Antonio Gramsci (1891-1937)
I. Życie i działalność:
Urodzony w Ales na Sardynii, uczęszczał do szkoły w Cagliari. Pochodził z ubogiej i wielodzietnej rodziny. Ze względu na uwięzienie jego ojca, wcześnie musiał podjąć pracę zarobkową. Był chorowitym dzieckiem.
Studia w Turynie rozpoczął w 1911 roku dzięki zwycięstwu w konkursie stypendialnym. Wówczas na własne oczy przekonał się o różnicy rozwojowej między północą a południem Włoch i z bliska przyjrzał się gwałtownemu przyrostowi klasy robotniczej towarzyszącemu ówczesnej industrializacji kraju.
Z doświadczeń młodości wywiódł (jak sam potem przyznał) intuicyjną niechęć do klas posiadających. Szukając odpowiedzi na trapiące Sardyńczyków problemy społeczne, które znał z własnych doświadczeń, kierował się stopniowo w stronę rozwiązań socjalistycznych. Stał się ostatecznie cenionym teoretykiem marksizmu, który to nurt twórczo rozwinął.
Gramsci rzucił studia w 1915 r., angażując się w pracę dziennikarską. Główne tytuły, które współtworzył: Il grido del popolo; Avanti!; L'ordine nuevo.
W 1913 roku przystąpił do Włoskiej Partii Socjalistycznej.
Od 1916 roku zaczął występować publicznie z manifestami politycznymi.
Młody Gramsci jeszcze jako student był pod dużym wpływem Benedetto Crocego. Mimo dzielących ich większości poglądów (Croce był liberałem), Gramsci przyjmował jego rozumienie idealizmu. Od Antonio Labrioli zaczerpnął z kolei zamiłowanie do krytycznej analizy myśli marksowskiej. Na studiach Gramsci poznał wielu późniejszych działaczy komunistycznych, z którymi przez lata współpracował, jak np. Palmiro Togliatti.
Myśliciel stworzył podstawy tzw. teorii krytycznej, która rozwinęła się dopiero wiele lat po jego śmierci. Gramsci dowodził, czemu konieczne jest negowanie obowiązujących rozwiązań instytucjonalnych i jakie są ukryte mechanizmy, dzięki którym system polityczny jest trwały.
Gramsci był pod dużym wrażeniem rewolucji bolszewickiej w Rosji, w której upatrywał odnowienia „prawdziwego” ducha marksizmu (dlaczego - o tym zaraz). W latach 1919-20 pod wpływem polityki Lenina popierał ideę rad robotniczych, które mogłyby organizować proletariat. Rozczarował się praktyczną realizacją tego pomysłu we Włoszech, kiedy upadły wielotysięczne wystąpienia robotnicze w Turynie.
W 1921 roku (prawdopodobnie również pod wpływem Lenina) stał się orędownikiem koncepcji partii komunistycznej jako wyraziciela interesów proletariatu i właściwej formy organizacyjnej dla ruchu robotniczego. Na początku tego roku współtworzył Włoską Partię Komunistyczną.
W kolejnych latach został deputowanym do parlamentu, a ponadto starał się zjednoczyć podzielony ruch robotniczy, tworząc jednolity front oporu wobec faszyzmu.
Działalność opozycyjna doprowadziła go w 1926 r. przed sąd. Dostał 20 lat więzienia, z tego przesiedział 10, zajmując się wówczas swoim dziełem życia - Zeszytami więziennymi. Wyszedł w 1937 na mocy amnestii, parę tygodni później zmarł.
Dorobek pisarski Gramsciego został wydany później. Są to w większości zbiory jego publicystyki. Osobno ukazało się też kilka wydań Zeszytów więziennych (liczących w sumie 33 pozycje - szkice i notatki).
II. Główne wątki myśli Gramsciego:
- Historycyzm - każda idea wyrasta z kontekstu, w jakim została uformowana. W związku z tym każda idea ewoluuje historycznie, ponieważ historia też stanowi dla niej kontekst. Taką ideą jest również natura ludzka.
A zatem - natura ludzka nie jest stała, lecz zmienia się historycznie.
- Stosunek wobec materializmu filozoficznego - sprzeciw wobec tych interpretatorów Marksa, którzy postrzegali jego dorobek jako prawdę obiektywną. Obiektywności nie ma - istnieje co najwyżej intersubiektywność, czyli budowanie idei w oparciu o doświadczenie jednostek. Rzeczywistość nie istnieje „sama w sobie”, ale jest bezustannie współtworzona przez ludzi.
Prawa historycznego rozwoju, jakie wyprowadził Marks są prawdziwe w odniesieniu do pewnych warunków zewnętrznych.
Przykład religii - Marks uważał religię za „opium dla ludu”, a więc środek budowania tzw. „fałszywej świadomości” w interesie klasy posiadającej (wyraźny związek z „hegemonią kulturową” Gramsciego, o której za chwilę). Religia to system wierzeń roszczący sobie prawa do absolutnej obiektywności. Jeżeli tak samo potraktujemy myśl Marksa, to niewiele będzie ją różnić od religii, a więc marksizm przestanie być alternatywą dla religii jako takiej.
- Stosunek do ekonomicznego determinizmu - jak wyżej. Gramsci rozważa rewolucję w Rosji jako paradoksalnie jednocześnie wierną duchowi idei marksowskich oraz odchodzącą od treści zawartych w Kapitale. Otóż w Rosji nie rozwinął się kapitalizm zachodniego typu, a jednak rewolucja mogła nastąpić - wbrew tym „obiektywnym prawom” rozwoju społecznego, które zawarte są w pismach Marksa. Oznacza to, że nie ma uniwersalnych praw historii, bo ludzkie działanie może zmienić rzeczywistość i ono ma pierwszeństwo w tworzeniu historii.
- Hegemonia kulturowa - rozwarstwienie w społeczeństwie wiąże się z wyodrębnieniem dwóch klas - kulturowo hegemonicznej i kulturowo podporządkowanej. Klasa rządząca (hegemoniczna) utrwala swoją władzę poprzez narzucanie klasie podporządkowanej wzorów kultury. Nie chodzi już tylko o władzę polityczną i wyzysk ekonomiczny. Efektywne sprawowanie władzy w kapitalizmie wymaga również dominacji kulturowej, ponieważ oznacza to dominację w sferze idei. Klasa wyższa narzuca więc niższej obowiązującą kulturę i właściwe sposoby życia, w ten sposób powstrzymując nie tyle bunt, co nawet samą ideę buntu.
Hegemonia kulturowa ma charakter ukryty. W praktyce ogranicza się do utrwalania już narzuconych treści. Takimi treściami mogą być np. styl życia, religia, programy szkolne, wzory kariery. Wszystko to przedstawiane jest klasie podporządkowanej jako „wiedza zdroworozsądkowa”, którą szczególnie trudno jest zakwestionować i skutecznie powstrzymuje ona proletariuszy od tworzenia własnej kultury, własnych wzorów życia, szerzej - własnych idei. Tego typu przymus ukryty jest szczególnie skuteczny, bo sprawia, że proletariat nie tyle ma narzucane pewne idee, co jest skłoniony, żeby sam je sobie narzucał.
Kapitalizm nie upadł właśnie dzięki hegemonii kulturowej. Robotnicy przyjęli obowiązujący system produkcji jako taką właśnie prawdę zdroworozsądkową, niepodważalną. Zaważyła więc ideologia i ideologiczne zwycięstwo burżuazji. Aby rewolucja się powiodła, robotnicy muszą dysponować własną kulturą i opozycyjną ideologią. Kluczowe jest zatem zakwestionowanie burżuazyjnej kultury.
- Intelektualiści i inteligencja - to nie są pojęcia zbieżne. Inteligencja to klasa dominująca kulturowo, natomiast intelektualiści nie są związani z żadną klasą, a innymi słowy - każda klasa ma swoich własnych intelektualistów. Wśród proletariatu też tacy istnieją i ich rolą jest krzewienie idei swojej własnej klasy w jej szeregach i tworzenie kultury alternatywnej wobec dominującej. Intelektualiści w każdej klasie wyrażają rzeczywiste dążenia i aspiracje tej klasy. Dlatego w klasie podporządkowanej intelektualiści muszą się natychmiast uaktywnić, aby objąć ideowe przywództwo. W tym kontekście szczególną rolę Gramsci przypisuje publicznej edukacji, która pozwala takim jednostkom się wybić.
- Społeczeństwo „polityczne” a „obywatelskie” - dwa obszary życia społecznego, kierowane odmiennymi porządkami. Społeczeństwo polityczne to instytucje państwowe, rządowe i administracyjne, kierowane są prawem państwowym. Jest to obszar siły i przymusu. Społeczeństwo obywatelskie to sfera pozapaństwowa - rynek, rodzina. Opiera się na zgodzie i konsensie. W tym drugim obszarze Gramsci upatruje pola dla narodzin kultury proletariackiej wolnej od nacisków klas rządzących. Jednocześnie przedstawia formy zawłaszczania społeczeństwa obywatelskiego przez społeczeństwo polityczne - poprzez na przykład związki zawodowe czy partie polityczne, interesy społeczeństwa obywatelskiego włączane są do obiegu politycznego - i natychmiast zaczynają podlegać hegemonii i rozwiązaniom zgodnym z dotychczasowym systemem politycznym. Tak działa na przykład faszyzm, przyczyniając się do stabilizowania kapitalizmu.