Ernest Mandel – Karol Marks (1990 rok)

Ernest Mandel

Karol Marks

Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

WARSZAWA 2011

Ernest Mandel – Karol Marks (1990 rok)

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 2 –

http://skfm.dyktatura.info/

Artykuł „Karol Marks” to fragment broszury
autorstwa Ernesta Mandela pod tym samym
tytułem, uwzględniający rozdział 1 i 2 całości.
Broszura została napisana i wydana w 1990 roku
w zbiorku pod redakcją Johna Eatwella, Murraya
Milgate’a i Petera Newmana pt. „Marxian
economics”, London 1990, strony 1-38.

Podstawa niniejszego wydania: portal internetowy
internacjonalista.pl

Tłumaczenie z języka angielskiego: Olga
Kępińska i Artur Maroń. Przypisy redakcyjne:
Piotr Strębski.

Ernest Mandel – Karol Marks (1990 rok)

1. Życie i dzieło

Karol Marks urodził się 5 maja 1818 roku, był synem Heinricha Marksa i Henrietty Pressburg.

Jego ojciec wywodził się ze starej rodziny żydowskich rabinów, ale sam był liberalnym zwolennikiem
oświecenia i nie był religijny. Przeszedł na protestantyzm kilka lat przed narodzinami Karola, aby uciec
od restrykcji wciąż nakładanych na Żydów w Prusach. Jego matka była duńsko-żydowskiego
pochodzenia.

Karol Marks uczył się w Gimnazjum Fryderyka Wilhelma w Trewirze oraz na uniwersytetach w

Bonn i Berlinie. Rozprawę doktorską Differenz der demokritischen und epikurischen Naturphilosophie

obronił w Jenie 15 kwietnia 1841 roku. W 1843 poślubił Jenny von Westphalen, córkę barona von
Westphalena, wysokiego rangą pruskiego urzędnika rządowego.

Studia uniwersyteckie Marksa obejmowały wiele obszarów, ale skupiały się na filozofii i religii.

Uczestniczył w spotkaniach koła bardziej radykalnych myślicieli, kontynuatorów wielkiego filozofa
Hegla, zaprzyjaźnił się z ich jednym z głównych reprezentantów Bruno Bauerem i pozostawał pod
szczególnym wpływem opublikowanej w 1841 roku pracy Ludwika Feuerbacha Das Wesen des
Christentums

. Zamierzał wykładać filozofię na uniwersytecie, ale wkrótce okazało się to nierealistyczne.

Zwrócił się wówczas w kierunku dziennikarstwa zarówno w celu głoszenia swoich idei, jak i zarabiania
na życie. W maju 1842 roku został redaktorem Rheinische Zeitung, liberalnej gazety Kolonii. Jego
zainteresowania zwracały się coraz bardziej w kierunku kwestii politycznych i społecznych, które
traktował w coraz bardziej radykalny sposób. Gazeta została zamknięta przez władze pruskie rok później.

Karol Marks zamierzał następnie wydawać czasopismo o nazwie Die Deutsch-Französische

Jahrbücher w Paryżu, aby uciec pruskiej cenzurze i ściślej związać się i być identyfikowanym z
rzeczywistymi walkami o polityczne i społeczne wyzwolenie, które w owym czasie skoncentrowane były
wokół Francji. Wyemigrował wtedy z żoną do Paryża i poznał tam swojego życiowego przyjaciela
Fryderyka Engelsa.

Marks stał się krytyczny wobec polityczno-filozoficznego systemu Hegla i krytycyzm ten

doprowadził go do pierwszej poważnej pracy: Zur Kritik des Hegelschen Rechtsphilosophie

(1843). W

czasie pobytu w Paryżu studiując intensywnie historię i ekonomię polityczną, był pod wpływem kół
socjalistycznych i kręgów klasy robotniczej stolicy Francji. W swoich „Zeszytach Paryskich”
(Ökonomisch-philosophische Manuskripte

, 1844) definitywnie stał się komunistą, tj. zwolennikiem

kolektywnej własności środków produkcji.

W początkach 1845 roku został wydalony z Francji z powodu presji ze strony ambasady Prus i

wyemigrował do Brukseli. Jego definitywny zwrot w kierunku materializmu historycznego zaszedł w
rękopisach Die Deutsche Ideologie

(1845-6), którego kulminacją było jedenaście Tez o Feuerbachu

napisanych razem z Engelsem. Nie zostały one nigdy wydane za jego życia.

Doprowadziło to także do polemiki z Proudhonem, jednym z najbardziej wpływowych socjalistów

tamtego okresu, wyrażonej w jedynej książce napisanej przez Marksa po francusku Misère de la
Philosophie

(1846).

Polskie wydanie: Karol Marks, Różnica między demokrytejską a epikurejską filozofią przyrody, tłum. Irena Krońska, wyd.

Książka i Wiedza, Warszawa 1966.

Polskie wydanie: Ludwik Feuerbach, O istocie chrześcijaństwa, tłum. Adam Landman, wyd. Państwowe Wydawnictwo

Naukowe, Warszawa 1959.

Polskie wydanie: Karol Marks, Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa, tłum. Tadeusz Zabłudowski, [w:] Karol

Marks, Fryderyk Engels, Dzieła, tom 1, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1960.

Polskie wydanie: Karol Marks, Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r., tłum. Konstanty Jażdżewski i Tadeusz

Zabłudowski, [w:] tamże.

Polskie wydanie: Karol Marks / Fryderyk Engels, Ideologia niemiecka. Krytyka najnowszej filozofii niemieckiej w osobach

jej przedstawicieli – Feuerbacha, B. Bauera i Stirnera, tudzież niemieckiego socjalizmu w osobach różnych jego proroków ,

tłum. Kazimierz Błeszyński i Salomon Filmus, [w:] tamże, tom 3, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1961.

Polskie wydanie: Karol Marks, Tezy o Feuerbachu, tłum. nieznany, [w:] tamże.

Polskie wydanie: Karol Marks, Nędza filozofii. Odpowiedź na „Filozofię nędzy” pana Proudhona, tłum. Kazimierz

Błeszyński, [w:] tamże, tom 4, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1962.

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 3 –

http://skfm.dyktatura.info/

Ernest Mandel – Karol Marks (1990 rok)

W tym samym czasie Marks angażował się coraz bardziej w praktykę polityki socjalistycznej i

rozpoczął współpracę z Ligą Komunistyczną, która poprosiła Engelsa i jego, aby naszkicowali swoją
deklarację zasad. W ten sposób narodził się Manifest der Kommunistischen Partei

(1848).

Wraz z wybuchem rewolucji 1848 roku został z kolei wydalony z Belgii i przeniósł się najpierw

do Francji, a potem, w kwietniu 1848 roku, do Kolonii. Jego aktywność polityczna w czasie rewolucji
niemieckiej 1848 roku skupiła się wokół wydawania dziennika Die Neue Rheinische Zeitung, który
cieszył się szerokim i powszechnym poparciem. Po zwycięstwie pruskiej kontrrewolucji, w maju 1849
roku gazeta została zamknięta, a Marksa wydalono z Prus. Nigdy nie udało mu się odzyskać
obywatelstwa.

Marks wyemigrował do Londynu, gdzie pozostał, z krótkimi przerwami, do końca życia. Przez

piętnaście lat poświęcał swój czas na studia ekonomiczne, które zaowocowały publikacją Zur Kritik der
Politischen Ökonomie

(1859) i później pierwszego tomu Das Kapital

(1867). Spędzał on długie

godziny w British Muzeum, studiując zarówno pisma wszystkich głównych ekonomistów, jak i
rządowych Niebieskich Ksiąg

, Hansard

i wielu innych ówczesnych źródeł na temat społecznych i

politycznych warunków życia w Wielkiej Brytanii i na świecie. Studiował także, poza ekonomią
polityczną i historią ekonomiczną, technologię, etnologię i antropologię. Wiele zeszytów było
zapełnionych wyimkami z książek, które czytał.

Jednakże, podczas, gdy jego aktywność była głównie intelektualna, nigdy do końca nie porzucił

praktyki politycznej. Początkowo miał nadzieję, że Liga Komunistyczna przetrwa dzięki powrotowi
rewolucji. Kiedy to nie nastąpiło, zaczął stopniowo wycofywać się z polityki prowadzonej z pozycji
emigranta, nie rezygnując jednak z pisania zjadliwych komentarzy na temat francuskiej kontrrewolucji w
Der 18. Brumaire des Louis Bonaparte

(1852). Był to w pewnym sensie bilans jego aktywności

politycznej oraz analiza późnego cyklu 1848-52 rewolucji i kontrrewolucji. Zaprzyjaźnił się z brytyjskimi
przywódcami związkowymi oraz stopniowo próbował wciągnąć ich do polityki i zwrócić ich uwagę na
międzynarodowy interes klasy robotniczej. Wysiłki te doprowadziły do stworzenia Międzynarodowego
Stowarzyszenia Robotników (1864) – tej tak zwanej Pierwszej Międzynarodówki – w którym Marks i
Engels odgrywali główną rolę zarówno politycznie, jak i organizacyjnie.

Marks nie stał się czystym ekonomistą nie tylko z powodu swoich zainteresowań politycznych

oraz pasji rewolucyjnej. Spowodowane było to także presją materialnej konieczności. Mimo swoich
nadziei, pismami naukowymi nigdy nie udało mu się zarobić wystarczająco dużo pieniędzy, aby utrzymać
siebie i swoją powiększającą się rodzinę. Aby zapewnić sobie byt, musiał wrócić do dziennikarstwa.
Początkowo osiągnął na tym polu – niech będzie, że skromny – sukces, kiedy stał się korespondentem
New York Daily Tribune w lecie 1851 roku. Nigdy jednak nie pobierał z tego tytułu regularnej pensji, a
współpraca ta skończyła się po 10 latach.

Lata na wygnaniu w Londynie były więc latami wielkiego ubóstwa i cierpienia moralnego. Marks

cierpiał bardzo z powodu faktu, że nie był w stanie zapewnić minimum normalnej egzystencji swojej
żonie i dzieciom, które głęboko kochał. Złe warunki mieszkaniowe w zagrożonym cholerą Soho,
niedostatek jedzenia i opieki medycznej doprowadziły do trwałego pogorszenia się zdrowia jego i jego
żony i do śmierci kilku z jego dzieci; ta, która dotknęła jego syna Edgara w 1855 roku wstrząsnęła nim
szczególnie mocno. Spośród jego siedmiorga dzieci przetrwały tylko trzy córki: Jenny, Laura i Eleonor
(Tussy). Wszystkie trzy były bardzo utalentowane i odegrały znaczącą rolę w ruchu robotniczym: Eleanor
w Wielkiej Brytanii, Jenny i Laura we Francji (gdzie poślubiły socjalistycznych przywódców Longueta i
Lafargue’a).

W czasie tego długiego okresu materialnej nędzy Marks przetrwał dzięki finansowemu i

moralnemu wsparciu swojego przyjaciela Fryderyka Engelsa, którego oddanie jest wzorcowym

Polskie wydanie: Karol Marks / Fryderyk Engels, Manifest Partii Komunistycznej, tłum. nieznany, [w:] tamże.

Polskie wydanie: Karol Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, tłum. Edward Lipiński, [w:] tamże, tom 13, wyd.

Książka i Wiedza, Warszawa 1966.

Polskie wydanie: Karol Marks, Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej, tłum. Henryk Lauer, M. Kwiatkowski, Jerzy Heryng,

Ludwik Selen, [w:] tamże, tom 23, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1968.

Niebieskie Księgi – oficjalny raport rządu lub parlamentu brytyjskiego (przyp. tłum.).

Hansard – oficjalne sprawozdanie z obrad parlamentu (przyp. tłum.).

Polskie wydanie: Karol Marks, Osiemnasty brumaire’a Ludwika Bonaparte, tłum. nieznany, [w:] Karol Marks, Fryderyk

Engels, Dzieła, tom 8, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1964.

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 4 –

http://skfm.dyktatura.info/

Ernest Mandel – Karol Marks (1990 rok)

przykładem przyjaźni w historii nauki i polityki. Sprawy zaczęły się poprawiać, kiedy Marks odziedziczył
majątek po matce; kiedy pierwsze niezależne partie robotnicze (następcy Lassalle’a z jednej oraz Marksa i
Engelsa z drugiej strony) rozwinęły się w Niemczech, tworząc szerszy rynek dla jego pism; kiedy
Międzynarodówka stała się wpływowa w kilku europejskich krajach i kiedy sytuacja finansowa Engelsa
poprawiła się na tyle, że mógł utrzymywać rodzinę Marksa w sposób bardziej stabilny.

Okres 1865-71 był czasem, kiedy koncentracja Marksa na studiach ekonomicznych i jego praca

nad Kapitałem były ciągle przerywane bieżącym politycznym angażowaniem się w sprawy
Międzynarodówki, co znalazło ujście w jego pełnej pasji obronie Komuny Paryskiej (Der Bürgerkrieg in
Frankreich

, 1871). Jednak satysfakcja z możliwości brania udziału po raz drugi w rzeczywistej

rewolucji – choćby pośrednio – była zaburzona z powodu podziałów w obrębie Międzynarodówki, które
doprowadziły do rozłamu z anarchistami zgrupowanymi wokół Michaiła Bakunina.

Marksowi nie udało się ukończyć II i III tomu Kapitału, które zostały opublikowane pośmiertnie,

po dogłębnym zredagowaniu ich przez Engelsa. To, czy według początkowego planu zamierzał on dodać
do nich jeszcze dwa tomy, pozostaje kontrowersyjne. Ponad 25 lat po śmierci Marksa, Karol Kautsky
przeredagował to, co jest często nazywane IV tomem Kapitału, jego rozległą krytykę innych
ekonomistów: Theorien über den Mehrwert

Ostatnie lata życia Marksa były naznaczone złym zdrowiem, pomimo coraz lepszych warunków

życiowych. Zły stan zdrowia był prawdopodobnie głównym powodem, dla którego ostateczna wersja II i
III tomu Kapitału nie mogła zostać ukończona. Chociaż napisał ostrą krytykę Programu, który został
przyjęty przez kongres zjednoczeniowy (1878) niemieckiej socjaldemokracji (Kritik des Gothaer
Programms

), pokrzepiło go powstanie zjednoczonych partii robotniczych w jego rodzinnym kraju, co

udało się dzięki rozprzestrzenianiu się organizacji socjalistycznych w całej Europie i dzięki
wzrastającemu wpływowi jego idei w ruchu socjalistycznym. Jego żona zachorowała w 1880 i umarła w
następnym roku. Stało się to śmiertelnym ciosem dla Karola Marksa, który niedługo potem zmarł w
Londynie 14 marca 1883 roku.

2. Materializm historyczny

Głównym wkładem Marksa w nauki społeczne – poza jego specyficznymi teoriami

ekonomicznymi – jest teoria materializmu historycznego. Jej punkt wyjścia jest antropologiczny. Istoty
ludzkie nie mogą przetrwać bez organizacji społecznej. Organizacja społeczna bazuje na społecznej pracy
oraz społecznej komunikacji. Społeczna praca zawsze zachodzi w danych specyficznych ramach,
historycznie zdeterminowanych społecznych stosunkach produkcji. Te stosunki społeczne produkcji
determinują w ostatniej instancji wszystkie inne stosunki społeczne, wliczając komunikację społeczną. To
byt społeczny determinuje świadomość społeczną, a nie na odwrót.

Materializm historyczny twierdzi, że stosunki produkcji, które stają się ustabilizowane i

reprodukują się, są strukturami, które nie mogą być zmienione stopniowo, kawałek po kawałku. To
sposoby produkcji. Zostały, by użyć dialektycznego języka Hegla, w dużej części zaadoptowane (i
zaadaptowane) przez Marksa: mogą one zmienić się jakościowo tylko poprzez całościowy zryw
społeczny, rewolucję socjalistyczną lub kontrrewolucję. Ilościowe zmiany mogą zachodzić w ramach
sposobów produkcji, ale nie modyfikują one ich podstawowej struktury. W każdym sposobie produkcji
dany zestaw stosunków produkcji konstytuuje podstawę (bazę, infrastrukturę), na której ustanowiona jest
nadbudowa, obejmująca państwo i prawo (poza społeczeństwami bezklasowymi), ideologię, religię,
filozofię, sztukę, moralność itd.

Stosunki produkcji to całokształt wszystkich stosunków społecznych, które istoty ludzkie

rozwijają pomiędzy sobą w produkcji ich materialnego życia. Stąd nie są one ograniczone do tego, co
właściwie dzieje się w momencie produkcji. Ludzkość nie przetrwałaby, tj. produkowała, jeśli nie

Polskie wydanie: Karol Marks, Wojna domowa we Francji. Odezwa Rady Generalnej Międzynarodowego Stowarzyszenia

Robotników, tłum. nieznany, [w:] tamże, tom 17, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1968.

Polskie wydanie: Karol Marks, Teorie wartości dodatkowej, tłum. Czesław Grabowski, Felicja Romaniukowa, Władysław

Sadowski, Julian Maliniak, [w:] tamże, tom 26, część 1/2, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1979/1981.

Polskie wydanie: Karol Marks, Krytyka Programu Gotajskiego, tłum. Antoni Bal, [w:] tamże, tom 19, wyd. Książka i

Wiedza, Warszawa 1972.

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 5 –

http://skfm.dyktatura.info/

Ernest Mandel – Karol Marks (1990 rok)

istniałyby specyficzne formy cyrkulacji dóbr, np. między jednostkami produkcyjnymi (cyrkulacją
narzędzi i materiałów surowych) oraz pomiędzy jednostkami produkcji i konsumentami. Alokacja dóbr a
priori determinuje odmienne stosunki produkcji, niż czyni to alokacja przez rynek. Częściowa produkcja
towarowa (co Marks nazywa „prostą produkcją towarową” albo „drobną produkcją towarową” –
„einfache Warenproduktion”) także implikuje inne stosunki produkcji, niż ogólna produkcja towarowa.

Poza przypadkiem bezklasowych społeczeństw, sposoby produkcji, ześrodkowane wokół

dominujących stosunków produkcji, są wcielone w specyficzne relacje klasowe, które w ostatniej
instancji naddeterminują stosunki pomiędzy jednostkami.

Materializm historyczny nie przeczy istnieniu wolnej woli jednostek, ich prób podejmowania

wyborów odnośnie ich egzystencji zgodnie z ich jednostkowymi pasjami, interesami – tak, jak je
rozumieją – ich przekonaniami, przekonaniami moralnymi itd. Materializm historyczny stwierdza: (1) że
te decyzje są przedtem mocno determinowane przez strukturę społeczną (edukację, dominującą ideologię
i „wartości” moralne, sposoby zachowania ograniczone przez warunki materialne itd.); 2) że następstwo
kolizji miliona różnych emocji, interesów i możliwości jest z istoty fenomenem logiki społecznej a nie
indywidualnej psychologii. Tutaj interesy klasowe są dominujące.

Nie istnieje przykład klasy rządzącej w historii, która nie próbowałaby bronić swojej władzy

klasowej, albo klasy wyzyskiwanej, która nie próbowałaby ograniczać (a okazjonalnie eliminować)
wyzysku, od którego cierpi. A więc poza społeczeństwem bezklasowym walka klas jest permanentną
właściwością społeczeństwa ludzkiego. W istocie, jedną z kluczowych tez materializmu historycznego
jest to, że „historia dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych” (Marks, Engels,
Manifest komunistyczny, 1848).

Bezpośredni przedmiot walki klas jest ekonomiczny i materialny. Jest walką o podział produktu

społecznego pomiędzy bezpośrednich producentów (wyzyskiwaną klasę produkcyjną) oraz tych, którzy
przywłaszczają sobie to, co Marks nazywa społecznym produktem dodatkowym, pozostałość produktu
społecznego, od kiedy producenci i ich potomstwo są nakarmieni (w szerokim sensie tego słowa; tj. sumy
całości dóbr konsumenta konsumowanych przez tą klasę) oraz początkowy zapas narzędzi i surowych
materiałów jest reprodukowany (wliczając odzyskanie początkowej urodzajności ziemi). Klasa rządząca
funkcjonuje jako klasa rządząca głównie poprzez zawłaszczanie społecznego produktu dodatkowego.
Wchodząc w posiadanie społecznego produktu dodatkowego, nabywa ona środki do tego, by podsycać i
podtrzymywać większość ponad-strukturalnych czynności wymienionych powyżej; i może dzięki temu w
większej części zdeterminować ich funkcję –podtrzymywać i reprodukować daną strukturę społeczną i
dany sposób produkcji – oraz ich zawartość.

Mówimy „determinować w większej części” a nie „determinować w zupełności”. Po pierwsze,

istnieje „immanentnie dialektyczny”, tj. autonomiczny ruch każdej specyficznej ponad-strukturalnej sfery
aktywności. Każde pokolenie naukowców, artystów, filozofów, teologów, prawników i polityków
zastające dany zbiór idei, form, zasad, technik, dróg myślenia, do których jest wdrożone poprzez edukację
i bieżącą praktykę, itd. nie jest zmuszone do prostej kontynuacji i reprodukcji tych elementów. Może je
zmienić, zmodyfikować, rozerwać powiązania między nimi, a nawet je zanegować. I znowu: materializm
historyczny nie przeczy temu, że istnieje szczegółowa historia nauki, historia sztuki, historia filozofii,
historia idei politycznych i moralnych, historia religii, itd., które zawierają swoją własną logikę. Próbuje
on wyjaśnić dlaczego określona liczba naukowych, artystycznych, filozoficznych, ideologicznych,
prawnych zmian lub nawet rewolucji zachodzi w danym czasie i w danych krajach, całkiem innych niż te,
które zaszły wieki temu gdzieś indziej. Związek przyczynowy tych „rewolucji” z danymi historycznie
okresami to związek interesów klasowych.

Po drugie, każda formacja społeczna (tj. w danym kraju w danej epoce), którą charakteryzują

dominujące stosunki produkcji (tj. dany sposób produkcji na pewnym etapie jego rozwoju) zawiera różne
stosunki produkcji, które w większej części są pozostałościami z przeszłości, a czasem zarzewiem
przyszłych sposobów produkcji. Tym samym istnieją nie tylko klasa rządząca i klasa wyzyskiwana
charakterystyczne dla dominującego sposobu produkcji (kapitaliści i płacobiorcy w kapitalizmie). Istnieją
też pozostałości klas społecznych, które były dominujące, kiedy inne stosunki produkcji dominowały i
które tracąc hegemonię, nadal próbują przetrwać w szczelinach nowego społeczeństwa. To przykład
drobnych producentów (chłopów, rzemieślników, małych kupców), pół-feudalnych właścicieli ziemskich

– 6 –

http://skfm.dyktatura.info/

Ernest Mandel – Karol Marks (1990 rok)

a nawet właścicieli niewolników w wielu już dominujących kapitalistycznych formacjach społecznych w
XIX i XX wieku. Każda z tych klas społecznych posiada swoją ideologię, swoje własne religijne i
moralne wartości, które są związane z ideologią hegemonicznej klasy rządzącej, nie pozostając zupełnie
wchłoniętymi przez tą ideologię.

Po trzecie, nawet po tym, gdy klasa rządząca zniknęła jako klasa rządząca, jej ideologia może

przetrwać poprzez najzwyklejszą siłę inercji społecznej oraz obyczaju. Ilustracją tej zasady jest
przetrwanie tradycyjnej ideologii katolickiego ancien regime’u we Francji podczas lwiej części XIX
wieku, pomimo gruntownych zmian społecznych, politycznych i ideologicznych zapoczątkowanych przez
Rewolucję Francuską.

I w końcu stwierdzenie Marksa, że panująca ideologia każdej epoki jest ideologią klasy rządzącej

– kolejna podstawowa zasada materializmu historycznego – wyraża nie więcej, niż mówi. Sugeruje, że
inne ideologie mogą istnieć obok ideologii rządzącej nie będąc hegemonicznymi. Aby zacytować
najistotniejsze z tych zjawisk: wyzyskiwane oraz (lub) uciskane klasy społeczne mogą rozwinąć swą
własną ideologię, która zacznie przeciwstawiać się dominującej. W istocie, ideologiczna walka klas
towarzyszy a czasem nawet poprzedza, mówiąc ściśle, polityczną walkę klas. Religijne i filozoficzne
walki poprzedzające klasyczne rewolucje burżuazyjne; pierwsze socjalistyczne krytyki społeczeństwa
burżuazyjnego poprzedzające utworzenie pierwszych partii politycznych klasy robotniczej oraz rewolucje
– to przykłady tego typu zjawisk.

Walka klas jest do dziś wielkim motorem historii. Istoty ludzkie same tworzą własną historię.

Żaden sposób produkcji nie może być wymieniony przez inny bez zamierzonych działań wykonywanych
przez duże siły społeczne, tj. bez rewolucji społecznej (lub kontrrewolucji). To, czy te rewolucje lub
kontrrewolucje prowadzą do długoterminowego wprowadzenia zamierzonych projektów reorganizacji
społecznej jest inną sprawą. Bardzo często ich rezultat jest w większej mierze inny, niż zamierzony przez
ich głównych autorów.

Ludzie działają świadomie, ale mogą działać ze świadomością fałszywą. Niekoniecznie rozumieją

dlaczego chcą realizować określony zamysł społeczny lub polityczny, dlaczego chcą podtrzymywać lub
zmienić instytucje ekonomiczne lub prawne; a w szczególności, rzadko rozumieją w sposób naukowy
prawa zmiany społecznej, materialne i społeczne uwarunkowania dla pomyślnej zmiany lub
konserwowania tych instytucji. I właśnie Marks twierdzi, że tylko wraz z odkryciem głównych zasad
materializmu historycznego uczyniliśmy znaczący krok naprzód w kierunku zrozumienia tych praw, nie
twierdząc, że jednocześnie możemy przewidzieć „wszystkie” przyszłe scenariusze rozwoju społecznego.

Co więcej, zmiana społeczna, rewolucje społeczne oraz kontrrewolucje społeczne zachodzą na

gruncie zdeterminowanych materialnych ograniczeń. Poziom rozwoju sił wytwórczych – zwłaszcza
narzędzi i umiejętności ludzkich, wliczając ich skutki na żyzność gleb – ogranicza możliwości zmiany
instytucjonalnej. Praca niewolnicza okazała się w dużej mierze nie do pogodzenia z systemem
fabrycznym opartym na współczesnych maszynach. Socjalizm nie mógłby być zbudowany w oparciu o
drewniany pług i koło garncarskie. Rewolucja społeczna na ogół poszerza zakres rozwoju sił
wytwórczych i natychmiast prowadzi do postępu społecznego w większości pól aktywności ludzkiej. Tak
samo epoka głębokiego kryzysu społecznego jest zapoczątkowywana, kiedy istnieje narastający konflikt
pomiędzy dominującym sposobem produkcji (tj. istniejącym porządkiem społecznym) z jednej strony, i
dalszym rozwój sił wytwórczych z drugiej. Taki kryzys społeczny będzie manifestował się na wszystkich
głównych polach aktywności społecznej: polityce, ideologii, moralności i prawie i ściśle biorąc także w
obrębie realnego życia ekonomicznego.

Materializm historyczny dostarcza tym samym kryterium ludzkiego postępu: wzrost sił

wytwórczych, mierzalny poprzez wzrost przeciętnej produktywności pracy oraz ilość, długowieczność i
umiejętności gatunku ludzkiego. Miara ta w żadnym razie nie abstrahuje od naturalnych uwarunkowań
ludzkiego przetrwania i wzrostu (w najszerszym sensie terminu). Nie abstrahuje także od
uwarunkowanego i częściowego charakteru takiego postępu, w postaci organizacji społecznej oraz
jednostkowej alienacji.

W ostatniej instancji podział społeczeństwa na antagonistyczne klasy odrzuca, z punktu widzenia

materializmu historycznego, nieuniknione ograniczenie ludzkiej wolności. Dla Marksa i Engelsa,
prawdziwym korzeniem mierzącym wolność, tj. ludzki dobrobyt, nie jest „praca produkcyjna”; ona tylko

– 7 –

http://skfm.dyktatura.info/

Ernest Mandel – Karol Marks (1990 rok)

wytwarza materialne warunki tej wolności. Prawdziwą miarą i korzeniem wolności jest czas wolny, ale
nie w sensie „czasu na robienie niczego”, ale w sensie czasu uwolnionego od żelaznej konieczności
wytwarzania i reprodukowania materialnego życia, a więc dostępnego wszystkim i wolnego rozwoju
talentów indywidualnych, życzeń, zdolności, potencjału każdego istnienia ludzkiego.

Tak długo, jak społeczeństwo jest zbyt biedne, tak długo, jak dobra i usługi zapewniające

podstawowe potrzeby są niewystarczające, tylko część społeczeństwa może być uwolniona od
konieczności poświęcania większości swojego życia „pracy za przeżycie” (tj. przymusowej pracy, w
antropologicznym/socjologicznym sensie tego słowa, to znaczy w odniesieniu do pragnień, aspiracji i
talentów, a nie do prawnego statusu spętanej okowami pracy). Oto, co z istoty przedstawia sobą wolność
klas rządzących i od niej zależnych, którzy „są opłacani, żeby myśleć”, tworzyć, udoskonalać,
administrować, ponieważ stali się wolni od obowiązku pieczenia własnego chleba, tkania własnych ubrań
i budowania własnych domów.

Od kiedy siły wytwórcze są na tyle rozwinięte, aby zagwarantować wszystkim istotom ludzkim

zapewnienie podstawowych potrzeb przez „pracę produkcyjną” ograniczoną do mniejszej części życia
(połowa dnia pracy lub mniej), wtedy materialna potrzeba podziału społeczeństwa na klasy znika. Wtedy
nie pozostaje już żadna obiektywna podstawa do monopolizowania administracji, dostępu do informacji,
wiedzy, pracy intelektualnej przez część społeczeństwa. Z tego powodu, materializm historyczny
wyjaśnia zarówno powód dla którego społeczeństwa klasowe i walki klasowe wzrastały w historii i
dlaczego znikną w przyszłości w bezklasowym społeczeństwie demokratycznie samo-administrujących
się wytwórców.

Materializm historyczny zawiera więc próbę wyjaśnienia źródła, funkcji i przyszłego wygaśnięcia

państwa jako szczególnej instytucji, tak, jak próbę wyjaśnienia polityki i aktywności politycznej w ogóle
jako wyrazu konfliktów społecznych skoncentrowanych wokół różnych interesów społecznych (głównie,
ale nie tylko, tych z odmiennych klas społecznych; istotnych frakcji klas, a także wchodzące w grę nie-
klasowe podziały społeczne).

Dla Marksa i Engelsa państwo nie istnieje ze społeczeństwem ludzkim jako takie lub ze

„zorganizowanym społeczeństwem” lub nawet z „cywilizowanym społeczeństwem” w abstrakcji, nie jest
to też rezultat jakiejkolwiek dobrowolnie zawartej „umowy społecznej” pomiędzy jednostkami. Państwo
to całokształt aparatów, tj. poszczególnych grup ludzi oddzielonych od reszty (większości)
społeczeństwa, które zgodnie z sobą funkcjonują jako represyjne i integrujące, które były początkowo
sprawowane przez wszystkich obywateli. Ten proces alienacji zachodzi w powiązaniu z wykształcaniem
się klas społecznych. Państwo jest instrumentem wychowywania, konserwowania i reprodukowania danej
klasy społecznej, a nie neutralnym arbitrem pomiędzy antagonistycznymi interesami klasowymi.

Wyłonienie się bezklasowego społeczeństwa jest więc blisko powiązane, wedle zwolenników

materializmu historycznego, z procesem uwiądu państwa, tj. stopniowego powrotu do całości
społeczeństwa (samorządność, samo-administrowanie) wszystkich specyficznych funkcji dzisiaj
spełnianych przez poszczególne aparaty, tj. do rozwiązania tych aparatów. Marks i Engels zobrazowali
dyktaturę proletariatu, ostatnią formę państwa i władzy klasowej, jako instrument zapewniający przejście
od społeczeństwa klasowego do bezklasowego. Samo powinno być państwem szczególnego rodzaju,
organizującym swój własny stopniowy zanik.

Powiedzieliśmy wyżej, że z punktu widzenia materializmu historycznego, bezpośrednim

przedmiotem walki klas jest podział społecznego produktu pomiędzy klasy społeczne. Nawet polityczna
walka klas w ostatniej instancji służy temu głównemu celowi; ale także zakrywa znacznie szersze pole
konfliktów społecznych. Tak, jak cała aktywność państwa, ma to swój wpływ na relatywną stabilność
wszystkich pól politycznych – od polityki zagranicznej do problemów edukacyjnych i konfliktów
religijnych. Musi to być oczywiście udowodnione poprzez skrupulatną analizę, a nie ogłoszone jako
aksjomat lub ujawnione jako prawda. Jeśli jest ona przeprowadzona poprawnie, to taka analiza klasowa i
klasowa definicja politycznych, społecznych a nawet literackich walk staje się imponującym dziełem
wyjaśniania historycznego, jak na przykład Walki klasowe we Francji Marksa, Wojna chłopska w
Niemczech Engelsa, Legenda o Lessingu Franciszka Mehringa, Historia Rewolucji Rosyjskiej Trockiego
itd.

– 8 –

http://skfm.dyktatura.info/