Antonio Gramsci

Referat towarzysza 

Tasca i Kongres Izb 

Pracy w Turynie

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2007

Antonio Gramsci – Referat towarzysza Tasca i Kongres Izb Pracy w Turynie (1920 rok)

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

– 2 –

www.skfm­uw.w.pl

Artykuł Antonio Gramsciego „Referat towarzysza 
Tasca i Kongres Izb Pracy w Turynie” ukazał się 
bez podpisu w piśmie „L'Ordine Nuovo” II, nr 4 z 
5 czerwca 1920 r.

Podstawa niniejszego wydania: Antonio Gramsci, 
„Pisma wybrane”, tom 1, wyd. Książka i Wiedza, 
Warszawa 1961.

Tłumaczenie   z   języka   włoskiego:   Barbara 
Sieroszewska.

Antonio Gramsci – Referat towarzysza Tasca i Kongres Izb Pracy w Turynie (1920 rok)

W poprzednim numerze wydrukowaliśmy w całości referat o radach fabrycznych, który towarzysz 

Angelo   Tasca  opracował   na  zlecenie   Komitetu   Wykonawczego   turyńskiej   Izby   Pracy   i   wygłosił   na 
Kongresie Izb Pracy

1

. Referat ten nie jest jednak w żadnej mierze emanacją „L'Ordine Nuovo”, nie jest 

więc autoryzowanym i zatwierdzonym praktycznym zastosowaniem tez rozwiniętych przez „L'Ordine 
Nuovo”, formułujących i rozpowszechniających koncepcję i teorię ruchu rad. Został on wydrukowany – i 
powinien   był   być   wydrukowany   –   w   „L'Ordine   Nuovo”,   podobnie   jak   wydrukowany   był   manifest 
programowy   towarzysza   Ercole   Bucco,   skierowany   do   załóg   robotniczych   reprezentowanych   przez 
bolońską Izbę Pracy – jako dokument ilustrujący ważną fazę procesu rozwojowego rad, jako dokument 
teoretycznej i praktycznej postawy, jaką w stosunku do tej nowej instytucji robotniczej mogą przybrać i 
przybierają   w   określonym   momencie   określone   jednostki   reprezentatywne   i   określone   delegacje 
proletariackiego ruchu zawodowego.

Towarzysz Tasca uważał, że słusznie czyni, podejmując się roli referenta na kongresie, mimo że 

nie miał na to mandatu od żadnej organizacji związkowej. Uważał, że słusznie czyni, zgadzając się na 
rolę oficjalnego sprawozdawcy Komitetu Wykonawczego Izby Pracy, mimo że właściwie nim nie był; 
zajął on postawę, która jakkolwiek mogła być i rzeczywiście była niezmiernie interesująca i malownicza 
z intelektualistycznego i abstrakcyjnego punktu widzenia (postawę, w której cechy biskupa  in partibus 
infidelium  łączyły  się z cechami  pedagoga,  wyższego  nad małostkowe  starcia  odmiennych  tendencji 
politycznych) – to jednak nie mogła w praktyce wywołać innych skutków niż dwuznaczniki i złudzenia, 
nie mogła nie sprzyjać intrygom i machinacjom oportunistów, nie mogła doprowadzić do niczego innego, 
jak do unicestwienia wartości i historycznego znaczenia, jakie mógł i powinien mieć Kongres Turyński.

Referat towarzysza Tasca jest powierzchowny i nie opiera się na żadnej koncepcji centralnej, która 

wprowadziłaby ład do całokształtu wywodów i ożywiła je. Towarzysz Tasca nie dysponuje ścisłymi 
informacjami o rozwoju rad fabrycznych w Rosji, chociaż zdobyć te informacje nie jest rzeczą trudną. 
Towarzysz Tasca twierdzi na przykład, że „ostatnie doświadczenia rosyjskie doprowadziły, jak się zdaje, 
do konieczności oddania zarządu poszczególnych fabryk nie samym tylko robotnikom danej fabryki, ale 
również bezpośrednim przedstawicielom wyznaczonym przez rady gospodarki narodowej”.

„L'Ordine Nuovo” ogłosił w numerze z 16 sierpnia roku 1919 artykuł „Radziecki mechanizm 

nacjonalizacji”, w którym  owa systematyzacja funkcji  kierowniczych w fabrykach  rosyjskich  została 
dokładnie   scharakteryzowana,   uzasadniona   historycznie   i   przedstawiona   jako   wyższa   faza   rozwoju, 
zainicjowanego   i   podtrzymywanego   przez   komunistów.   W   rozdziale   „O   kontroli   nad   zarządem 
przemysłu”   książki   Bucharina  Program   komunistów  (wydanej   w   maju   roku   1918)   system   ten 
przedstawiony   został   jako   zasadniczy   punkt   programu   bolszewików,   którzy   pragną   zahamować   i 
zwalczyć   psychikę   drobnomieszczańską   oraz   tendencje   anarchosyndykalistyczne   zacofanej   części 
rosyjskiej klasy robotniczej. „Ostatnim” doświadczeniem rosyjskim jest militaryzacja przemysłu, która 
pociągnęła za sobą, w pewnych określonych wypadkach, rozwiązanie rad fabrycznych. Rzecz polega na 
tym, że ze względu na brak siły napędowej i wyposażenia technicznego państwo robotnicze zmuszone 
było zasilić pewne gałęzie przemysłu olbrzymimi masami chłopów o psychice jak najdalszej od psychiki 
proletariackiej, nie posiadających przygotowania do sprawowania samorządu przemysłowego. Dla tych 
zacofanych   mas   chłopskich   rada   fabryczna   nie   miała   żadnego   znaczenia.   Jedyną   właściwą   formą 
dyscypliny   zbiorowej   była   dla   nich   dyscyplina   armii   rewolucyjnej   z   właściwą   jej   frazeologią   i   jej 
bojowym entuzjazmem.

Owe niedokładności i braki w referacie towarzysza Tasca w dziedzinie „bibliografii” zagadnienia 

rad dotyczą też dokumentów bliższych w czasie i przestrzeni; w podsumowaniu końcowej dyskusji, która 
toczyła się na kongresie (podsumowaniu opublikowanym w „Avanti!”), Tasca przypisuje Schiavellowi 

1

 Na temat genezy i rozwoju polemiki z towarzyszem Tasca zob. artykuł „Program «L'Ordino Nuovo»”. – Red.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

– 3 –

www.skfm­uw.w.pl

Antonio Gramsci – Referat towarzysza Tasca i Kongres Izb Pracy w Turynie (1920 rok)

sformułowanie zadań i roli komisarza oddziałowego, podczas gdy sformułowanie to wyszło od samych 
komisarzy   fabryk   turyńskich,   a   Schiavello   powtórzył   je   tylko   w   swoim   projekcie   „Regulaminu”, 
ogłoszonym  w „L'Ordine  Nuovo”  z 8 listopada  1919  roku;  zebranie  i usystematyzowanie  w formie 
„Regulaminu” masy doświadczeń i projektów zebranych przez komisarzy turyńskich kosztowało niemało 
trudu komitet  studiów  nad kwestią  rad, nie jest więc rzeczą sprawiedliwą  przypisywać całą zasługę 
Schiavellowi, który jedynie przepisał „Regulamin” w jego ostatecznej redakcji.

Tasca   polemizuje   z   towarzyszem   Garino   na   temat   twierdzenia,   że   „główną   rolą   związku 

zawodowego   nie   jest   kształtowanie   w   robotniku   świadomości   wytwórcy,   ale   obrona   interesów 
robotnika”,   twierdzenia   będącego   tezą   rozwiniętą   w   artykule   wstępnym   „Syndykalizm   i   rady”, 
drukowanym  w „L'Ordine  Nuovo”  w tym samym  numerze  z 8 listopada roku 1919. Kiedy  Garino, 
anarchosyndykalista, postawił na kongresie nadzwyczajnym w grudniu roku 1919 tę tezę i rozwinął ją z 
wielką swadą dialektyczną i zapałem, my, w przeciwieństwie do towarzysza Tasca, byliśmy bardzo mile 
zaskoczeni i głęboko wzruszeni. Instytucję rad fabrycznych pojmujemy bowiem jako zaczątek procesu, 
który niezawodnie musi doprowadzić do powstania państwa robotniczego, zatem stanowisko towarzysza 
Garino, syndykalistyczne i skrajnie „wolnościowe”, było dla nas potwierdzeniem od dawna żywionego 
przez   nas   głębokiego   przekonania,   że   w   realnym   procesie   rewolucyjnym   cała   klasa   robotnicza 
spontanicznie osiągnie jedność zarówno w zakresie teorii, jak i praktyki, i że żaden robotnik, jeśli jest 
szczerym rewolucjonistą, nie będzie się uchylał od współpracy z całą klasą przy realizacji zadania, które 
wynika   z   warunków   ustroju   kapitalistycznego,   a   nie   jest   bynajmniej   wytworem   indywidualnej 
świadomości i woli.

Ale my mieliśmy i mamy taką koncepcję rady fabrycznej, której nie ma w referacie towarzysza 

Tasca i która nie została zastąpiona przez inną, równorzędną koncepcję. My pojmujemy radę fabryczną 
jako instytucję absolutnie oryginalną, wypływającą z sytuacji, w jakiej w obecnym okresie historycznym 
postawiła  klasę  robotniczą sama  struktura  kapitalizmu,  jako instytucję,  której  nie należy mieszać  ze 
związkiem   zawodowym   i   która   nie   może   być   ani   skoordynowana   ze   związkiem,   ani   związkowi 
podporządkowana. Przeciwnie, przez swoje powstanie i rozwój instytucja ta powoduje radykalne zmiany 
w   strukturze   i   formie   związku   zawodowego.   Strukturę   kapitalizmu   cechuje   w   obecnym   momencie 
przewaga kapitału finansowego nad kapitałem przemysłowym, przewaga banku nad fabryką, giełdy nad 
produkcją towarów, monopolu nad „wodzem przemysłowym”; jest to struktura organiczna, normalna 
struktura   kapitalizmu,   nie   zaś   „zwyrodnienie   wywołane   obyczajami   wojennymi”,   jak   to   utrzymuje 
towarzysz   Tasca   za   Kautskim,   a   wbrew   podstawowej   tezie   ekonomicznej   Międzynarodówki 
Komunistycznej. Tezę tę wysuwali jeszcze przed wojną światową teoretycy III Międzynarodówki (Lenin, 
Zinowiew,   Bucharin,   Róża   Luksemburg,   A.   Pannekoek   i   inni),   opierając   się   w   szczególności   na 
materiałach   i   wnioskach   zawartych   w   książce   Hilferdinga  Kapitał   finansowy.   Podtrzymywali   ją   w 
polemice  z Kautskim  i z innymi  literackimi  leaderami  socjaldemokracji  niemieckiej,  którzy  podczas 
wojny   i   po   wojnie   stali   się   „centrowcami”   w   międzynarodowym   ruchu   robotniczym.   Na   tej   tezie 
ekonomicznej  teoretycy Międzynarodówki  oparli już wówczas dalsze tezy – dotyczące kolonializmu, 
imperializmu  oraz  wojny  domowej,  która  nieuchronnie   musiałaby   nastąpić   po tym   wielkim   pożarze 
świata, jaki oni przewidywali, pożarze mającym doprowadzić do nowego podziału globu i do zdobycia 
hegemonii światowej przez Anglię albo przez Niemcy. Wojna domowa, stworzenie własnego państwa 
przez proletariat szeregu krajów, uznanie rad i systemu rad jako właściwej formy państwa robotniczego, 
wynikającej samorzutnie z ekonomicznej i politycznej sytuacji proletariatu, wytworzonej przez obecną 
fazę rozwojową kapitalizmu  – oto konsekwencja  logiczna  pojęć leżąca u podstaw Międzynarodówki 
Komunistycznej. Powstawanie nowych instytucji robotniczych należy rozpatrywać w oparciu o te właśnie 
pojęcia. Towarzysz Tasca swoim lakierem frazeologii komunistycznej i rewolucyjnej wzmocnił pozycję 
oportunistów i reformistów, którzy od początku starali się wypaczyć ideę rad fabrycznych. Rady te dążą 

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

– 4 –

www.skfm­uw.w.pl

Antonio Gramsci – Referat towarzysza Tasca i Kongres Izb Pracy w Turynie (1920 rok)

do przeniesienia walki klasowej poza teren przemysłu i odwołują się do „dyscypliny” biurokratycznej, to 
znaczy mianują siebie stróżami praw przemysłowych, kodyfikujących stosunki między wyzyskującym a 
wyzyskiwanym.

Tak więc dzięki interwencji towarzysza Tasca – nie przygotowanego do podjęcia tych problemów 

ani z punktu widzenia ogólnoteoretycznego, ani z punktu widzenia teorii rad – dzięki tej „oficjalnej, a 
zarazem   nieoficjalnej”   interwencji,   budzącej   sympatię   uczestników   kongresu   pozorami 
bezinteresowności,   wyższości   ponad   wewnętrzne   walki   ruchu   zawodowego   –   Kongres   Izb   Pracy   w 
Turynie   wywołał   jedynie   zamęt   i   nieporozumienia,   przedłużył   w   nieskończoność   stan   rzeczy   jak 
najbardziej szkodliwy dla ruchu zawodowego w ogólności, a dla zwartości związków zawodowych i Izb 
Pracy w szczególności. Kiedy wspólnie z towarzyszem Tasca zaczęliśmy wydawać „L'Ordine Nuovo”, 
obiecaliśmy sobie wprowadzić w naszym gronie prawo i obowiązek wzajemnej kontroli i wzajemnej 
krytyki, prawo i obowiązek mówienia szczerej i bezwzględnej prawdy, chcieliśmy bowiem zaprowadzić 
w naszej grupie wyższe stosunki współżycia. Niechaj więc towarzysz Tasca pozwoli nam stwierdzić, że 
jego   wystąpienie   zrujnowało   w   przeciągu   paru   godzin   dzieło   kształtowania   i   podnoszenia   poziomu 
kultury robotniczej, które zespół redakcyjny „L'Ordine Nuovo” i grupę L'Ordine Nuovo kosztowało cały 
rok wytężonej pracy.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

– 5 –

www.skfm­uw.w.pl