Teoretyczne aspekty

funkcjonowania ruchów

społecznych

Dr Katarzyna Dojwa

Instytut Socjologii

Uniwersytetu Wrocławskiego

[e-mail]

DEFINICJE RUCHU SPOŁECZNEGO

Inne określenia: ruch masowy, ruch rewolucyjny, ruchy kontrkulturowe, organizacje
pozarządowe
Zald i McCarthy: wyraża pewien stan przekonań i preferencji
Ch. Tilly: stan trwałej konfrontacji pomiędzy władzą, a rywalizującymi z nią
„pretendentami”.

RUCHY SPOŁECZNE

(„Słownik Socjologiczny”, s. 181):

zorganizowane formy działań

zbiorowych (podejmowanych zwykle poza sferą działania ugruntowanych instytucji czy
organizacji), nastawionych najczęściej na realizowanie wspólnego celu, dokonanie lub
popieranie reorganizacji społecznej. Czasami r.s. powstrzymują dokonanie się
reorganizacji społecznej, stawiając opór pojawiającej się zmianie społecznej. Ruchy
społeczne powstają najczęściej jako forma spontanicznie rozszerzającego się protestu
społecznego lub są reakcją na ogólnie odczuwane zagrożenie, zaś ich uczestnicy
powołują się na zbliżoną lub wspólną ideologie.

RUCHY SPOŁECZNE

(P.Gliński, 1996, s. 19-20):

ruch społeczny jest pewnym

szczególnym typem zachowania zbiorowego, które od innych zachowań zbiorowych
(tłum, zamieszki) odróżnia przede wszystkim wyższy stopień zorganizowania, a co za
tym idzie – trwalsze struktury, bardziej zrutynizowane i uregulowane funkcjonowanie
uczestników ruchu, zorientowane na kształtowanie solidarności wewnątrzgrupowej i
dostarczanie bezpośrednich korzyści z uczestnictwa w ruchu

.

RUCH SPOŁECZNO – POLITYCZNY

(„Leksykon Politologii”, 1996, s. 355):

zbiorowe i

celowe działanie o określonym zasięgu przestrzennym i czasowym zmierzające do
wprowadzenia zmian o charakterze strukturalnym, które dotyczą funkcjonowania
szeroko rozumianej władzy politycznej i układu powiązań ukształtowanego w jej
ramach.

Podstawowe elementy definicji ruchów

społecznych

wg P.Glińskiego

1) Ruch społeczny polega na interakcji jednostek
2) Istnieje zawsze w aktywnej relacji do zmiany społecznej bądź/i
kulturowej.

Interakcyjność: interakcje uczestników ruchu, częste i intensywne,
różnorodne (uczestnicy ruchu, przedstawiciele frakcji, uczestnicy –
sympatycy-zwolennicy-społeczeństwo, ruch – otoczenie instytucjonalne).
„>>Razem<< jest kluczem do tego, jak wyłania się ruch społeczny ”

(Kuczyński, 1991, s. 19).

„Interakcyjność, wspólnotowość działań jest więc

warunkiem koniecznym funkcjonowania ruchu społecznego ” (

Sztompka 1993, s.

275 – 276).

„Ruch społeczny tworzy się poprzez intensywne, różnorodne

kontakty międzyludzkie ”

(Gliński, 1996, s. 19).

Interakcje bezpośrednie-

pośrednie.

Kreator zmiany społecznej: ruch społeczny jako podstawowy kreator
zmiany społecznej

(Sztompka, 1993, s. 274):

zmiana „oddolna” i intencjonalna

kreowana przez podmiot o relatywnie niskim poziomie zorganizowania.
Niekiedy ruchy dążą do zmiany (przemiany struktury społecznej,
przemiany warunków ekonomicznych, prawa obywatelskie, promocja
nowych wartości kulturowych), niekiedy – dążą do jej zatrzymania: obrona
zagrożonych wartości, przeciwstawienia się przemianom kulturowym i
społecznym.

Podstawowe elementy definicji ruchów

społecznych

wg P.Glińskiego

3) Poziom organizacji
4) Zakres spontaniczności działań
5) Inność działania ruchu i jego uczestników
6) Samoświadomość działań jednostek i grup w ruchu
7) Wspólny zestaw opinii, przekonań lub idei charakteryzujących
uczestników ruchu
8) Wspólnota celów działania.

Profesjonalizacja ruchu społecznego

Założenie efektywnościowe
Realizacja: powstaje ruch profesjonalny
Cechy charakterystyczne ruchu profesjonalnego (John McCarthy,
Mayer Zald):

1. Istnienie przywództwa („przedsiębiorcy ruchów społecznych ”),

które poświęca cały swój czas ruchowi, związane z tym, że znaczna
część zasobów pochodzi spoza poszkodowanej grupy, którą ruch
chce reprezentować.

2. Mała/nieistniejąca baza członkowska/ sztuczne uczestnictwo

(„wpisani” na listę członków).

3. Usiłowanie stworzenia wrażania, że ruch przemawia w imieniu

potencjalnych wyborców.

4. Próby wpływania na procesy polityczne w kierunku korzystnym

dla tychże wyborców.
Skąd: większa dostępność wolnych zasobów, funduszy, wiedzy,
środków komunikacji/łączności.
Ważne: ten ruch zależy głównie od jego otocznia instytucjonalnego,
nie członków, współpraca z instytucjami/uczelniami/ mass mediami.

Wady profesjonalizacji ruchu społecznego

Spadek znaczenia tzw. bazy członkowskiej,
Podpis i czek…
Droga od członkostwa wyłączającego do włączającego
Członkostwo „zróżnicowane” (zaangażowanie)
Osłabienie wewnętrznej spójności i integracji
Zmiana znaczenia interakcji
Ruch tworzy się z dala od masy, jego liderzy oddalają się od
członków.
Manipulacja, oligarchizacja…
Odrywanie się liderów od zaplecza społecznego
W ruchu profesjonalnym dominuje finansowanie zewnętrzne
(sponsorzy, instytucje)
Manipulacja ruchem przez „aktorów zewnętrznych”
Uzależnienie od mediów (kom. wew/zew)

Swoistość ruchu społecznego

Luther Gerlach, Virginia Hine: „[…] ruch społeczny nie jest ani
scentralizowaną grupą spiskowców, ani amorficzną zbiorowością
czy spontanicznym wybuchem masowego protestu. Przeciwnie –
ruch posiada strukturę, którą możemy określić jako
segmentaryczną, wielogłową i sieciową ”.

1. Segmentacja (segmentary ): ruch składa się z szeregu

autonomicznych grup i komórek, powiększających
się/zmniejszających/zamierających, wchodzących ze sobą w fuzje,
dzielących się na mniejsze grupki, itp.

2) Wielogłowość (polycephalous ), decentralizacja: ruch nie posiada
centralnego ośrodka decyzyjnego, funkcjonuje w nim wielu często
rywalizujących liderów (poziom ruchu – poziom komórek). Dodatkowo –
nie ma członkostwa „w ruchu”, jedynie – w poszczególnych
organizacjach.

3) Sieciowość (reticulate ) – grupy konstruujące ruch nie stanowią
prostego, amorficznego zbioru – przeciwnie – są one zorganizowane w
strukturę sieciową, poprzez wzajemnie krzyżujące się powiązania
rożnych osób które w nich uczestniczą.

Teorie ruchów społecznych

Teoria
zachowań zbiorowych

Teoria
mobilizacji zasobów

Teoria
nowych ruchów społecznych

Teorie ruchów społecznych

Teoria zachowań zbiorowych

Teoria klasyczna, zakłada, że ruch społeczny jest zjawiskiem
„anormalnym”, w nikłym stopniu regulowanym przez konwencjonalne
normy społeczne. Ruchy społeczne to reakcja jednostek na patologie
społeczną, „sygnał stresów i napięć tkwiących w społeczeństwie, to
produkt zaburzeń społecznych ”. To zjawisko wytwarzające nowy typ
stosunków. To zachowanie zbiorowe. (R.E. Park, 1924)

Herbert Blumer („Zarys zachowań zbiorowych ”, 1934) - ruchy
społeczne wpływają na swoich zwolenników, poprzez proces
symbolicznych interakcji, jakie nawiązują pomiędzy sobą uczestnicy
ruchu, społeczną kreatywność i adaptacyjność.
Talcott Parsons („Socjologiczne aspekty ruchów faszystowskich” ,
1942) – tłumaczenie pojawiania się ruchu społecznego w kategoriach
„napięć”, powodujących pojawienie się „szeregu psychologicznych
objawów nieracjonalności ”. Powstawanie ruchu jest związane z
nierównomiernym rozwojem różnych segmentów społeczeństwa w
procesie modernizacji

Teorie ruchów społecznych

/

Teoria

zachowań zbiorowych

PODSUMOWANIE

1. Istnieją dwa odrębne rodzaje zachowań: zachowania instytucjonalno

– konwencjonalne i zachowania niezinstytucjonalizowano –
zbiorowe.

2. Niezinstytucjonalizowano- zbiorowe zachowanie jest działaniem,

które nie jest wyznaczane przez istniejące normy społeczne, ale jest
podejmowane aby sprostać niezdefiniowanym i
nieustrukturyzowanym sytuacjom.

3. Te sytuacje są rozumiane jako spowodowane zmianami

strukturalnymi osłabienia organów kontroli społecznej, procesów
integracji normatywnej.

4. Wynikające z tego napięcia, niezadowolenie, frustracja i agresja,

skłaniają jednostkę do uczestnictwa w zachowaniach zbiorowych.

5. Niezinstytucjonalizowane zachowania zbiorowe układają się w

pewien „cykl życia” możliwy do przyczynowego zanalizowania, a
prowadzący od spontanicznych działań tłumu do formowania się
ruchów społecznych.

6. Wyłonienie nie się i rozrost danego ruchu społecznego w ramach

cyklu, odbywa się poprzez proste procesy komunikacyjne
(przekazywanie – „zarażanie” informacją, plotkę, reakcję zwrotną,
dyfuzję). (

Cohen 1985, s. 671 – 672, skrót: Gliński 77)

Teorie ruchów społecznych

/

Teoria

zachowań zbiorowych

Krytyka:

nadmierny psychologizm, determinizm zachowań jednostek w
miejsce ich tożsamości,
pomijanie kwestii „uczenia się” i zmian ruchu społecznego,
pomijanie czynników egzogenicznych (manipulacja, „lider”),
traktowanie samych ruchów jako nieracjonalnych wybuchów
niezadowolenia i jako zjawiska patologicznego,
pomijanie warunków wewnętrznych (w każdym społeczeństwie
występują napięcia – czy wtedy powstają ruchy społeczne?)
stany psychiczne jednostki mogą być manipulowane …

Mankamenty: tendencja do całkowitego ignorowania społecznych
uwarunkowań, typowymi mechanizmami wyjaśniającymi powstawanie
ruchów społecznych są stany emocjonalne i psychiczne jednostki –
poczucie tożsamości/ wyalienowania. Uczestnicy ruchów nie są
świadomi społecznych przyczyn swych działań.

Zastosowanie: dyskredytowanie ruchów społecznych.

Teorie ruchów społecznych

Teoria mobilizacji zasobów

Geneza:

1. czynniki merytoryczne (krytyka szkoły zachowań zbiorowych),
2. czynniki historyczne (masowa fala protestów lat. 60/70.,

postrzeganie ich jako postępowych, przezwyciężania
„niesłusznego” ujęcia oraz profesjonalizacja - wymagająca
„organizacyjnego” podejścia badawczego)

3. czynniki pragmatyczne (potrzeba zwiększenia efektywności

działań ruchu, zdobywania funduszy, techniki zarządzania,
komunikacja w/z ruchu zapotrzebowanie ze strony ruchów
społecznych).

Cel zainteresowań: Jak działają ruchy społeczne?

Charakterystyczne:

Zainteresowanie badaczy dostępnością zasobów oraz
warunkami umożliwiającymi działanie społeczne (a nie
napięciami i deprywacjami) jako czynnikami prowadzącymi do
powstawania ruchu społecznego.
Skoncentrowanie na analizie aspektów mobilizacyjnych i
organizacyjnych ruchu.

Teorie ruchów społecznych

/

Teoria

mobilizacji zasobów

Charakterystyczne c.d.:

Ruchy społeczne jako zjawisko normalne w sensie społecznym.
Skoncentrowanie się na aspektach organizacyjnych ruchów
społecznych.
To podejście instrumentalne – ruchy społeczne traktuje się jako
racjonalny środek do osiągania celów.
Analiza sposobów i uwarunkowań alokacji różnego typu zasobów
przez organizacje ruchu społecznego.
Uczestnictwo w ruchu rozpatrywane w perspektywie racjonalnych
decyzji jednostek i grup, opartych na racjonalnej ocenie ryzyka
kosztów i spodziewanych korzyści wynikających z zaangażowania.
Formowanie się ruchu społecznego to nie „nerwowa” reakcja na
warunki społeczne, ale złożony proces mobilizacji zasobów, wśród
których jednostki są tylko jednym z wielu innych.

Teorie ruchów społecznych

/

Teoria

mobilizacji zasobów

Ruch społeczny to racjonalna odpowiedź na nowe sytuacje i nowe
możliwości społeczne, innowacyjna forma uczestnictwa politycznego,
kreująca i wykorzystująca nowe polityczne zasoby dostępne w
nowoczesnym społeczeństwie demokratycznym

(Pakulski, 1990, s. 13).

Przedstawiciele: William Gamson, Charles Tilly.

Mayer N. Zald, John McCarthy: teoria mobilizacji zasobów bada zasoby,
które muszą być mobilizowane, związki ruchu społecznego z innymi
grupami, zależności sukcesu ruchu od zewnętrznego wsparcia dla jego
działań, a także taktyki stosowanej przez jego władze.

Geneza: socjologia polityki i teoria ekonomiczna, a nie psychologia
zachowań zbiorowych

(Mc Carthy, Zeld 1990, s. 16).

Teorie ruchów społecznych

/

Teoria

mobilizacji zasobów

Kluczowe elementy:

1. Agregacja zasobów: zasoby są niezbędne do zaangażowania się w

jakiś społeczny konflikt. Realizacja kolektywnych celów wymaga
agregacji określonych zasobów, stąd też potrzebne są pewne
minimalne formy organizacyjne, które zapewnia ruch społeczny.
Konieczność dostarczania ruchowi zasobów i operowania nimi,
powoduje że większość osób i organizacji funkcjonujących w ruchu
robi to świadomie i racjonalnie. Stopień zaangażowania organizacji w
realizację jej celu zależy od zasobów, które kontroluje. Zasoby to:
pieniądze czas, struktura org., dobra i usługi, ludzie, znajomości,
dostęp do instytucji, dostęp do mass mediów, poparcie (społ./polit.)

2. Analiza kosztów i zysków: teoria Olsona z 1968 roku: kolektywne i

selektywne bodźce skłaniające do uczestnictwa w ruchu społecznych.
Warunkiem uczestnictwa w ruchu wedle Olsona jest zachęta poprzez
bodźce selektywne, ale także dzięki bodźcom aksjologicznym,
poczuciu obowiązku wynikającego z chęci utrzymania wysokiego
poziomu samooceny, poczucia lojalności względem grupy. Koszty i
nagrody wynikające z uczestnictwa w ruchu są określane przez
strukturę społeczną i działania władzy. W celu zmniejszenia kosztów
uczestnictwa stworzony został cały repertuar metod i technik
nawiązywania kontaktów, perswazji, zachęcania do podejmowania
ryzyka.

Teorie ruchów społecznych

/

Teoria

mobilizacji zasobów

c)

Organizacja: jeden z najważniejszych zasobów ruchu społecznego.

Decyduje o charakterze podstawowych wymiarów ruchu: minimalny
poziom organizacji jest niezbędny dla agregacji zasobów, ułatwia
rekrutację, zwiększa szanse na sukces ruchu. Podkreśla się znaczenie
środków komunikacji i mediów oraz otoczenia organizacyjnego dla
określenia szans ruchu na sukces.

d) Szanse sukcesu: oczekiwanie sukcesu traktowane jako bodziec
zwiększający uczestnictwo w ruchu społecznym. Ważne są zewnętrzne
czynniki warunkujące osiągnięcie sukcesu (m.in. struktura możliwości
politycznych, znaczenie interakcji z władzami, uwarunkowania polityczne).
To ujęcie traktuje ruch społeczny jako masowy podmiot polityczny,
„poszerzenie” sfery racjonalnej, intencjonalnej polityki. Każde
społeczeństwo dysponuje pewnym ukrytym potencjałem ruchów
społecznych w nim zawartych, którego wyzwolenie zależy głównie od
warunków zewnętrznych wobec ruchów, a przede wszystkim – od
odgórnego zniesienia blokad i kontroli społecznej.

Krytyka: skoncentrowanie się na uwarunkowaniach politycznych, „odejście” od tła
społecznego, determinanta: „jak działają ruchy? (a nie „dlaczego?”). Koncentracja
na badaniu organizacji ruchu, a nie „samego ruchu”. Konstrukcja
sformalizowanych modeli. Koncentracja na „małych” i lokalnych ruchach
społecznych.

Teorie ruchów społecznych

Teoria nowych ruchów społecznych

Główne pytanie: Dlaczego powstają ruchy społeczne?

Główne założenia: poznawanie nowych ruchów społecznych, opis
ruchów społecznych jako zjawisk społ., zrozumienie istoty
ruchów, wyjaśnianie ich genezy oraz wielorakich uwarunkowań,
oraz roli jaką pełnią one w społeczeństwie. Podejście
makrostruktur. interpretujące ruchy społeczne w szerokiej
perspektywie historyczno – kulturowej, akcentujące odmienne
aspekty ruchu społecznego i analizujące odmienne problemy
związane z tym zjawiskiem. Koncentrowanie się na analitycznym i
krytycznym opisie zjawiska empirycznego, jakim były ruchy lat.
60./70./80.
Metodologia badań: badania jakościowe, dwa rodzaje teorii: (1)
typ idealny nowych ruchów społecznych, (2) teorie odnoszące się
do konkretnych ruchów.

Teorie ruchów społecznych/

Teoria nowych

ruchów społecznych

Geneza ruchów:

Przyczyny makrospołeczne, ruchy społeczne jako pochodna przełomu
cywilizacyjnego (rozwój nowoczesnych sposobów produkcji,
zaawansowanie procesów industrializacji i biurokratyzacji, czyli
modernizacji).
Upadek ekonom. znaczenia tradycyjnych środowisk robotniczych,
wzrost roli klasy śr.
Rozwój nowoczesnych metod marketingowych.
Utrata tożsamości dużych grup społecznych (modernizacja) =
podatność na różne utopie, wizje, propozycje ideologiczne.
Utrata na znaczeniu tradycyjnego konfliktu społ. (pracą – kapitał).
Wedle niektórych: zastąpił go konflikt pomiędzy zaangażowanymi w
nowe ruchy społeczne (tzw. nowa klasa średnia), a obrońcami status
quo .
Kryzys państwa opiekuńczego (niemożność rozwiązywania wielu
problemów społecznych, i dysfunkcjonalność zmian modernizacyjnych,
ich skutki uboczne). Ideały welfare state nie wytrzymały konfrontacji z
rzeczywistością, nie były w stanie zaspokoić coraz to wyższych
aspiracji społeczeństw.
Pojawienie się nowych wartości: samoograniczenie, holizm,
wspólnotowość, odrębność. Alternatywne, indywidualistyczne systemy
wartości, poszukiwanie nowych form demokracji, postęp społeczny,
emancypacja. Ruchy społeczne - wyraziciele nowych wartości.

Teorie ruchów społecznych

/

Teoria nowych

ruchów społecznych

Nowe elementy char. nowych ruchów społecznych:

1. Wartości i problemy wokół których organizują się nowe ruchy

społeczne.
Wartości te są kształtowane poprzez negatywne odniesienie się do panującej
rzeczywistości państwowo – politycznej.
Stanowią przeciwieństwo aksjologii związanej z tzw. rozwojem
cywilizacyjnym.
Są antymodernistyczne, reformistyczne wobec modernizacji, krytykują
tradycyjne wartości społeczeństwa kapitalistycznego, odrzucają fetysze
wzrostu ekonomicznego, komercji, kultury masowej, konsumpcjonizmu.
Opowiadają się za wartościami postmaterialnymi (indywidualizm, holizm,
antyautorytaryzm, prawa człowieka, tolerancja i szacunek dla inności, prawo
wyboru, pacyfizm, ochrona środowiska naturalnego, zrównoważony rozwój,
apolityczność, orientacja na sprawy publiczne, inkluzywność, autonomia
lokalna, „jakością życia”).
Z tych wartości wynikają sfery działania ruchów – owe nowe sfery to „nowe
kwestie społeczne ”.

2) Charakter nowych ruchów społecznych:

1. Uniwersalny – podejmowanie problemów zagrożeń cywilizacyjnych

globalnych,

2. Kulturowy (społ.- kulturowy) charakter problemów i wartości podejmowanych

przez nowe ruchy społ. „Tradycyjna” oś konfliktu społ. przesunęła się z
płaszczyzny ekonomicznej i politycznej na płaszczyznę kulturową (nowe,
ważne role; konsument, klient-petent, obywatel).

Teorie ruchów społecznych

/

Teoria nowych

ruchów społecznych

3) Formy aktywności: określane mianem nowatorskich. Są to formy
kontrkulturowe, kontestujące świat oficjalnych instytucji, normy dominującej
kultury. Preferowane są działania w małej skali, w zdecentralizowanych,
niehierarchicznych sieciowo zorganizowanych niezależnych grupach,
praktykujących zasady demokracji bezpośredniej i rotacyjny system stanowisk. To
m.in.. alternatywna „opinia publiczna” (vs mass media), sit-in (opozycja wobec
posiedzeń parlamentu), obsadzanie ról przez kobiety vs „męski świat”).

Aspekty działań nowych ruchów społecznych (C.Offe):

„wewnętrzny”: cel podstawowy – stworzenie społeczności kolektywnej.

Działania nieformalne kontakty interpersonalne, kontakty zawierane ad hoc i
nieciągłe, egalitarne. W miejsce składek, członków, programów, platform,
reprezentantów i personelu – uczestnicy, rzecznicy, wolontariusze,
przeprowadzania kampanii, budowanie struktur sieciowych, zbieranie dotacji. Cel
– wytwarzanie solidarności grupowej oraz stwarzanie kulturowych ram mobilizacji.

„zewnętrzny”: cel podstawowy – konfrontacja z środowiskiem zewnętrznym
oraz politycznymi przeciwnikami ruchu.

Główne działania to demonstracje i inne protestacyjne akcje, które wykorzystują
obecność fizyczną dużej liczby osób. Najczęściej – legalne. Żądania – logiczne,
gramatycznie „negatywne” (nie, nigdy, koniec…). Pozwala to na maksymalne
„włączanie” osób o różnych przekonaniach i racjonalizacjach. Cel – odświeżenie
energii ruchu oraz ułatwienie rekrutacji nowych zwolenników.

Teorie ruchów społecznych

/

Teoria nowych

ruchów społecznych

4) Skład osobowy: angażowanie dotąd pasywnych grup społeczeństwa.
Identyfikacja z ruchem odbywa się wedle „nowych” kryteriów, związanych z
tematyką działania ruchów społecznych (płeć, wiek, więzi lokalne, kryterium
interesu całego społeczeństwa światowego [ekologia, pacyfizm], nie zaś „starych”
(przynależność klasowa, polityka.

Grupy składowe uczestników nowych ruchów społecznych:

1. Przedstawiciele nowej klasy średniej (wysoko wykształceni pracownicy

sektora publicznego i usług), najbardziej wrażliwi na negatywne, uboczne
skutki zmian modernizacyjnych i podatni na nowego typu wartości.
Dominujący element struktury uczestnictwa nowych ruchów społecznych. Dla
tej kategorii zaangażowanie w ruchy społeczne jest aktywnością
dodatkową/uzupełniającą do aktywności w partiach politycznych. Wynika z
świadomej refleksji, zdefiniowania własnego statusu i aspiracji grupowych, co
z kolei przesądza o racjonalnym, pragmatycznym, tolerancyjnym i charakterze
nowych ruchów społecznych.

2. Pewna część starej klasy średniej, której bezpośredni interes ekonomiczny

jest zgodny z celami działań nowych ruchów społecznych, a równocześnie
ostro opozycyjny wobec treści procesów modernizacyjnych.

3. „Grupa peryferyjna”, osoby znajdujące się poza rynkiem pracy, dysponujące

elastycznie czasem (studenci, gospodynie domowe, emeryci, bezrobotni).

Cecha charakt. bazy członkowskiej: brak dwu podstawowych klas społ.
kapitalistycznego: robotników i członków elit ekonom. i polit.

Teorie ruchów społecznych

/

Teoria nowych

ruchów społecznych

5)

Nowe formy organizacji: preferowane są struktury organizacyjne o luźnym

charakterze, federacje niezależnych, oddolnych podmiotów organizacyjnych o
sieciowych i horyzontalnych powiązaniach.

6) Tożsamość zbiorowa: w nowych ruchach społecznych jest ona najczęściej
kształtowana świadomie w toku autorefleksji i interakcji wszystkich uczestników
ruchu. Podstawowym celem nowych ruchów społecznych jest budowana i
artykulacja ich nowej, zbiorowej tożsamości, budowanej wokół nowych wartości i
problemów, a nie zaś wokół tradycyjnych czynników położenia społecznego, cech
statusu społecznego, opcji politycznych. To „zbiorowe uczenie się” uczestników
ruchu.

7) Konflikt społeczny nowego typu, w który są one uwikłane. Cele nowych
ruchów społecznych nie kwestionują podstaw systemu, aczkolwiek dążą do
głębokich zmian systemowych. Konflikty te należą przede wszystkim do sfery
społeczno – kulturowej (style życia, kody językowe, formy kultury symbolicznej).

8) Teren działania – sfera polityki nieinstytucjonalnej, umiejscowiona w granicach
społ. obywatelskiego, pomiędzy sferą działań prywatnych a sferą działań
publicznych. Nowe ruchy społeczne podejmują działania polityczne wokół
problemów, które nie są ani specyficznie prywatne, ani nie należą jedynie do
świata oficjalnej polityki.

Stare i nowe ruchy społeczne

Stary paradygmat

Panował w zachodnioeuropejskiej polityce aż do pocz. l. 70. XX wieku. Najważniejsze
kwestie: wzrost gospodarczy, dystrybucja, bezpieczeństwo. Panuje koncepcja państwa
dobrobytu, kreowana w l. 40-50. XX wieku, wzmacniana przez światową konfigurację sił,
która wyłoniła się po II Wojnie Światowej.

Główne założenia ówczesnego ładu:

Decyzje inwestycyjne pozostające w rękach właścicieli i menedżerów operujących na
wolnym rynku, zgodnie z kryterium zysku (uzasadnienie „funkcjonalne”: wzrost,
wydajność, nie zaś kwestie moralne).
Uzupełnienia kapitalizmu przez mechanizmy redystrybucji oraz bezpieczeństwa
socjalnego.
Pracodawcy i pracownicy zgadzają się na wizję „dodatniej sumy” (akceptacja przez
kapitał silnych związków zawodowych oraz „systemowej lojalności” ze strony związków
zawodowych i partii socjalistycznych).
Demokracja oparta na zasadzie reprezentacji i współzawodnictwa partii politycznych.
Instytucje demokratyczne pozwalały ograniczać liczbę konfliktów przenoszonych ze
sfery społeczeństwa obywatelskiego na arenę polityki państwowej.
Państwo dobrobytu i społeczeństwo o wzorach życia skoncentrowanych wokół
„prywatności” (rodzina, praca, konsumpcja). Wobec tego uczestnictwo obywateli w
konfliktach politycznych byłoby marginalne, lub żądne.
„Kluczowym przedmiotem zainteresowań był wzrost gospodarczy, awans w
indywidualnej i kolektywnej konsumpcji dóbr oraz prawna ochrona statusu socjalnego.
Dominującymi aktorami sceny politycznej były wyspecjalizowane, potężne i wysoce
zinstytucjonalizowane organizacje i partie polityczne ” (Offe, s. 220)

Stare i nowe ruchy społeczne

Nowy paradygmat

Publiczne ---- NOWE RUCHY SPOŁECZNE ---- Prywatne

Sfera nowych ruchów społecznych:

roszczą sobie prawo do takiej sfery która nie jest prywatna, ani tez nie
jest publiczna,
składa się ona z istotnych dla zbiorowości rezultatów i ubocznych
efektów działań ze strony aktorów zarówno prywatnych, jak i
instytucjonalno – politycznych,
przestrzeń działania tych ruchów jest obszarem polityki
nieinstytucjonalnej, której nie przewidywała ani doktryna, ani praktyka
liberalnej demokracji i państwa dobrobytu,
te ruchy nie zmierzają do uznania swoich specyficznych wartości i
dążeń za istotne dla szerszej zbiorowości, lecz domagają się, aby
zezwolono im cieszyć się ich prawami i wolnościami,
„Ruchy te zmierzają do celów, których osiągnięcie miałoby istotne
znacznie nie tylko dla samego ruchu, lecz i dla społeczeństwa jako
całości .” (Offe, s. 222).

Tabela. Nowe a stare ruchy społeczne (Offe, s. 224)

Stary paradygmat

Nowy paradygmat

AKTORZY

społeczno – ekonomiczne grupy w swoim
własnym interesie grupowym i angażujące
się w konflikty w sferze podziału

społeczno – ekonomiczne grupy działające nie jako
określone grupy, lecz w imieniu szerszych
zbiorowości

KWESTIE

wzrost gospodarczy i dystrybucja,
bezpieczeństwo militarne i społeczne,
kontrola społeczna

zachowanie pokoju, zachowanie środowiska
naturalnego, praw jednostki, niewyalienowanie formy
pracy

WARTOŚCI

wolności i bezpieczeństwo prywatnej
konsumpcji i awansu materialnego

autonomia jednostki i jej tożsamość – jako opozycja
wobec scentralizowanej kontroli

SPOSÓB
DZIAŁANIA

1. wewnętrzny: formalna organizacja,

masowe zrzeszenia delegujące
reprezentację.

2. zewnętrzny: pluralistyczne lub

korporacyjne uzgodnienie
interesów, współzawodnictwo partii
politycznych, reguła większościowa.

1. wewnętrzny: nieformalność i spontaniczność,

niski stopień pionowej i poziomej dyferencjacji
ról

2. zewnętrzny: polityka protestu oparta na

żądaniach formułowanych przede wszystkim
w terminach negacji status quo.

Stare i nowe ruchy społeczne

Przykłady nowych ruchów społecznych:

ruch ekologiczny (zarówno środowisko naturalne, jak i środowisko
miejskie)
ruchy broniące praw człowieka (w tym ruchy feministyczne)
ruchy pacyfistyczne i pokojowe
ruchy zaangażowane w „alternatywną”, „wspólnotową” produkcję i
dystrybucję dóbr i usług

Podstawowe pola aktywności nowych ruchów społecznych:

zainteresowanie terytorium fizycznym
zainteresowanie „światem życia” (m.in. ludzkie ciało, zdrowie,
tożsamość seksualna)
zainteresowanie otoczeniem sąsiedzkim, miejskim środowiskiem,
dziedzictwem kulturalnym, dziedzictwem etnicznym, narodowym,
językowym i tożsamością w tych zakresach
zainteresowanie fizycznymi warunkami życia i przeżycia gatunku
ludzkiego jako całości.

Stadia rozwojowe ruchu

społecznego

Ujęcie wg Herberta Blumera, kryterium stopnia
organizacji i centralizacji ruchu

Stadia rozwojowe ruchu społecznego:

1. Etap niepokoju społecznego – dominacja

spontanicznych, gwałtownych zachowań,

2. Etap społecznego poruszenia
3. Etap formalizacji
4. Etap instyutcjonalizacji (sztywna, skrystalizowana

organizacja)

Literatura:

Piotr Gliński „Polsce Zieloni. Ruch społeczny w
okresie przemian”, IFiS PAN, Warszawa 1996, s.17-
126.
„Słownik socjologiczny”
„Leksykon Politologii”
Claus Offe „Nowe ruchy społeczne: przekraczanie
granic polityki instytucjonalnej”, [w:] „Socjologia.
Lektury”, pod red. P.Sztompki, M.Kuci, Wyd. Znak,
Kraków 2005, s. 218 – 224.