest u ycie opcji militarnych. Mi dzy stronami konfliktu

mog" wyst"pi% bardziej sporadyczne ni regularne ataki przemocy. W fazie wojny

mamy do czynienia z powszechnym i intensywnym wyst"pieniem przemocy. W fazie

deeskalacji wzór jest odwrócony przechodz"c z formy wojny do kryzysu poprzez

otwarty konflikt i niestabilny pokój ostatecznie osi"gaj"c sytuacje pokoju stabilnego.

Konflikt zbrojny jest ludzk" prób" – by% mo e najbardziej z o on"

i wyzywaj"c" prób" – i z tego te powodu nie ca kowicie podatn" na zastosowanie

97

naukowych metod badawczych

34

. W zwi"zku z trudno ciami zastosowania metod

naukowych, pojawi

si

wachlarz modeli matematycznych i symulacji.

Identyfikuj" one i analizuj" ilo ciowo materialne (fizyczne) aspekty konfliktów zbroj-

nych, lecz nieprecyzyjnie przedstawiaj"

aspekty niematerialne (ludzkie).

Z drugiej strony istnieje ca y obszar wiedzy z zakresu historii, nauk socjologicznych,

które opisuj" konflikt zbrojny w kategoriach ludzkich, lecz maj" tendencj do ignoro-

wania lub b dnej interpretacji aspektów fizycznych.

Jak wynika z dotychczasowych rozwa a' konflikt jest istotn" cech" wszystkich

bez w"tpienia struktur spo ecznych, nierozerwalnie zwi"zan" z rozwojem

i funkcjonowaniem spo ecze'stw (Rys.4.3).

Rys. 4.3 Miejsce konfliktu zbrojnego i wojny w zjawiskach konfliktowych.

Eród o: J. P onka, Przygraniczny konflikt zbrojny w warunkach Rzeczypospolitej Polskiej, Rozprawa

doktorska AON, Warszawa 1993, s.40.

Ka da z dziedzin nauki b dzie na swoje potrzeby tworzy a w sze lub szersze

definicje bardziej lub mniej jednoznacznie okre laj"ce zjawisko konfliktu

35

.

Ze wzgl du na: cel, rodzaj, typ, form , miejsce, skal lub wielko % sprzeczno-

ci wyst puj"cych w uznawaniu warto ci nadrz dnych a zw aszcza, ze wzgl du na

34

John R. Brinkerhoff, Overview of Military Conflict, The Military Conflict Institute TMCI 1998,

dost pny 12.09.2009 http://www.militaryconflict.org/Overview%20of%20MC.htm.

35

Poj cie konfliktu i wojny w literaturze. Podej cie polemologiczne w badaniach konfliktów zbrojnych.

OBRK, Warszawa 30 czerwca 2008r. Materia dost pny na stronie internetowej O rodka Badania
Rynków Kapita owych (www.osrodekbadania.waw.pl) w zak adce Publikacje i analizy- Strategia i Bez-
piecze'stwo

98

sposób obrony w asnych interesów i u yte rodki do ograniczenia nast pstw lub wy-

egzekwowania swoich racji, konflikty spo eczne mo na podzieli% na wewn trzne oraz

„pokojowe” i „zbrojne”

36

. Istota konfliktu „pokojowego” polega na tym, e strony do-

chodz" do swoich racji bez uciekania si do stosowania zorganizowanej, zinstytucjo-

nalizowanej przemocy

37

. Ta grupa konfliktów charakteryzuje si tym, e prowadzona

walka pe ni przede wszystkim pozytywne funkcje spo eczne, przyczyniaj"c si do

rozwoju i post pu

38

.

S. Koziej proponuje, aby dzia ania polityczne o celach konfrontacyjnych (poli-

tyczn" kooperacj negatywn") osi"ganych bez zniszczenia przeciwnika za pomoc"

si y zbrojnej nazywa% konfliktem niezbrojnym. Wskazuje, e „konflikt wojenny” ma

dwa zakresy. W szerokim odnosi si do wszelkich wojen. W w"skim zakresie konflik-

tem wojennym nazywa wojn" ograniczon" (o ograniczonych celach, rozmachu oraz

ograniczonym u yciu si i rodków). Wed ug Kozieja wymienione konflikty wojenne

zgodnie z ich istot" nale y nazywa% konfliktami zbrojnymi. Odwo uj"c si jednocze-

nie do prac J. Rudnia'skiego

39

proponuje on, aby konflikt mi dzy dwoma i wi cej

stronami, który rozgrywa si bez u ycia si zbrojnych nazywa% konfliktem niezbroj-

nym

40

. Mo na w tym znale(% podobie'stwa do istoty konfliktu „pokojowego”, który

polega na tym, e strony dochodz" swoich racji bez uciekania si do stosowania zor-

ganizowanej i zinstytucjonalizowanej przemocy.

Przejd(my do poj cia konfliktu zbrojnego, który podobnie jak konflikt, jest ró -

nie definiowany i interpretowany w literaturze.

W naukach spo ecznych konflikt zbrojny jest uto samiany z u yciem przemocy

zbrojnej

41

. W socjologii konflikty zbrojne s" jedn" z form konfliktu spo ecznego. Przy

czym zbrojny konflikt spo eczny definiowany jest jako cz % zjawiska konfliktu spo-

ecznego, w którym pojawiaj"ce si sprzeczno ci nie znalaz y skutecznego rozwi"-

zania metodami i rodkami pokojowymi (bez u ycia przemocy). Rozwi"zywane s" za

pomoc" metod si owych narzucanych bezprawnie i przy u yciu rodków przemocy

jako takiej

42

.

36

J. P onka, Przygraniczny konflikt zbrojny w warunkach Rzeczypospolitej Polskiej, Rozprawa doktor-

ska AON, Warszawa 1993, s.37-38.

37

Poj cie konfliktu i wojny w literaturze, op. cit.

38

S. Dworecki, Od konfliktu do wojny, BUWIK 1996, s.105.

39

J. Rudnia'ski, Elementy prakseologicznej teorii walki, Warszawa 1983.

40

S. Koziej, Teoria sztuki wojennej, Bellona 1993, s.10-11.

41

Encyklopedia popularna A-Z, PWN, Warszawa 1966, s.343.

42

J. Wiatr, Socjologia wojska, Wyd. MON, Warszawa 1982.

99

W nauce o stosunkach mi dzynarodowych poj cie konfliktu zbrojnego jest

równie szersze od poj cia wojny

43

. Konflikt zbrojny jest poprzedzony antagonizmem

stron, narastaj"c" sprzeczno ci" interesów, konfliktami o charakterze werbalnym

(protest, sprzeciw, ostrze enie, gro(ba) i akcj" konfliktow" (zerwanie stosunków dy-

plomatycznych, demonstracja si y). Akcje konfliktowe, które doprowadzi y do u ycia

si y, przekszta caj" si w konflikty zbrojne. Oba terminy u ywane s" wymiennie przy

okre laniu elementu walki. Na ogó mianem wojny okre la si konflikt, w którym

uczestnicz" co najmniej dwa podmioty wojuj"ce, pos uguj"ce si si ami zbrojnymi i

stosuj"ce rodki i metody walki zbrojnej przeciwko sobie przy zachowaniu pewnej

ci"g o ci dzia a'

44

.

Na potrzeby ukazuj"cego si co roku „Raportu w sprawie konfliktów zbrojnych”

przyj to nast puj"c" definicj konfliktu zbrojnego. Konflikt polityczny, w którym walka

zbrojna obejmuje si y zbrojne przynajmniej jednego pa'stwa (lub jedn" lub wi cej

frakcji d" "cych do przej cia kontroli ca o ci lub cz ci pa'stwa), w którym ginie

przynajmniej 1000 ludzi w wyniku walk

45

. Z kolei naukowcy zajmuj"cy si badaniem

zjawiska pokoju uznaj" za wojn konflikt w którym ginie wi cej ni tysi"c ludzi, poni-

ej tego progu nazywany jest konfliktem zbrojnym

46

.

W naukach wojskowych poj cie konfliktu zbrojnego jest równie definiowane

na wiele sposobów.

Konflikt zbrojny – rodzaj przemocy zbrojnej polegaj"cej na d" eniu do osi"-

gni cia celów pa'stwa (koalicji, grupy spo ecznej) przez wzajemne dzia ania przy

u yciu si zbrojnych lub zorganizowanych grup. Zastosowanie kryteriów form sposo-

bów wykorzystania konfliktów zbrojnych pozwala wyró ni% wojny i przygraniczne kon-

flikty zbrojne

47

.

Konflikt zbrojny – termin niejednoznaczny, co do którego nie ma w nauce

zgodnej akceptacji. W ród ró nych typów wojny, wymienia si konflikt o obni onej

intensywno ci (low intensity conflict), okre laj"c go jako: zbrojne dzia anie w terenie

mi dzy pokojem a otwart" wojn" przy u yciu ci le ograniczonych si i metod

48

.

43

T. K so', Wspó czesne konflikty, op. cit., s.24.

44

R. Borkowski i inni, Konflikty wspó czesnego &wiata, Uczelniane Wydawnictwo Naukowo-

dydaktyczne, Kraków 2001, s.39.

45

The Free Online Library, The 2009 armed conflicts report-preview, http://www.thefreelibrary.com

/The+2009+ armed+conflicts+report-preview, dost pny 14.09.2009.

46

Upsala University, The Military Balance, International Institute of Strategic Studies, dost pne

15.08.2009 http://www.iiss.org/publications/military-balance/the-military-balance-2007/.

47

S ownik podstawowych terminów dotycz"cych bezpiecze'stwa pa'stwa, Warszawa 1994, s.12.

48

N. Travor , International Military and Defense Encyclopedia, tom.6, Washington 1993, s.2006.

100

Konflikt zbrojny - sprzeczno % powsta a mi dzy pa'stwami (koalicjami pa'stw) roz-

wi"zana przy wykorzystaniu si zbrojnych, stosuj"cych przemoc zbrojn" z punktu wi-

dzenia form i sposobów stosowanej przemocy zbrojnej. Do konfliktów zbrojnych zali-

cza si : wojn , interwencj zbrojn", incydent zbrojny, przewrót wojskowy, blokad

zbrojn", demonstracj si i inne

49

.

W ród uczonych zajmuj"cych si problematyk" konfliktu zbrojnego równie

trudno o jednomy lno % je li chodzi o wskazanie jego istoty. L. Mucha podkre la w

nim dzia ania si zbrojnych przeciwstawnych pa'stw (narodów, klas, grup spo ecz-

nych) prowadzone na ograniczon" (co do celu, u ytych rodków, obszaru, czasu

trwania) skal

50

. Wydaje si , e przyj te w tym przypadku zbyt du a ogólno % oraz

ograniczenia sprawiaj" trudno % w klasyfikowaniu tocz"cych si dzia a' zbrojnych

jako konfliktu zbrojnego czy te wojny

51

.

J. Kaczmarek proponuje definicj , w której k adzie nacisk na ograniczenia w

czterech aspektach: celu, obszaru, czasu i form dzia ania. Zak ada, e konflikt zbroj-

ny ma miejsce wówczas, gdy cele polityczne klasy (która go wywo a a) s" ograniczo-

ne; walka zbrojna toczy si na niewielkim obszarze, w krótkim czasie, nie anga uje

gospodarki kraju b d"cego w konflikcie, ani ca ych si zbrojnych

52

. Konflikt zbrojny

nie wymaga wykorzystania sytemu obronnego pa'stwa w ca o ci, lecz jedynie nie-

których jego elementów. Trudno jednak nie zgodzi% si z tez" T. K sonia, e wielo-

p aszczyznowo % konfliktu zbrojnego zmusza nas do przyjmowania szerokich defini-

cji uzupe nianych ograniczeniami w zale no ci od aspektów badanego zjawiska

53

.

Przyk adem takiego podej cia jest definicja proponowana przez S. Dworeckiego, w

której autor przyjmuje, e konflikt zbrojny jest form" walki (dzia a' zbrojnych) i ma

miejsce wówczas, gdy strony (sformalizowane) broni"c swoich interesów (racji) sto-

suj" przymus (przemoc zbrojn") w formie zinstytucjonalizowanej – w sensie prawa

mi dzynarodowego

54

.

Podsumowuj"c dotychczasowe rozwa ania oraz bior"c pod uwag analiz li-

teratury przedmiotu, mo na przyj"%, e konflikt zbrojny jest cz ci" konfliktu spo ecz-

nego, który zwykle wyra a si w prowadzeniu wspólnych i zamierzonych dzia a' lub

zagro eniu dzia aniami przez zorganizowane, uzbrojone i odpowiednio wyposa one

49

S ownik terminów z zakresu bezpiecze'stwa narodowego, Warszawa 2002, wyd. IV, s. 58.

50

L. Mucha, Przemoc zbrojna, Warszawa 1991, s.33.

51

T. K so', Wspó czesne konflikty zbrojne, op.cit., s.5.

52

J.Kaczmarek, Bitwa o przetrwanie, Wyd. MON, Warszawa 1988, s.26.

53

T. K so', Wspó czesne konflikty zbrojne, op.cit., s.5.

54

S.Dworecki, Od konfliktu do wojny, op. cit., s.105.

101

grupy

55

, lub si y zbrojne

56

w celu nawi"zania walki lub przyj cia agresywnej postawy

przeciwko innym grupom lub si om zbrojnym.

Konflikt zbrojny obejmuje ukryte lub jawne zagro enie lub rzeczywiste zasto-

sowanie walki mi dzy dwoma lub wi cej przeciwstawnymi, uzbrojonymi si ami. Nie

obejmuje walk lub aktów przemocy mi dzy gangami i grupami przest pczymi dzia a-

j"cymi sprzecznie z prawem. Nie zaliczamy równie do niego rozruchów - walk ulicz-

nych czy wybuchaj"cych spontanicznie bijatyk. Jednak do miana konfliktu zbrojnego

zaklasyfikujemy rewolty, rewolucje, powstania oraz dzia ania paramilitarne, kiedy

przynajmniej jedna ze stron konfliktu jest zorganizowana i wyposa ona przez rz"d

lub polityczn" organizacj .

Kluczowym elementem, który oddziela konflikt zbrojny od innych form gwa -

townych konfliktów jest to, e uczestnicz" w nim okre lone grupy ludzi sformowane,

szkolone i u yte do walki. Cz onkowie tych grup nazywani s" personelem wojskowym

i tworz" jednostki wojskowe, organizacje i si y zbrojne.

Si y zbrojne stanowi" zespó si i rodków stworzony i wykorzystywany do

prowadzenia walki zbrojnej. Termin „zbrojne” oznacza si y l"dowe, powietrzne

i marynarki wojennej. Si y zbrojne

57

(militarne) odró niaj" si od grup niemilitarnych

(cywilnych) poprzez jasne, publiczne potwierdzenie, e celem ich istnienia jest udzia

w walce zbrojnej. Personel wojskowy mo na odró ni% dzi ki noszonym mundurom

oraz zachowaniu, które wskazuje e jego celem jest prowadzenie zorganizowanej

przemocy zbrojnej

58

. Sprz t wojskowy jest odpowiednio oznaczony i pomalowany, co

55

Inne ni si y zbrojne strony, zorganizowane uzbrojone grupy – charakter takich formacji (partyzant-

ka, oddzia y powsta'cze) utrudnia ustalenie stosownych kryteriów i wymogów – odniesienie do regu-
laminu haskiego z 1907 r. (art. 1 uznaje za si y zbrojne inne ni armie, uzbrojone grupy, które maj" na
czele osob odpowiedzialn" za swoich podw adnych, wyposa one s" w stale widoczne znaki wyró -
niaj"ce, jawnie nosz" bro', a tak e przestrzegaj" prawa i zwyczajów wojennych. Art. 2 – je li spe nie-
nie przes anek organizacyjnych nie jest mo liwe, za si zbrojn" mog" zosta% uznane grupy, je li jaw-
nie nosz" bro' oraz zachowuj" prawa i zwyczaje wojenne.

56

W prawie mi dzynarodowym przyjmuje si , i nale y temu poj ciu nada% mo liwie najszerszy za-

kres zgodnie z definicj" zawart" w art. 43 PD I – b dzie to wi c wszelka si a zbrojna zdolna do fak-
tycznego przeprowadzenia dzia a' zbrojnych, nawet je li nie zosta a ona w "czona do definicji armii
przez ustawodawstwo wewn trzne Strony (np. gwardia narodowa, stra graniczna, si y policyjne).

57

Si y zbrojne – wyspecjalizowany organ pa'stwa przeznaczony do ochrony i obrony jego interesów

przez mo liwo % zastosowania przemocy zbrojnej. Bior"c za punkt wyj cia struktury organizacyjne
mo na je podzieli% na regularne si y zbrojne i nieregularne si y zbrojne, z punktu widzenia charakteru
prowadzonych dzia a' na wojska operacyjne i si y i rodki obrony terytorialnej, za ze wzgl du na

rodowisko, w którym prowadz" dzia ania na wojska l"dowe, si y powietrzne i marynark wojenn".

Zob. S ownik podstawowych terminów dotycz"cych bezpiecze'stwa pa'stwa, Warszawa 1994, s.24.

58

Przemoc Zbrojna – rodzaj przymusu zewn trznego; rodek dzia ania za pomoc" si y zbrojnej, do

którego uciekaj" si niektóre grupy spo eczne i instytucje, w celu mi dzy innymi przeforsowania w a-
snych interesów, zdobycie lub zachowanie ekonomicznych lub pozaekonomicznych korzy ci. Zob.
Leksykon wiedzy wojskowej 1979, s.341 oraz Rodzaj przemocy realizowanej przy u yciu si zbrojnych

102

pozwala na jego jasne odró nienie. Jednostki wojskowe maj" wyró niaj"ce je ozna-

czenia, które wskazuj" ich militarny cel. Si y wojskowe s" zwykle, lecz nie zawsze,

rozpoznawalne jako oficjalne narz dzie zbrojne pa'stwa lub innego podmiotu poli-

tycznego.

Je li chodzi o klasyfikacj konfliktów zbrojnych, to w uproszczeniu mo na j"

sprowadzi% do dwóch podstawowych rodzajów: mi dzypa'stwowych lub wewn"trz-

pa'stwowych. Je eli kryteria pierwszych s" do % jasne, to do drugich mo na zaliczy%

ro ne formy walki: plemienne, narodowe, narodowowyzwole'cze, powstania, zorga-

nizowane bunty, walki o w adz , w których ka da ze stron dysponuje si " zbrojn".

Z uwagi na zasi g i stopie' zaanga owania si na: globalne, w których anga-

uj" si czynnie si y mocarstw i wywo uj" globalne napi cie; regionalne toczone przy

udziale najwi kszych pa'stw regionu pretenduj"cych do roli regionalnych mocarstw,

przy u yciu si zbrojnych na du ym obszarze oraz lokalne w których uczestnicz"

pa'stwa o niskiej pozycji mi dzynarodowej, dysponuj"ce si ami zbrojnymi, konflikty

te nie wywo uj" wi kszych napi % i negatywnych skutków mi dzynarodowych. Po-

dzia konfliktów zbrojnych w zale no ci od ró nych kryteriów mo na znale(% w pra-

cach S. Dworeckiego

59

. B. Balcerowicz do konfliktów zbrojnych zalicza: wojn , in-

terwencj zbrojn", incydent zbrojny, przewrót wojskowy, blokad zbrojn". Dodaje

jednocze nie, e nie ka dy konflikt powoduje kryzys, nie ma kryzysów bez konfliktów,

wojn nale y traktowa% jako szczególn" form konfliktu zbrojnego (konflikt zbrojny

jest poj ciem szerszym)

60

.

W literaturze zachodniej pojawia si jeszcze inna kategoria konfliktu, nazywa-

nego konfliktem militarnym (ang. military conflict) w odró nieniu od konfliktu zbrojne-

go (ang. armed conflict). Zgodnie z tymi za o eniami konfliktem militarnym okre la si

sytuacj antagonistyczn" miedzy dwoma lub wi cej stronami, w której si y zbrojne i

systemy broni ka dej ze stron s" wykorzystywane lub gotowe do u ycia w razie po-

trzeby. Termin si y militarne znaczy nie tylko oficjalnie ustanowione si y zbrojne, ale

ka d" grup osób, która "czy w sobie mo liwo % prowadzenia lub zagro enie dzia-

aniami o charakterze agresywnym lub defensywnym w stosunku do drugiej grupy.

Dlatego jednostki paramilitarne, które mog" by% tworzone bez oficjalnych wi zi z roz-

lub zorganizowanych i uzbrojonych grup maj"cej na celu narzucenie przeciwnikowi swojej woli. Zasto-
sowanie kryterium form i sposobów wykorzystania przemocy zbrojnej, pozwala wyró ni% konflikt zbroj-
ny, interwencj zbrojn", przewrót wojskowy, demonstracj si y, incydent zbrojny. S ownik podstawo-
wych terminów dotycz"cych bezpiecze'stwa pa'stwa, Warszawa 1994, s.21.

59

S. Dworecki, Od konfliktu do wojny, op. cit., s.106-108.

60

B. Balcerowicz, Pokój i nie-pokój, Bellona, 2002, s.160.

103

poznawalnym podmiotem politycznym, s" równie si ami militarnymi, które mog" zo-

sta% zaanga owane w konflikt, cz sto, ale nie zawsze zlokalizowany i ograniczony w

zakresie i czasami prowadzony pod przykryciem lub sponsorowaniem przez pa'-

stwo. Równie dzia ania si przeciw rebelianckich oraz kontrwywiadowczych, które

anga uj" si w obron politycznego podmiotu, nale y zaliczy% do si militarnych w

naszym znaczeniu. W bardziej ogólnym sensie si y militarne reaguj" na potrzeby

pa'stwa i s" formalnie zorganizowane przez to pa'stwo w jednostki wojskowe, wy-

posa one w bro' i mundury. W sensie ogólnym si y te mog" si zaanga owa% w kon-

flikt militarny w formie wojen, kampanii, operacji, bitew, potyczek, obl e', blokad

oraz w formie konfliktu o mniejszej intensywno ci dzia a' wojennych jak pokaz si y,

dzia ania o charakterze policyjnym oraz utrzymanie pokoju.

Wida% w tym przypadku du e podobie'stwo i analogi mi dzy definicjami kon-

flikt zbrojny a ,konflikt militarny oraz si y zbrojne a si y militarne.

Na schemacie przedstawiaj"cym spektrum konfliktu militarnego trudno zdefi-

niowa% lini biegn"c" mi dzy pokojem a wojn" (Rys.4.4).

104

Rys. 4.4 Spektrum konfliktów militarnych

Eród o: Opracowanie w asne.

Pokazano na nim dwa aspekty: poziomy gwa towno ci oraz zasi g geogra-

ficzny. Poziomy gwa towno ci mieszaj" si

i zachodz" na siebie wzajemnie

i trudno jest jasno oddzieli% jedn" form od drugiej. Terroryzm i sabota na przyk ad

mog" obejmowa% swym zakresem dzia ania od interakcji miedzy osobami cywilnym

oraz konfliktów mi dzy grupami do konfliktów o charakterze mi dzynarodowym

i etnicznym. Podobnie jest w przypadku zasi gu geograficznego konfliktów, który

mo e rozci"ga% si od zlokalizowanych (zdefiniowanych) obszarów regionalnych do

105

zasi gu globalnego. Druga wojna wiatowa by a gwa townym konfliktem toczonym

nad wi ksz" cz ci" globu przez kilka lat, ameryka'ski atak na Libi w 1986 roku by

gwa townym konfliktem ograniczonym do ma ego obszaru geograficznego i krótkiego

czasu

61

.

Kolejny rysunek (Rys. 4.5) przedstawia miejsce walki zbrojnej w ramach ca o-

ci konfliktu ludzkiego. Wojna jest g ównym kontekstem w ramach którego ma miej-

sce zjawisko walki (lecz nie tylko kontekstem, gdy walka mo e mie% miejsce w

przypadku braku oficjalnych dzia a' wojennych). Wojna w ogólnym uj ciu znaczy

wszystkie dzia ania dwóch (lub wi cej) przeciwstawnych wrogich stron w konflikcie

militarnym. Obejmuje dzia ania polityczne, ekonomiczne i dyplomatyczne prowadzo-

ne w czasie konfliktu razem z dzia aniami prowadzonymi przez si y militarne. W ra-

mach wojen mo e by% prowadzona jedna lub kilka kampanii (operacji) zwykle o krót-

kim okresie trwania i anga uj"cych mniejsz" ilo % si , ani eli zaanga owane w wojn .

Rys.4.5 Spektrum konfliktów

Eród o: E. Dubois, A Concise Theory of Combat…op. cit.

Kampania znaczy skoordynowany przerzut (przegrupowanie), rozmieszczenie

i przygotowanie si dla osi"gni cia okre lonego celu, który odpowiada szerszemu

celowi wojny. Kampania mo e obejmowa% seri etapów (faz) prowadzonych jeden po

drugim lub równolegle i ko'czy si w momencie osi"gni cia celu lub, gdy uzna si

e

61

E. Dubois, A Concise Theory of Combat, The Military Conflict Institute, Institute for Joint Warfare

Analysis, Monterey California, dost pny 17.11. 2008

http://www.militaryconflict.org

/Command%

20Function.htm.

106

nie mo na go osi"gn"%. Kampania zwykle prowadzi do i obejmuje jedn" lub kilka sy-

tuacji walki lub wi cej sytuacji lub zagro e'.

W ramach okre lonej walki mo e wyst"pi% jedna lub kilka potyczek, które mo-

g" przebiega% jednocze nie lub oddzielnie w czasie. Potyczka jest zlokalizowanym

dzia aniem w czasie walki, które obejmuje intensywne u ycie mierciono nej si y

mi dzy dwoma przeciwstawnymi stronami. Nie wyst puje jasna granica która dzieli

potyczk od innych dzia a' w czasie walki, jedyn" ró nic" s" wzmo one dzia ania w

zlokalizowanej przestrzeni o relatywnie krótkiej rozpi to ci czasowej. W ramach po-

tyczek b dzie wyst powa% zwykle wiele krótszych star% mi dzy dwoma podmiotami –

osobami, ma ymi jednostkami, pojazdami bojowymi, samolotami, okr tami które na-

zwano pojedynkami z powodu braku bardziej cis ego okre lenia.

Kombinacja pojedynków, potyczek, walki i kampanii sk ada si na ci"g o %

dzia a' wojennych. W ramach tej ci"g o ci zdarzenia s" raczej epizodyczne ni ci"-

g e. Nie wyst puje nieprzerwany strumie' pojedynków jeden po drugim, jak równie

potyczek, walk lub kampanii. Termin bitwa jest powszechnie u ywany w kontek cie,

który identyfikuje si z ameryka'skim terminem walka czasami ma szerszy zakres i

jest zbli ony do ameryka'skiego terminu potyczka.

Konflikt militarny wyst puje na przeci ciu si

systemu konfliktu ludzkiego

i globalnego systemu polityczno-ekonomicznego jak pokazano poni ej (Rys.4.6).

Globalny system polityczno-ekonomiczny obejmuje wszystkie zdarzenia

o charakterze politycznym, ekonomicznym, socjalnym, kulturowym, religijnym oraz

spo ecznym, które mia y miejsce, które aktualnie trwaj" oraz te, które wyst"pi" w

przysz o ci. System ten zawiera wzajemne powi"zania miedzy g ównymi polityczny-

mi podmiotami oraz w ramach ró nych politycznych podmiotów. W starym znaczeniu

znaczy to równowag si i warunki przetrwania w ród plemion, miast, królestw i impe-

riów. W odniesieniu do czasów wspó czesnych oznacza to aspiracje, agresj i rów-

nowag si w ród pa'stw-narodów, organizacji mi dzynarodowych i transnarodo-

wych oraz aktorów pozapa'stwowych.

107

Rys. 4.6 Kontekst konfliktu militarnego

Eród o: E. Dubois, A Concise Theory of Combat ..op. cit.

Globalny system polityczno-ekonomiczny obejmuje wszystkie zdarzenia o charakte-

rze politycznym, ekonomicznym, socjalnym, kulturowym, religijnym oraz spo ecznym,

które mia y miejsce, które aktualnie trwaj" oraz te, które wyst"pi" w przysz o ci. Sys-

tem ten zawiera wzajemne powi"zania miedzy g ównymi politycznymi podmiotami

oraz w ramach ró nych politycznych podmiotów. W starym znaczeniu znaczy to rów-

nowag si i warunki przetrwania w ród plemion, miast, królestw i imperiów. W odnie-

sieniu do czasów wspó czesnych oznacza to aspiracje, agresj i równowag si

w ród pa'stw-narodów, organizacji mi dzynarodowych i transnarodowych oraz akto-

rów pozapa'stwowych.

Wszystkie konflikty militarne wyst puj" wy "cznie w ramach przeci cia si

dwóch wi kszych systemów. Wiele dzia a' realizowanych w ramach globalnego sys-

temu polityczno-ekonomicznego takich jak: rz"dzenie, finanse, handel, produkcja

przemys owa oraz o wiata, niekoniecznie dotyczy konfliktu militarnego. Niektóre kon-

flikty ludzkie (spo eczne), takie jak konflikt interpersonalny czy rodzinny wyst puj"

poza globalnym systemem polityczno-ekonomicznym. System konfliktu ludzkiego

(spo ecznego) „dostarcza” psychologiczn" sk onno %, natomiast globalny system po-

lityczno-ekonomiczny dostarcza motywacji i celów do zaanga owania si w konflikt

militarny.

Naukowcy z Instytutu Konfliktów Militarnych podzielili konflikt militarny na trzy

zaz biaj"ce si stany: wojn , kampani (operacj ) i walk zbrojn" (Rys.4.7).

Globalny system polityczno-ekonomiczny

Konflikt ludzki

Konflikt militarny

108

Rys. 4.7 Stany konfliktu militarnego

Eród o: E. Dubois, A Concise Theory of Combat…op. cit.

Przyj ty schemat nie ma zbyt jasnej struktury, gdy wyst puj" w nim wyj"tki

a wskazane granice s" zbyt p ynne. Pokazano na nim, e konflikt militarny ma szer-

sze znaczenie ani eli wojna. Wi kszo % kampanii i operacji prowadzona jest w ra-

mach wojny lecz wyst puj" równie kampanie, które nie zaliczaj" si do wojny.

Wi kszo % zjawisk walki zbrojnej wyst puje w ramach wojny, lecz niektóre istniej"

poza ni". Ze schematu mo na równie wywnioskowa%, e istniej" aspekty wojny,

które nie anga uj" walki zbrojnej. Aby zrozumie% intencje autorów przy konstruowa-

niu powy szego schematu, musimy rozpatrzy% znaczenie i interpretacj u ytych w

nim terminów.

Wojna definiowana jest najogólniej jako polityczny, ekonomiczny, handlowy,

ideologiczny konflikt mi dzy narodami-pa'stwami lub grupami narodowymi-

pa'stwowymi. Do tej kategorii zaliczono równie wojny domowe, rebelie i powstania.

Wojna nie wymaga formalnej deklaracji lub o wiadczenia, mo e by% rozpoznana do-

piero po jej pojawieniu. Zwykle nieod "czn" jej cech" jest walka zbrojna, a celem

osi"gni cie panowania i dominacji poprzez u ycie lub zagro enie u yciem si y bojo-

wej. W wojnie jednak e wiele dzia a' innych ni walka zbrojna równie jest zaanga-

owanych albo w dzia aniach militarnych, b"d( we wspieraniu dzia a' militarnych.

Elementy niemilitarne wojny obejmuj" dzia ania polityczne, dyplomatyczne, ekono-

miczne, psychologiczne oraz mobilizacj przemys ow".

konflikt militarny

wojna

Kampania, operacja

Walka zbrojna

109

Konflikt militarny mo e wyst"pi% poza wojn" w formie dzia a' terrorystycznych,

antyterrorystycznych, pacyfikacji lub represji wobec lokalnej ludno ci. Zjawiska terro-

ryzmu i przest pczo ci s" zasadniczo z natury ró ne. Terroryzm wykorzystuje prze-

moc do osi"gni cia celów politycznych. Przest pczo % u ywa przemocy dla osi"-

gni cia korzy ci personalnych. Przest pczo % nie jest konfliktem militarnym w sytu-

acji, gdy terroryzm mo e nim by%.

Konflikty wyst puj" w ogromnej ró norodno ci. U ywaj"c kryterium wielko ci

(zasi gu) mo na wyró ni% konflikty lokalne, regionalne, wiatowe. Bior"c pod uwag

kryterium ogranicze' mo na wyró ni% konflikty ograniczone i totalne. Je li przyjmie-

my kryterium formy dzia a', to mo na wyró ni% konflikt partyzancki, konwencjonalny,

nuklearny. Ze wzgl du na charakter zaanga owanych stron: konflikt mi dzypa'-

stwowy i konflikt wewn"trzpa'stwowy. Cz sto mo na spotka% podzia wed ug kryte-

rium intensywno ci, w który konflikty dzieli si na niskiej, redniej i wysokiej inten-

sywno ci. Przyjmuj"c kryterium czasu trwania spotykamy konflikty krótkie i przed u-

aj"ce si . Niektóre z konfliktów sk adaj" si prawie wy "cznie z ci"g ych zaciek ych

walk, inne przeplatane s" d ugimi okresami napi cia lub wrogo ci z krótkimi okresami

walk.

Kampanie (operacje) militarne s" znacz"cym podej ciem organizacyjnym do

prowadzenia wojny i podstawowym sposobem planowania i prowadzenia dzia a' mi-

litarnych w czasie jej trwania. Stanowi je zespó powi"zanych wzajemnie dzia a' mili-

tarnych, s u "cych osi"gni ciu szerokiego, a zarazem okre lonego celu. Dzia ania te

s" ograniczone co do przestrzeni, poprzez przydzia obszaru dzia a' oraz czasu, po-

przez zdefiniowanie czasu rozpocz cia oraz warunków okre laj"cych zako'czenie.

Kampanie militarne s" szczególnymi przypadkami terminu o szerszym znaczeniu

„kampania”, który mo e by% stosowany ogólnie dla zespo u powi"zanych dzia a',

które maj" na celu osi"gni cie szerszych celów politycznych, ekonomicznych, han-

dlowych, ideologicznych a nawet celów b ahych. Kampanie s" prowadzone w zdefi-

niowanych geograficznie lub funkcjonalnie obszarach pod jednoosobowym dowódz-

twem. Kampanie w kategorii konfliktu militarnego mog" mie% charakter militarny b"d(

niemilitarny. Kampanie niemilitarne s" prowadzone w czasie wojny dla podtrzymania

wsparcia spo ecznego, zwi kszenia ekonomicznej aktywno ci lub uniemo liwienie

przeciwnikowi doj cia do rodków materia owych. Militarne kampanie prowadzone w

okresie nie wojennym, maj" na celu ograniczenie handlu narkotykami, realizowanie

zada' w utrzymaniu pokoju lub przeciwdzia ania dzia aniom terrorystycznym i mog"

110

obejmowa% dzia ania militarne i walk zbrojn". Kampanie militarne skupiaj" si na

dzia aniach si militarnych, w "czaj"c nie tylko dzia ania bojowe, lecz równie wysi ki

wspieraj"ce i pomocnicze. Wsparcie obejmuje zapewnienie dostaw oraz us ugi dla

personelu i obs ug sprz tu. Wysi ki pomocnicze obejmuj" dzia ania psychologiczne,

sprawy cywilne, je'ców wojennych, budownictwo, transport, produkcyjne i podobne

dzia ania niemilitarne, które mog" by% prowadzone przez personel wojskowy lub or-

ganizacje prywatne. Kampanie militarne s" wyznaczone do stosowania si y wojsko-

wej w dzia aniach bojowych lecz nie jest to warunek niezb dny je eli misja (zadanie)

mo e by% osi"gni te przy pomocy zagro enia u yciem si militarnych.

Walka zbrojna jest celow", kontrolowan" przemoc" prowadzon" przy u yciu

bezpo rednich rodków mierciono nej si y pomi dzy przeciwnikami, z których ka dy

próbuje wykona% swoj" misj (zadanie), a której osi"gni cie, ma warto % dla strony

i osi"gni cie której stoi w sprzeczno ci w pewnym stopniu z zadaniem drugiej strony.

Stanowi „produkt” si militarnych, którego zastosowanie lub zagro enie zastosowa-

niem jest wiod"cym czynnikiem w wojnie i kampanii (operacji) militarnej. Chocia w"-

ska w swym zakresie i krótka w zastosowaniu ma zasadniczy wynik ponadczasowy

i jej rezultaty w przestrzeni mog" by% szerokie i d ugotrwa e.

Pewne walki zbrojne wyst puj" poza obszarem wojny (np. przeciwdzia anie

terroryzmowi, wymuszanie pokoju). Niektóre walki zbrojne w wojnie wyst puj" poza

kampani" (operacj") jako cz % oddzielnych bitew, star% lub potyczek. Pomimo dra-

stycznych zmian w systemach broni i taktyce ich wykorzystania walka zbrojna pozo-

staje mierciono n" interakcj" istnie' ludzkich.

4.3 Przyczyny konfliktów zbrojnych

Badania nad przyczynami konfliktów zbrojnych jak do tej pory nie przynios y

spójnej i zgodnej teorii, która by aby do zaakceptowania przez wi kszo % uczonych

zajmuj"cych si tym zjawiskiem. Istnieje zgoda co do tego, e nie mo na go zredu-

kowa% do pojedynczego przypadku. Oczywistym jest równie fakt, e istnieje „bardzo

niewiele niezb%dnych warunków”, które musz" by% spe nione, aby mog o doj % do

wybuchu wojny i „ bardzo du o wystarczaj$cych warunków, z których tylko kilka mo-

e wyst$pi0 w ka dym konflikcie. Wojna jest mo liwa, gdy tylko dost%pna jest bro ,

dzi%ki której mo na walczy0 i tak d ugo, jak wyst%puje spór mi%dzy dwoma lub wi%cej

111

stronami. Co jest powodem wojny pozostaje jednak nadal du o bardziej skompliko-

wanym pytaniem

62

.

W latach dziewi %dziesi"tych ubieg ego wieku mia o miejsce 118 konfliktów

zbrojnych na ca ym wiecie z udzia em ponad 80 pa'stw, w wyniku których mier%

ponios o oko o sze % milionów ludzi.

Na pocz"tku XXI wieku wybuch o 40 nowych konfliktów w roku 2007 ich liczba

wynosi a 28, natomiast w 2008 roku 30 konfliktów zbrojnych w 24 pa'stwach. Mi dzy

rokiem 1999, a 2008 zako'czy o si 30 konfliktów. Przytoczone dane statystyczne

robi" wra enie

63

.

Decyzja o podj ciu dzia a' zbrojnych jest procesem z o onym, obejmuj"cym

wielu aktorów dzia aj"cych w szerokim zakresie warunków i okoliczno ci. Z tego te

powodu historia wojen jest zwykle bardzo z o ona i historycy musz" dokonywa%

ostro nych wyborów w ród czynników, na które po o y% nacisk oraz dowodów, któ-

rym mo na zaufa%. Próba teoretycznego opracowania wyja nienia przyczyn wybuchu

konfliktów zbrojnych jako zjawiska, wymaga analizy wielorakich interaktywnych

zmiennych. Wi kszo % prowadzonych bada' dotycz"cych przyczyn konfliktów przed

rokiem 1990, koncentrowa a si na konfliktach mi dzynarodowych (Horowitz i Rapa-

port). Jest to o tyle dziwne, e po zako'czeniu II wojny wiatowej konflikty wewn trz-

ne i wojny domowe wybucha y zdecydowanie cz ciej ani eli konflikty mi dzynaro-

dowe lub mi dzypa'stwowe

64

. Tylko niektóre z konfliktów wewn trznych zosta y opi-

sane w sposób bardzo ogólny.

W latach 90-tych ubieg ego wieku nast"pi imponuj"cy wzrost bada' nauko-

wych po wi conych przyczynom konfliktów zbrojnych mi dzy dwoma lub wi cej pa'-

stwami. Obecnie prowadzone badania skupiaj" si w szczególno ci na kwestiach i

czynnikach etnicznych, rodowiska, polityki i gospodarki. Do % uboga teoria z tego

obszaru opiera si na kontra cie mi dzy grupami spodziewaj"cymi si rzeczywistego

dost pu do posiadania dóbr i w adzy. Takie podej cie jest blisko powi"zane z teori"

uprawnienia grup Horowitza, która k adzie wyra(nie wi kszy nacisk na czynniki et-

niczne, które towarzysz" czynnikom ekonomicznym i politycznym

65

. Jednak e et-

62

D. Smith, Nation-State, Nationalism and Political Identity, University of Oslo 1995, s.16.

63

Department of Peace and Conflict Research, Uppsala University, Stockholm International Peace

Research Institute dost pne 11.09.2009 http://www.pcr.uu.se/gpdatabase/search.php.

64

D. Singer, Armed Conflict in the Former Colonial Regions: From Classification to Explanation, [w:]

Goor dost pne 23.08.2009 http://www.berghof-handbook.net/articles/smith_handbook.pdf.

65

Zob. T. Gurr, Minorities at risk: a global view of ethno political conflicts, Washington, D.C 1995,

United States Institute of Peace Press.

112

niczna ró norodno % sama w sobie nie wydaje si by% wystarczaj"cym powodem do

wybuchu konfliktu zbrojnego. Je li by by a to pa'stwa o najwi kszych sk onno ciach

do prowadzenia konfliktów musia yby by% ró norodne etnicznie, a w istocie tak nie

jest

66

. W rzeczywisto ci mo e by% tak, e istnienie czynników etnicznych i religijnych

nawet redukuje ryzyko wybuchu konfliktu

67

, gdy zach ca podzielone grupy do ucze-

nia si

ycia wspólnie pomimo istniej"cych ró norodno ci. W sytuacji gdy proces

uczenia zawiedzie, podzia etniczny mo e obróci% si w zaostrzony konflikt i zwi k-

szy% prawdopodobie'stwo powa nej eskalacjii. Pierwszorz dnym przyk adem mo e

by% rozpad Jugos awii w latach 90 tych ubieg ego wieku.

Badania powi"za' mi dzy degradacj" rodowiska a konfliktem wskazuj" na

ro ne (czasami katastrofalnie niskie) zdolno ci pa'stw i spo ecze'stw do adaptacji

na zmieniaj"ce si warunki rodowiska bez uciekania si do przemocy

68

. Jednak e

podej cie identyfikuj"ce bezpo rednie powi"zania konfliktu z degradacj" rodowiska

jest ostatnio kwestionowane

69

. Obecnie przewa a opinia, e wyst puje pewna kate-

goria konfliktów zbrojnych, tak jak te na Haiti i w Filipinach, których przyczyn nie da

si wyt umaczy% bez odniesienia do degradacji rodowiska.

Badania powi"za' mi dzy systemami politycznymi a pokojem prowadz" do

wniosków, e pa'stwa demokratyczne prawie nigdy nie d" " do konfliktu zbrojnego

mi dzy sob"

70

. Levy opisuje istot tych wniosków jako „tak bliskie czemu , co przy-

pomina empiryczne stosunki mi dzynarodowe”

71

. Twierdzenie to spowodowa o kon-

trowersj zarówno z powodu jego s abo ci empirycznej, jak równie nies uszno ci

teoretycznej. Macmillan twierdzi, e tego rodzaju wniosek opiera si na b dnym za-

o eniu bada'. Jednak e empiryczne twierdzenie jest szeroko akceptowane nawet

mimo, e wymaga ono dalszych wyja nie' teoretycznych i poj ciowych

72

. Gor"cym

tematem dzisiaj w aspekcie bada' przyczyn konfliktów zbrojnych jest pytanie, czy

demokracje s" pokojowo nastawione w uj ciu ogólnym, czy tylko do siebie.

66

D. Smith, The State of War and Peace Atlas, London & New York, NY: Penguin Books 1997, s. 30.

67

P. Collier, Doing Well out of War, materia przygotowany na konferencj nt. Economic Agendas in

Civil Wars, London, kwiecie' 1999 dost pny 07.09.2009

http://siteresources.worldbank.org

INT-

KNOWLEDGEFORCHANGE/Resources/491519-1199818447826/28137.pdf.

68

T. Homer-Dixon, Environmental Scarcities and Violent Conflict: Evidence from Cases, International

Security, 1994/1, s. 5–40.

69

N. Gleditsch, Armed Conflict and the Environment: A Critique of the Literature,“ Journal of Peace

Research, 1998/3, s. 381–400.

70

Zob. B. Russett, Grasping the Democratic Peace, Princeton, NJ: Princeton University Press 1993.

71

J. Levy, The Causes Of War: A Review Of Theories And Evidence, [w:] Philip E. Tetlock, Behavior,

Society, and Nuclear War. Vol. 1, New York 1989: Oxford University Press, s.270

72

S. Harvey, Democracy and Integration: Why Democracies Don‘t Fight Each Other, [w:] Journal of

Peace Research, 1997/34, s. 53–162.

113

Pytanie czy pa'stwa te s" rzeczywi cie bardziej pokojowe zosta o postawione

przez Rummela

73

i poddawane w w"tpliwo % przez Risse-Kappen

74

. Herge, Gatek

i Gleditsch wskazuj" równie na pewien niuans w tocz"cej si dyskusji polegaj"cy na

zidentyfikowaniu ró nych sk onno ci do konfliktu wewn trznego, reprezentowanych

przez ró ne rodzaje demokracji. Ko'cz" wnioskami, e pa'stwami które maj" naj-

wi ksze sk onno ci do konfliktu zbrojnego s" pa'stwa nie ca kiem demokratyczne i

nie ca kiem autokratyczne. Szczególnie niebezpieczne ich zdaniem jest przej cie do

demokracji

75

. Rozumowanie to rzuca wiat o na konflikty zbrojne w by ej Jugos awii

oraz Zwi"zku Radzieckim, w których spo ecze'stwa prze ywa y zmiany systemowe i

rozpad pa'stwa federalnego, a tak e akty przemocy w Indonezji od zako'czenia re-

imu Suharto w 1998.

Jednak e to ekonomiczne warunki urastaj" do najwa niejszych czynników

t umacz"cych zjawisko konfliktu zbrojnego. Wed ug Hauge i Ellingsena kluczow"

kwesti" w tym przypadku jest niski poziom rozwoju gospodarczego

76

. Mo e to wyni-

ka% z niskiego przeci tnego wzrostu krajowego brutto na jednego mieszka'ca spo-

wodowanego nieproporcjonalnie du ym udzia em sektora rolnictwa lub s abo ci"

ekonomiczn"

pa'stwa w obrocie na wiatowych rynkach towarowych

i finansowych

77

. Podobnie jak Hauge i Ellingsen równie Auvienn jako drugi wa ny

czynnik obok s abej kondycji ekonomicznej identyfikuje brak otwarcia ekonomicznego

pa'stw demokratycznych. Powy sze tezy s" poparte wnioskami i dowodami przed-

stawionymi przez Colliera mówi"cymi, e nawet w biednych spo ecze'stwach liderzy

zwykle rywalizuj" ze sob" o kontrol dost pnych nadwy ek gospodarczych.

W przypadku biednego spo ecze'stwa, gdy dost pne nadwy ki s" ma e lub

dosz o do katastrofalnego w skutkach kryzysu, rywalizacja mo e by% szczególnie

ostra i doprowadzi% do wybuchu konfliktu zbrojnego. Akty przemocy w Liberii

w latach 1989 do 1997, wojna w Sierra Leone od 1991 roku, dziesi ciolecia wojny

w Angoli oraz powtarzaj"ce si masakry i wybuchy brutalno ci w Burundi i Ruandzie

73

R. Rummel, Democracies ARE Less Warlike Than Other Regimes, [w:] European Journal of Inter-

national Relations, 1995/4, s. 457–479.

74

T. Risse-Kappen, Democratic Peace – Warlike Democracies? A Social Constructivist Interpretation

of the Liberal Argument [w:] European Journal of International Relations, 1995/1, 4, s. 491–517.

75

R. Keith, R. Gurr ,Tracking Democracy‘s Third Wave with the Polity III Data [w:] Journal of Peace

Research 1995/ 32, s. 469–482.

76

Wenche, Ellingsen, Beyond Environmental Scarcity: Causal Pathways to Conflict [w:] Journal of

Peace Research, 1998/35, s. 299–317.

77

W. Avery, D. Rapkin, World Markets and Political Instability within Less Developed Countries [w:]

Cooperation and Conflict, 1986/21, s. 99–117.

114

s" przyk adami podkre laj"cymi s uszno % tej koncepcji. Przyjmuj"c bardzo uogól-

nione wnioski z dotychczasowych rozwa a' mo na przyj"%, e :

•

najwa niejszymi powodami wspó czesnych konfliktów zbrojnych s" s abe wa-

runki ekonomiczne,

•

równie systemy polityczne o represyjnym charakterze, szczególnie w okre-

sach transformacji ustrojowej prowadz" do wybuchu konfliktów zbrojnych,

•

degradacja zasobów surowcowych (erozja gleb, z a gospodarka wodna) mog"

równie w znaczny sposób przyczyni% si do wybuchu konfliktu, lecz ogólnie

ujmuj"c nie stanowi ona centralnego problemu jak to jest w przypadku deter-

minantów politycznych i ekonomicznych,

•

podzia etniczny sam w sobie nie jest powodem konfliktu zbrojnego, lecz stro-

ny w konflikcie s" cz sto definiowane przez ich to samo % etniczn".

Teorie socjologiczne dotycz"ce przyczyn konfliktów zbrojnych w celu wyt uma-

czenia tego zjawiska bazuj" na uogólnieniach statystycznych, w przypadku których

prawie zawsze mamy do czynienia z wyj"tkami. Biedne, niedemokratyczne pa'stwa

na przyk ad maj" szczególn" tendencj do konfliktów zbrojnych, lecz istnieje wiele

konfliktów zbrojnych w pa'stwach, które nie nale " do grona najbiedniejszych i naj-

bardziej represyjnych na wiecie. Podobnie istniej" pa'stwa, które s" zarówno eks-

tremalnie biedne i represyjne, a mimo to nie ma w nich wojny.

Problem jaki dotyczy literatury akademickiej polega na tym, e koncentruje ona

swoj" uwag na pytaniu, jaka jest najwa niejsza przyczyna wybuchu konfliktu zbroj-

nego. W wi kszo ci przypadków takie podej cie mo e by% myl"ce. Pytanie powinno

brzmie% nie jaka przyczyna jest wa niejsza od innych, ale jak ró ne przyczyny od-

dzia ywaj" na siebie? Szczególne w"tpliwo ci budzi próba wymuszenia wyboru mi -

dzy wyt umaczeniem politycznym a ekonomicznym. Wyt umaczenie ekonomiczne

rozpatruje kwesti w jaki sposób problemy zabezpieczenia podstaw ycia mog" pro-

wadzi% ludzi do konfliktu zbrojnego. Konflikt mo e si bardzo atwo rozwin"% je eli

du a liczba ludzi b dzie przekonana, e podj cie broni jest nie tylko uzasadnione i

legalne, ale by% mo e jest jedynym sposobem na zabezpieczenie ycia. Innymi s owy

czuj" oni, e s" w niesprawiedliwej sytuacji i dlatego decyduj" si j" naprawi%. Jed-

nak e du a liczba ludzi nie podejmuje tego rodzaju decyzji spontanicznie. S" oni

mobilizowani politycznie przez liderów, którzy zdobywaj" ich serca i umys y. Ludzie ci

staj" si lojalni i zaanga owani, a nast pnie s" przekonywani i nawo ywani do rozpo-

cz cia konfliktu zbrojnego. Dlatego b dne analizy konfliktów mog" przyczynia% si

115

do ignorowania politycznego wymiaru zjawiska. Jeden z powodów takiej sytuacji le y

w braku kompatybilno ci mi dzy teori" a praktyk" polityczn". Teoria d" y do skupie-

nia swej uwagi na warunkach d ugoterminowych i tworzeniu uogólnie' trac"c tym

samym precyzj w d" eniu do uniwersalno ci

78

. Z du ej perspektywy szczegó y poli-

tycznych zachowa' mog" zosta% z du ym prawdopodobie'stwem niezauwa one.

Chocia liderzy polityczni maj" cz sto sk onno % do k adzenia nacisku na wielkie wi-

zje strategiczne, to ostatecznie ich przetrwanie zale y od ich zdolno ci do radzenia

sobie ze szczegó ami. Teorie w naukach socjologicznych podejmuj" stanowisko wy-

chodz"ce daleko do przodu, natomiast w polityce przewa a stanowisko bli sze,

obecne. Dlatego te ka da próba w zrozumieniu konfliktu jako globalnego zjawiska,

musi opiera% si na du ym obrazie siecio-ekonomicznym, podczas gdy wysi ki w

analizowaniu szczególnego przypadku konfliktu zbrojnego b d" musia y skupi% si

zamiast tego na polityce i na dzia aniach okre lonych organizacji i pojedynczych

osób. Zamiast pozwala% tym ró nym poziomom – szerokiemu teoretycznemu uogól-

nieniu z jednej strony i szczegó owym analizom z drugiej – istnie% w ca kowitej izola-

cji, bardziej owocne b dzie poszukanie sposobu na ich powi"zanie. Tylko w ten spo-

sób mo na uzyska% szerokie uogólnienie dostarczaj"c analitykom u ytecznych

wskazówek w typowaniu przypadków i poszukiwaniu najwi kszych niebezpie-

cze'stw. Przy takim podej ciu t umaczenie powodów b dzie musia o odzwierciedla%

pod o e socjologiczne, kulturowe, ekonomiczne i rodowiskowe ale równie rozpa-

trywa% pierwszoplanow" kwesti polityczn". Inaczej mówi"c, do wyja nie' o struktu-

ralnym charakterze nale y bra% pod uwag równie polityczne. Clausewitz definiowa

wojn jako „akt si y zmuszaj"cy naszego przeciwnika do realizacji naszej woli” „oraz

kontynuacj polityki innymi rodkami” Keegan z kolei argumentuje, e taka definicja

wojny wprowadza w b "d poniewa ignoruje sposób, który kultura kszta tuje zarówno

dlaczego i jak ludzie d" " do wojny. Dessler proponuje dobry punkt odniesienia do

takich wielopoziomowych analiz

79

. W mnogo ci potencjalnych przyczyn konfliktów

zbrojnych zauwa y nie tyle ró norodno % powodów, co ró ne ich rodzaje i przedsta-

wi ich typologie ujmuj"c je w cztery grupy. Przy niewielkich zmianach w terminologii

78

J. Levy, The Causes Of War: A Review Of Theories And Evidence, [w:] Philip E. Tetlock, Behavior,

Society, and Nuclear War. Vol. 1, New York 1989: Oxford University Press, s 209-333.

79

D. Dessler, How to Sort Causes in the Study of Environmental Change and Violent Conflict, [w:]

Græger and Smith 1994, s.128.

116

i tre ci analityczne ramy wywodz"ce si z jego rozumowania mo na podsumowa% w

sposób nast puj"cy:

•

(ród o przyczyn (kana y u Desslera) s" zasadniczymi liniami „roz amów poli-

tycznych, spo ecznych, ekonomicznych lub narodowych … które mo na zna-

le(% bardziej na poziomie grup ani eli osób”. Mog" powsta% w wyniku wyklu-

czenia okre lonych grup od w adzy poprzez systematyczne faworyzowanie in-

nych lub w wyniku regionalnych ró nic ekonomicznych. Stanowi" podstawowe

elementy politycznej struktury. Zbadanie ich oznacza zbadanie pochodzenia i

przyczyn konfliktu oraz ich odizolowanie.

•

Strategia mobilizacji (u Desslera cele) sk ada si zarówno z celów kluczowych

aktorów politycznych i sposobu w jaki oni próbuj" spe ni% swoje cele. Innymi

s owy kiedy analizuje si strategi mobilizacji rozpatruje si ca y zakres za-

chowa' politycznych – zarówno w jaki sposób tworzone s" koncepcje oraz to

jak s" przedstawiane. Dlatego te poszukuje si takich powodów, dla których

ludzie walcz" i rozwa a si jak rozumiej" swoje powody.

•

Zapalniki s" czynnikami, które dotycz" czasu pocz"tku konfliktu zbrojnego.

Odniesienie si do tego pomaga wyt umaczy% nie dlaczego konflikt si rozpo-

cz" w ogóle, ale dlaczego si rozpocz" w a nie wtedy. Cz sto s" w formie

zdarze' lub dzia a' podejmowanych przez znacz"cych aktorów, które ograni-

czaj" wybory graczy powoduj"c podej cie pokojowe mniej atrakcyjne od bar-

dziej atrakcyjnych opcji gwa townych.

•

Katalizatory s" czynnikami, które dotycz" intensywno ci i d ugo ci konfliktu.

Mog" by% wewn trzne tak jak militarna równowaga mi dzy przeciwstawnymi

stronami lub zewn trzne tak jak interwencja si ONZ. Mog" dotyczy% taktyki

dzia a' (czy rebelianci unikaj" ataków na rejony zamieszkane przez ludno %

cywiln") lub zjawisk naturalnych takich jak teren, warunki pogodowe, pory ro-

ku. Mog" by% czynnikami materialnymi takimi jak dost pno ci do broni oraz

pogl"dów na sposób prowadzenia dzia a'.

Przedstawiona typologia przesuwa uwag z warunków i skupia na aktorach. Nie do-

starcza teorii przyczyn, a jest bardziej sposobem organizowania teorii. Wskazuje

równie kwestie, które powinni my bada% i sugeruje sposoby organizowania analiz

pojedynczych przypadków eskalacji konfliktu.

Nie mo na pomin"% za o e' polemologii, która przyczyny wojen i konfliktów przed-

stawia na trzech poziomach:

117

1. przyczyny strukturalne - uzale nione od poziomu rozwoju intelektualnego,

techniki, ekonomicznego, rolniczego i przemys owego, sytuacji geograficznej,

uwarunkowa' historycznych i geograficznych;

2. przyczyny koniunkturalne – polityczne sojusze, koalicje, zachowania opinii pod

wp ywem propagandy, indoktrynacji i ideologii;

3. przyczyny okazjonalne – nieprzewidziane incydenty, prowokacje.

Przyczyny koniunkturalne i okazjonalne s" tylko skutkiem przyczyn strukturalnych,

gdy zmiany w tych w a nie sferach powoduj" zachowania agresywne (indywidualne

i zbiorowe) prowadz"ce do wybuchu konfliktów zbrojnych.

Poszukuj"c przyczyn konfliktów zbrojnych pracownicy francuskiego Instytutu

Polemologii w latach siedemdziesi"tych przeanalizowali 366 konfliktów zbrojnych,

które wybuch y w latach 1740-1974 oraz oko o 3000 wi kszych i mniejszych konflik-

tów zbrojnych w latach 1968-1973. zebrany materia badawczy pozwoli wskaza%

przyczyny:

•

okazjonalne w 46 % badanych konfliktów;

•

koniunkturalne w 100 % badanych konfliktów;;

•

Strukturalne w 93 % badanych konfliktów.

Naukowcy stwierdzili jednocze nie, e w mikrokonflliktach (starcia graniczne i terro-

ryzm) istotn" rol odgrywaj" przyczyny ekonomiczne, ale powoduj" nieznaczne skut-

ki ekonomiczne. W wi kszych konfliktach zbrojnych czynnik ekonomiczny jest jedn"

z wielu ich przyczyn, a efekty ekonomiczne s" znaczne. Wed ug polemologów wspó -

czesne konflikty zbrojne wewn trzne i mi dzypa'stwowe spe niaj" cztery (cztery)

funkcje:

1. ekonomiczne (zysk);

2. wzmocnienia i konsolidacji w adzy wewn trznej i pozycji zewn trznej;

3. zamiany istniej"cych struktur;

4. destrukcji demograficzno-ekonomicznej.

Uzyskane wyniki w wyja nieniu przyczyn konfliktów zbrojnych pozwoli y polemolo-

gom odrzuci% monokauzalizm wspó czesnych konfliktów zbrojnych. Lokalizuj"c w

czasie i przestrzeni 71 wi kszych konfliktów zbrojnych tocz"cych si po II wojnie

wiatowej polemologowie szukali potwierdzenia geopolitycznej teorii ich powstania.

118

Wynikiem bada' by o powstanie koncepcji (teorii) „ wiatowych frontów agresywno ci

i ich ogniskowania si ”

80

.

Wyró niono dziewi % takich frontów (pó nocnoafryka'ski, po udniowoafryka'-

ski, pó nocnoameryka'ski, po udniowoameryka'ski, chi'ski, wschodnioazjatycki,

afroazjatycki, wschodnioeuropejski, pó nocnoirlandzki). Proces ogniskowania konflik-

tów opiera si na teorii R. Carrere, który twierdzi, „ e wiatowa przemoc polityczna

nie rozk ada si przypadkowo na powierzchni globu, ale ma tendencj do ognisko-

wania si na pewnej liczbie „frontów agresywno ci i w ich otoczeniu”. Stanowi to do-

wód podwójnego dziedzictwa geografii i historii”

81

.

80

T. K so , op. cit, s.43

81

R. Carrere, La violance politique mundiale en 1981. Comparison avec la periode 1968 – 1980., [w :]

A. Ga ganek, „Studia Nauk Politycznych” 1985, nr 3–4, s. 134..