O polityce jako sztuce możliwości

Ernst Bloch – O polityce jako sztuce możliwości (1962 rok)

NOTIZEN: Panie profesorze, na wstępie naszej rozmowy chcielibyśmy ustalić, co mamy rozumieć

przez słowo „polityka”.

ERNST BLOCH: Polityka, słowo pochodzi od polis, politeia, i oznaczało praktyczną wiedzę o

państwie. Można by ją zdefiniować jako ś w i a d o m e k s z t a ł t o w a n i e h i s t o r i i , history in
action with consciousness, w którego procesie powstaje nauka. Nauka jako sterowanie dokonującą się
każdorazowo w danym momencie historią, jako sterowanie świadome, ale brane nie z głowy (choć
przecież także z głowy), gdyż wtedy powstaje tylko polityka abstrakcyjna, polityka post factum, a więc
żadna, zamiast pełnej rozwagi sztuki ustawiania zwrotnic w zgodzie z tendencją. Tendencja, dążność do
celu musi odnosić się do czegoś. Określają ją uwarunkowania obiektywne, a prawdziwa polityka działa w
zgodzie z tendencją, wsłuchuje się w nią: jaki jest właściwie kierunek tej tendencji, w jaki sposób mogę
zahamować bądź wyeliminować zgubne możliwości, które w niej tkwią? W jaki zaś sposób sprzyjać
mogę możliwościom korzystnym, korzystnym dla nas ludzi? Polityka nie szukająca harmonii z tendencją
rzeczywistości byłaby szaleństwem, donkiszoterią, którą jest każde działanie subiektywno-abstrakcyjne.

NOTIZEN: Czy tendencja od początku zawarta jest w historii?
BLOCH: Tendencja tworzy się wciąż na nowo, przypomnijmy tu tendencję ku gospodarce

feudalnej, która bierze swój początek w późnym Rzymie z jego latyfundiami. Nadszedł feudalizm,
nadszedł kapitalizm, nadchodzi socjalizm, tendencje tworzą się w toku historii w łonie dojrzałego
starszego społeczeństwa i w sprzeczności z nim. To jest dialektyka: w łonie kapitalizmu tworzy się teraz
socjalizm, w łonie feudalizmu ukształtował się kapitalizm.

NOTIZEN: W związku z „możliwością” powstaje pytanie: czy w historii zawarta jest linearna

dążność do celu (jak to przedstawia np. Augustyn), czy też historia jest chaosem bez takiej dążności, nie
dającym się wyjaśniać związkami przyczynowymi (jak to jest u Camusa). Jeżeli historia określona jest z
góry, nie ma wtedy przecież miejsca na możliwość.

BLOCH: Na pytanie to już wyżej odpowiedziałem przecząco. W historii istnieją powstające w

czasie  c e l e   p a r c j a l n e , przy czym cel jest czymś innym niż sens. O sensie nie powiedziałem dotąd
ani słowa, mówiłem o parcjalnych, ograniczonych w czasie celach. Kapitalizm ani socjalizm nie może
być „sensem” historii w ogóle: historii jako całości, która jako historia także przecież ludzka ma za sobą
historię   przedczłowieczą.   Kapitalizmem   czy  socjalizmem   nie   można   wyjaśniać   na   przykład   rozwoju
geologicznego, w którym także przecież istnieje coś takiego jak tendencje. Oziębianie się Ziemi jest
swego rodzaju tendencją, lecz nie sposób wnosić o istnieniu w tym celu, tym bardziej nie ma tu miejsca
na   religijne   akcentowanie   sensu.   Obydwa   pytania   dotyczące   postawionych   przez   panów   alternatyw:
chaosu i w odróżnieniu od tego linearnej dążności do celu, poruszają dwie różne sprawy.

Po pierwsze: c h a o s – a wtedy historia byłaby irracjonalna, tak irracjonalna, że byłaby

antyracjonalna, że byłaby absurdem, bo byt w sobie byłby – jak u Sartre’a – czymś, wobec czego możliwa
jest tylko rèsistance, lecz nigdy harmonia, pojednanie, albo też historia stałaby się, jak w tytule książki
Theodora Lessinga nadawaniem sensu bezsensowi, konstruowanym przez ludzi po czasie, z dbałością o
sensowność i skomplikowaną doktorską i profesorską imaginacją: takie wyobrażenie historii jako chaosu
jest samo w sobie wniesioną w historię imaginacją, a mianowicie imaginacją rozpaczy, która przeczy
wszystkiemu, co w sferze realności nie odpowiada jej negatywnym życzeniom, przeczy więc każdej
tendencji, która rozwija się w przyszłość.

Po drugie: jeśli chodzi o l i n e a r n o ś ć w historii, to na nią także nie możemy się zgodzić,

ponieważ w linearnym porządku, w marszu gęsiego, nie można by w ogóle pisać historii, to znaczy, nie
znaleźlibyśmy tu miejsca dla wymiaru historii idącego wszerz. Historię jednego kraju można by jeszcze,
w dużym uproszczeniu, ujmować linearnie. Ale jak postępować, kiedy przedstawiwszy historię jednego
kraju, choćby Niemiec, chciałoby się przedstawić j e d n o c z e s n ą historię Francji, Anglii czy Włoch?
Albo jak opracowywać w Anglii historię kontynentu lub we Francji historię pozafrancuską? Jak więc
można zawrzeć materiał historii w postępie czysto linearnym i jego przestrzennej ciasnocie? Linia jest
zbyt wąska – historia potrzebuje innej niż jednolinearnej p r z e s t r z e n i , i tu proponowałem, by
zbadać, czy to, co w nowoczesnej fizyce nazywa się przestrzenią Riemanna, nie dałoby się zastosować do
kręgu problemowego, który można by, cum grano salis, nazwać czasem Riemanna. Przestrzeń Riemanna
mianowicie jest w odróżnieniu od Euklidesowej elastyczna i zmienia się w zależności od rozmieszczenia

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 3 –

http://skfm.dyktatura.info/

Ernst Bloch – O polityce jako sztuce możliwości (1962 rok)

w niej mas materii. Może więc istnieje także problem czasu w zależności od materii historycznej, która
jest w nim  rozmieszczona?  Czym bowiem jest 6000 lat historii  ludzkiej  i jej czas w porównaniu z
milionami lat historii geologicznej i jej czasem, jako niehomogenicznym w stosunku do czasu historii
ludzkiej?   Czy   doprawdy   rozwój   historii   w   linii   prostej   przebiega,   jak   głosi   tytuł   jednego   z   pism
popularnonaukowych: „od mgławicy do pana Scheidemanna”? I dalej: historia rozwoju z Scheidemannem
jako celem, bądź sensem, czy to już wszystko? W każdym razie kategoria czasu w historii stanowczo
wymaga   nowego   ujęcia   wychodzącego   poza   linearność   –   wtedy  także   różnicowanie   postępu   byłoby
możliwe.

NOTIZEN: Ale to zróżnicowane rozmieszczenie mas materii, jeżeli przestrzeń Riemanna

przetłumaczoną na czas zastosujemy także do historii, nie powstaje przecież automatycznie, lecz można
nim sterować. Jakie istnieją możliwości sterowania?

BLOCH: Teraz jesteśmy już przy kategorii możliwości. Ale przedtem należałoby dodać coś

jeszcze do kategorii postępu. Nie istnieje, oczywiście, żaden postęp bez dającego się antycypować Dokąd.
Antycypowanie i możliwość związane są ze sobą. Obydwie kategorie pojawiają się wtedy tylko, kiedy
Dokąd nie jest jeszcze w pełni określone, a więc jest stosunkowo otwarte. Jeżeli Dokąd określone jest z
góry i w pełni jak chociażby w mitologii w sensie nieuniknionego, wiszącego nad nami losu, wtedy
oczywiście nie mamy przed sobą otwartej możliwości, czegoś niedokonanego jeszcze, ku czemu zmierza
antycypująca tendencja. To coś, ku czemu tendencja zmierza, zawarte jest w niej samej, lecz właśnie jako
nieskończone  jeszcze,  tendencja naniesiona  jest  na  nie  w  pełni  jeszcze  zdeterminowane  możliwości.
Jeżeli coś jest w pełni zdeterminowane, to jest konieczne i nie jest już możliwością. Jeżeli coś w ogóle nie
jest determinowane, nie jest nawet możliwe, lecz całkiem chaotyczne. A w chaosie, tak jak w sferze
totalnej determinacji, lecz z przyczyn zgoła odmiennych, nie ma miejsca na akcję zmierzającą w kierunku
antycypowanych przemian. Co w naszym kontekście oznacza: żadna polityka nie jest możliwa w chaosie i
żadna polityka nie jest możliwa w totalnie zdeterminowanym świecie. Są to skrajności, w których ludzie
nie   mogą   działać,   ponieważ   w   sferze   gotowego   określenia   możliwa   jest   tylko   bierność.   Dlatego   w
wielkim systemie determinacji Spinozy istnieje tylko stoickie  amor fati, miłość losu i jego rozumienie,
dlatego istnieje tylko rozumienie konieczności. Natomiast tam, gdzie nie wszystko jest zdeterminowane,
jest też miejsce na możliwość i jej definicję, a ta brzmi:  m o ż l i w o ś ć   j e s t   d e t e r m i n a c j ą
c z ę ś c i o w ą . Oznacza to: nie jest ona całkiem zdeterminowana i nie jest całkiem niezdeterminowana,
towarzyszą jej wątpliwości, a sąd jest jeszcze hipotetyczny, wedle miary uwarunkowań. Innymi słowy:
determinacja częściowa wskazuje na otwartość spraw realnych, na to, że można je zmienić. Nazywamy to
–   jako   leżące   w   samej   rzeczy,   a   nie   tylko   w   naszej   znajomości   rzeczy   –  m o ż l i w o ś c i ą
o b i e k t y w n o - r e a l n ą . Możliwość, trzeba przyznać, nie miała w historii filozofii dobrej prasy.
Nazwałem ją beniaminkiem wszystkich wielkich kategorii, ponieważ jest najmłodszą spośród tych, które
traktowano serio. Tym, którzy wątpią w jej zasadność (ostatni z tego grona jest chyba Nicolai Hartmann)
proponuję, by porozmawiali z agentami ubezpieczeniowymi. Ci mianowicie stale operują możliwością
obiektywno-realną i według tego określają wysokość składek. Poza tym istnieje znana każdemu kategoria
niebezpieczeństwa. Czym jest niebezpieczeństwo? Jest obiektywną „oczekiwalnością” lub możliwością –
jako częściowe uwarunkowanie negatywnego dla nas zdarzenia. Możliwość obiektywno-realna jest nawet
dużo pojemniejsza od istniejącej rzeczywistości.

NOTIZEN: W jaki sposób historia może być częściowo zdeterminowana, jeżeli nie w ten, że dąży

ku pewnemu punktowi czy celowi?

BLOCH: Cel taki nie istnieje jeszcze, nie jest też jeszcze zniweczony, a więc jest jeszcze możliwy.

Ale   nie   sposób   go   dziś   określić.   Ogląd   celu   jest   w   najlepszym   przypadku   okrążającą   lub   raczej
eksperymentującą antycypacją. Można by powiedzieć, że cel, a dalej sens, zawierają się nie tylko w
tendencji, lecz także w latencji i że proces historii świata sam sobą przedstawia pewną próbę. Zwrócenie
ku   celowi   zawarte   jest   w   eksperymencie   świata,   w   świecie   jako   eksperymencie.   Dotychczas   jednak
istnieje tylko jeden inwariant kierunku, nie treść, bo ta zawsze zmieniała się historycznie. Schopenhauer
mówi: każdy człowiek wie, czego chce teraz i w następnej chwili, ale nikt nie wie, czego chce w ogóle.
Jest   to   niewątpliwie   słuszne,   mimo   to   należałoby   dodać,   że   oprócz   kierunku   istnieją   także   liczni   i
znakomici   świadkowie   i   świadectwa,   którzy   ten   kierunek   okalają   rodzajem,   jak   to   się   dziś   mówi,

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 4 –

http://skfm.dyktatura.info/

Ernst Bloch – O polityce jako sztuce możliwości (1962 rok)

prezentystycznej eschatologii. Inwariant historii zwrócony jest ku wypadłemu, niestety, z filozoficznego
obiegu pojęciu summum bonum, przy czym summum bonum jest w filozofii i historii jednocześnie
ostatecznością. Cel nie jest więc widoczny, tkwi w latencji, w konkretnej utopii, w perspektywie wartości
i wartościowania.

NOTIZEN: Jakie jest źródło wartościowań?
BLOCH: Historia składa się z ustanawiań wartości, a my tkwimy w historii, w niej są wartości.

Trzeba je dokładnie oddzielać od wartości subiektywnych, prywatnych, nieprzemyślanych. Tendencja
tworzy wartości, których spełnienie i realizacja są możliwe. Istnieją również tendencje sprzeczne, tak na
przykład w naszych czasach tendencja do tak zwanego wolnego świata i społeczeństwa socjalistycznego.
Polityka związana z tendencją jest sztuką możliwości. Ale słowa „sztuka” jeszcze nie rozważaliśmy.
Słowo to nie ma w tym kontekście nic wspólnego z estetyką, lecz możnością czy też umiejętnością
(können). W słowie „móc, potrafić” zawiera się w sposób jednoznaczny właśnie kategoria możliwości.
Polityka jako sztuka możliwości jest więc taką możnością-umiejętnością, która przez możliwość wie,
czego chce i chce tego, co możliwe.

NOTIZEN: Kto w narodzie powinien kierować polityką?
BLOCH: W pytaniu tym zawiera się po pierwsze problem władzy i po drugie musi być ono

rozważane w sposób zróżnicowany, w zależności od różnych grup. Grupy w Europie Wschodniej. Istnieją
jednak powinowactwa, na przykład epoka, w której żyjemy lub posługując się dużo popularniejszym
obrazem:   czyż   nie   siedzimy   wszyscy   w   jednej   łodzi?   Mimo   zimnej   wojny?   Czy   nie   istnieje   jakaś
syntetyzująca jedność?  Czy w sferze techniki  i sferach jeszcze  bliższych  człowiekowi  nie mamy do
czynienia ze współistniejącą wspólnością, przy czym ci, którzy każdorazowo przeżywają daną epokę mają
być może fałszywą świadomość kontrowersji, które  in the long run  niekoniecznie są tak duże? Musi
bowiem   istnieć   coś   takiego   jak   syntetyzująca   jedność   epoki,   inaczej   sprzeczności   nie   mogłyby   się
spotykać, ba, w ogóle nie można by było myśleć o sprzecznościach. Walczący muszą się poruszać w tej
samej przestrzeni czasowej – słoń w dżungli i rekin w morzu, ponieważ nigdy się nie spotkają, nigdy nie
skonfrontują swych sprzeczności. Aby wykluczyć nieporozumienia: mówiąc o jedności epoki absolutnie
nie mam  na myśli  jakichś kompromisów, ugodowości, nie, ta jedność, o której  mówię,  jest właśnie
warunkiem wstępnym walki.

NOTIZEN: Artysta politycznej sceny powinien zatem posiadać umiejętność rozpoznania w

świadomości poróżnionych i już w trakcie sporu, spraw, które są im wspólne?

BLOCH: Byłby to największy mistrz polityki jako sztuki możliwości, tak jak ją przed chwilą

zdefiniowaliśmy:   jako  ś w i a d o m e   t w o r z e n i e   h i s t o r i i .   Okna   w   gmachu   własnych
wyobrażeń, rozumienie spraw wspólnych – to właśnie byłaby naukowo uzasadniona, sceptyczno-utopijna
tolerancja:   sceptyczna   wobec   spetryfikowanych   partykularyzmów,   utopijnie   ufna   we   wszystko,   co
ludzkie, a ludzkość, jak mówi Jean Paul, tylko we wspólnym porywie może stać się sobą. Gotowość do
skoku   w   socjalizm,   przy  czym   w   wielu   punktach   rzeczywistości   Europy  Wschodniej   głoszony  tam
socjalizm wcale się jeszcze nie zaczął, a pod jego zamysłem, pod maską socjalizmu kryje się kapitalizm
państwowy.   Z   czysto   technicznego   punktu   widzenia   wspólna   tendencja   zmierza   ku   uspołecznieniu
środków produkcji, spryt zachodniego, nieprzerwanie nam panującego kapitalizmu, wykorzystuje ją dla
zwiększania i zabezpieczania zysku.

NOTIZEN: Tak więc mimo wszystko zadaniem polityka pozostaje wydobywanie elementarnych

sprzeczności?

BLOCH: Oczywiście, polityk nie może przez abstrakcyjną ugodowość odrywać się od konkretnej

rzeczywistości. Nie byłoby nam to na rękę, już choćby dlatego, że wtórowałoby drobnomieszczańskiemu
gruchaniu o harmonii. Na tym narodowi socjaliści zrobili wielkie interesy: pijcie i żryjcie do syta, tylko
ani słowa o polityce. Te wspomnienia przywołują do ostrożności, przemilczanie elementarnych
sprzeczności w życiu politycznym, socjalnej przepaści między motłochem z SA a rzeczywistymi panami
tego świata pozwalało na generalno-pojednawczy, oszukańczy okrzyk: jeden naród, jedna rzesza, jeden
führer. Dziś można by to nazwać partnerstwem socjalnym lub, przy całym subiektywnym dystansie wobec
nazistów, zmasowaną akcją rezygnacji zatrudnionych z wyższych zarobków.

NOTIZEN: Czy za wspólną cechę epoki uważa pan obumieranie państwa?

– 5 –

http://skfm.dyktatura.info/

Ernst Bloch – O polityce jako sztuce możliwości (1962 rok)

BLOCH: Tego terminu można używać przy odniesieniu pytania panów do obiecującej tendencji

obumierania państwowości i autorytarności. Oczywiście że można ją zaliczyć do wyróżników naszej
epoki, choć nie jest ona oficjalnie reprezentowana w Europie Wschodniej, trudno ją też znaleźć w
ostrzeżeniu Adenauera: „Tylko bez eksperymentów”.

NOTIZEN: Kto zatem powinien tworzyć politykę?
BLOCH: W polityce można wyróżnić dwa aspekty odpowiednio do dwóch aspektów możliwości

u Arystotelesa, który rozróżnia „możliwość wedle miary” i „pełnię możliwości”. Ta pierwsza oznacza
działanie wedle miary możliwości, zakłada realność, podejmowanie wykonywalnych zadań następujących
po sobie w czasie, odpowiednio do istniejących uwarunkowań. Druga możliwość natomiast oznacza
działanie z bytem jako pełnią możliwości w tle, zawiera więc w sobie prześcigające wszelką ostrożność
promieniowanie-nadzieję, że całe istniejące zło może się odmienić. Żaden nieuchronny los nie istnieje,
walka o Dobro nie jest jeszcze wprawdzie wygrana, ale nie jest też definitywnie stracona. Ale tego
rodzaju rozważania prowadzą zbyt daleko i odrywają od bezpośrednio praktycznej drogi.

NOTIZEN: Ale w ten sposób nakreśliliśmy prawie wszystkie warunki, jakie powinien spełniać

idealny polityk. Jesteśmy już bardzo daleko, skoro wiemy, że obumieranie państwa może łączyć liberałów
i socjalistów. A kiedy państwa nie będzie, kto będzie czuwał nad porządkiem spraw publicznych?

BLOCH: Państwo, mówi Engels, przekształca się z rządzenia ludźmi w administrowanie

rzeczami. A Lenin wypowiedział się tu z całkiem nieoczekiwanym liberalizmem: musimy osiągnąć taki
stan rzeczy, w którym rządzić państwem będzie mogła kucharka, to znaczy, że w społeczeństwie
bezklasowym zarządzanie byłoby dziecinnie łatwe, rządzenie zaś ludźmi wedle tej koncepcji w ogóle
przestałoby mieć miejsce. Są to oczywiście pojęcia graniczne, ale możemy zmierzać ku nim. Jeżeli
państwowość się rozrasta, socjalizm jest na złej drodze, jeżeli obumiera wewnątrz socjalizmu – na dobrej.

NOTIZEN: A czy w sytuacji, kiedy kucharka – teoretycznie – zarządza państwem, zostaje miejsce

na rozwój wielkich osobowości?

BLOCH: Chodzi tu tylko o to, że zanika zarządzanie państwem, Lenin nie powiedział, że odtąd

wszyscy mieliby być kucharkami. Wprost przeciwnie, swoboda rozwoju osobowości o dianoetycznych
cnotach, teoretycznie, powiększyłaby się. Gdy zniknął car, nie zniknął Tołstoj. Dlatego Bebel powiedział:
„W   przyszłym   państwie   na   pierwszym   miejscu   będzie   nie   oficer,   ale   nauczyciel,   i   to   nie   tylko   w
poważaniu,   ale   w  działaniu   i   polu   działania”.   I  dalej   o   tym:  multiversum  osobowości   w   jedności   i
solidarności wspólnoty – byłaby to przestrzeń, w której ludzie nie tylko mogliby mieć dobrą wolę, lecz
mogliby ją także, bez zbędnych przeszkód, realizować. Ta bez wątpienia w najwyższym stopniu pożądana
przestrzeń   nazywa   się   w   chrześcijaństwie   czystych   zamiarów   i   w   socjalizmie   czystych   zamiarów:
Regnum humanum. Aby niewiedzący nie mogli więcej kpić z różnicy między kapitalizmem a dzisiejszym
socjalizmem:   kapitalizm   jest   wyzyskiem   człowieka   przez   człowieka,   w   socjalizmie   rzecz   się   ma
dokładnie odwrotnie.

– 6 –

http://skfm.dyktatura.info/