1

Historia powszechna prawa


I. Powszechna historia prawa sądowego


1.

Kodeks Hammurabiego.

Zbiór pochodzący z czasów państwa starobabilońskiego. Wydał go Hammurabi (ok.1728-1686r.p.n.e.), król I dynastii babilońskiej.
Pełny tekst tego kodeksu był wyryty w bloku diorytu w języku akkadyjskim. Został on odnaleziony w 1902r. w Suzie.
Prolog – wywodzi prawo z pewnego wiecznego i niezmiennego porządku ustanowionego przez bogów. Hammurabi głosił w nim,
że został powołany przez bogów i wyposażony w moc prawodawczą dla przywrócenia „sprawiedliwego i słusznego prawa”.
Epilog – tu Hammurabi twierdzi, że kazał wyryć prawa, by: „kraj prawem się rządził […], aby dla poszkodowanego było uzyskane
wynagrodzenie”. Domagał się dodatkowo błogosławieństwa dla tych, co respektują prawo, a przekleństwa dla tych, którzy by go
nie przestrzegali.
Część normatywna kodeksu zawierała wyrywkowo ujęte normy (prawo sądowe, materialne, procesowe).
Kodeks Hammurabiego charakteryzował się kazuistyką – posługiwał się opisem szczegółowych przypadków zamiast ujęć
generalizujących.
Kary: wyrządzenie sprawcy krzywdy identycznej z doznaną – jest to zasada talionu. Miała jednak ona zastosowanie tylko wobec
osób równych sobie stanowiskiem społecznym. Z przepisów kodeksu wynika, iż niewolnik był uważany za przedmiot, część
inwentarza, a nie za osobę. Zabicie niewolnika powodowało obowiązek wynagrodzenia szkody jego właścicielowi. Z kolei
przestępstwo dokonane prze niewolnika kwitowano najczęściej obcięciem ucha. Innym sposobem karania charakterystycznym
dla kodeksu było zastosowanie kar odzwierciedlających. Miały one na celu unaocznienie sposobu popełnienia przestępstwa.
Kodeks przewidywał tu np., że: „jeśli syn uderzy ojca swego, utną mu jego rękę”. Taka sama kara spotykała również lekarza za
nieumiejętne przeprowadzenie operacji.

2.

Prawodawstwo Drakona.

Drakon (prawodawca ateński) jest twórcą pierwszego pisanego kodeksu praw z VII w.p.n.e. W 621r.p.n.e. został on archontem –
wysoko postawionym urzędnikiem w Atenach, dzięki czemu otrzymał specjalne pełnomocnictwa do ogłoszenia praw.
Kompetencje Drakona ograniczały się wyłącznie do wymiaru sprawiedliwości. Uregulował on postępowanie sądowe w sprawach
dotyczących rozlewu krwi, ustanawiając sąd apelacyjny. Wprowadził także rozróżnienie zabójstwa (nieumyślne spowodowanie
śmierci) i morderstwa (umyślne spowodowanie śmierci), zastrzegając możliwość darowania kary, ale tylko przy uzyskaniu zgody
krewnych ofiary lub orzeczeniem sądu apelacyjnego, interpretującego przestępstwo jako zabójstwo. Państwo nie posiadało
jednak prawa ścigania sądowego, wyrokowania ani łaski. Z kolei prawo o długach wprowadzało rozróżnienie na dobra rodowe
(nieprzekazywalne) i dobra osobiste (przekazywalne), które determinowało postępowanie sądowe. W ustawodawstwie prawnym
Drakona znalazł odzwierciedlenie arystokratyczny ustrój ateński. Większość zapisów prawnych wprowadzonych przez Drakona
usunęła reforma prawna dokonana przez Solona.

3.

Źródła prawa rzymskiego.

Zgodnie z zasadą osobowości prawa ludność rzymska zamieszkała w państwie Franków rządziła się swoimi prawami, czyli
prawem rzymskim. Prawem ludności rzymskiej była Lex Romana Visigothorum, czyli Breviarum Alarici, które stało się w ten
sposób głównym źródłem prawa rzymskiego na zachodzie Europy w średniowieczu.
Tym prawem posługiwała się w państwie frankońskim również organizacja kościelna (zasada Ecclesia vivit lege romana).
Natomiast poszczególni duchowni podlegali jeszcze wówczas prawu swego pochodzenia, stosownie do zasady osobowości prawa.

4.

Przedjustyniańskie zbiory prawa.

Mimo ogromnej liczby konstytucji wydanych w okresie pryncypatu brak było jakiegokolwiek ich zbioru. Zebrania rozproszonych
konstytucji podjęli się Gregorianus i Hermogenianus. Pierwszy z nich zebrał konstytucje cesarskie od czasów Hadriana (117-138r.)
do roku 292, drugi liczne konstytucje Dioklecjana, wydane w dwóch latach następnych (293-94).
Zbiory te to tzw. Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus.
Trzecim urzędowym zbiorem konstytucji był Kodeks Teodezjański. Powstał on z inicjatywy Teodozjusza II w 438r. Obejmował
konstytucje wydane przez Konstantyna Wielkiego i jego następców aż do Tedozjusza II i Walentyniana III. Wśród zbiorów
obejmujących zarówno literaturę prawniczą jak i konstytucje cesarskie na uwagę zasługują zachowane do naszych czasów
Fragmenta Vaticana, Mosaicarum et Romanarum Lugum Collatio, Consultatio Veteris Cuiusdam Iurisconsulti.
Jako zbiór prawa ciekawe są także tzw. Sentencje Paulusa. Dzieło to stanowi kompendium zasad prawnych. Okres dominatu
zapoczątkował ogólny upadek kultury prawniczej. Zwłaszcza w praktyce najniższych sądów. Posługiwano się prymitywnymi i
uproszczonymi pojęciami. Zjawisko to określa się mianem wulgaryzacji prawa, a stworzone w ten sposób prawo zwie się prawem
wulgarnym. W języku polskim termin „prawo wulgarne” zastępuje się terminem „prawo pospolite”, które lepiej oddaje zjawisko
polegające na zwykłym „spospolitowaniu prawa”.

5.

Kodyfikacja justyniańska.

Była to reforma, która spowodowała radykalne uporządkowanie i ujednolicenie systemu prawnego w VI w. Cesarz państwa
wschodniorzymskiego Justynian (527-565r.) musiał dostosować prawną nadbudowę do nowych stosunków społecznych, umocnić

2

strukturę państwową, wreszcie dokonać generalnej odnowy i ustabilizowania porządku prawnego drogą kompleksowej reformy
prawa. Powołał on dostojnika nadwornego Tryboniana do kierowania pracami legislacyjnymi. Trybonian stanął na czele specjalnej
komisji, która w ciągu 7dni dokonała skodyfikowania prawa rzymskiego w postaci trzech zbiorów: Kodeksu, Digestów i Instytucji.
Kodeks (Codex repetitae praelectionis) – ogłoszony w 534r. Zawierał on konstytucje uznane przez komisję za nadal aktualne,
odnoszące się w większości do prawa prywatnego, a także prawa państwowego, kościelnego, karnego i administracyjnego. Całość
ujęta w 12 ksiąg.
Digesta (Pandectae – z gr. „zawierające wszystko”) – najważniejsza część justyniańskiej kodyfikacji, ogłoszona w 533r. Był to
obszerny wybór z dzieł kilkudziesięciu jurystów, głównie klasycznych, w układzie rzeczowym. Podzielone na 50 ksiąg, które z kolei
dzieliły się na tytuły, fragmenty i paragrafy, Digesta obejmowały przede wszystkim materiał z zakresu prawa prywatnego i
postępowania cywilnego (księgi 47 i 48 odnosiły się do prawa karnego, określane jako libri terribiles, ze względu na surowość
państwowego prawa karania).
Instytucje – trzecia część kodyfikacji justyniańskiej opracowana równocześnie z Digestami. Był to zwięzły podręcznik do nauki
prawa, który jednocześnie stanowił źródło prawa obowiązującego. Podzielony formalnie na 4 księgi, pod względem
merytorycznym złożony był z przepisów dotyczących osób, rzeczy oraz skarg, czyli norm proceduralnych, dotyczących sposobu
dochodzenia roszczeń prawnych.
Zebrane przez prywatnych kompilatorów późniejsze ustawy Justyniana i jego najbliższych następców (do 582r.) stały się podstawą
do redagowania obszernego zbioru Nowel, które uzupełnione tekstami średniowiecznymi stanowić miały w przyszłości czwartą
część kodyfikacji justyniańskiej. Powstały w ten sposób 4-częściowy zbiór, dla którego w wiekach średnich przyjęła się nazwa
Corpus Iuris Civilis, stanowi do dzisiejszych czasów najważniejsze źródło poznania prawa rzymskiego.

6.

Dalsze dzieje ustawodawstwa Justyniana i prawa rzymskiego w Cesarstwie Wschodnim i Europie Zachodniej.

Dzieło Justyniana obowiązywało aż do upadku Cesarstwa Wschodniego w 1453r. Zaistniała konieczność, wbrew zakazom jej
twórcy, uproszczenia kodyfikacji i popularyzacji wśród ludności greckojęzycznej. Służył temu m.in. grecki przekład Instytucji,
sporządzony przez Theopilusa, tzw. Parafraza Teofila. Wśród przeróbek w VIII w. znajdujemy Eklogę – krótki wyciąg z
ustawodawstwa justyniańskiego z uwzględnieniem prawa zwyczajowego, sporządzony z polecenia Leona III.
Procheiron – podręcznik prawa obowiązującego, powstały w wyniku prac legislacyjnych zapoczątkowanych przez cesarza
Bazylego I, a zrealizowanych prze jego syna Leona VI.
Bazyliki – obszerny zbiór, którego podstawą były przeróbki z Digestów, Kodeksu i Nowel. Uzupełniany licznymi nowelami
cesarskimi i komentarzami, stanowił podstawowy zbiór prawa bizantyjskiego.

7.

Najważniejsze pomniki prawa Wizygotów, Burgundów, Ostrogotów, Longobardów i państwa frankońskiego.

a) Wizygoci:
- Codex Euricanus - pochodzący z drugiej połowy V w. kodeks wydany przez króla Euryka, najstarszy z zachowanych spisów praw
szczepowych germańskich (Leges barbarorum).
- Lex Romana Visigothorum – zbiór prawa rzymskiego, sporządzony w 506r. przez specjalną komisję powołaną przez króla Alaryka
II, zwany także Breviarium Alaryka. Zbiór ten oparty był m.in. na postanowieniach Kodeksu Teodozjańskiego, Sentencjach Paulusa
oraz przeróbce Instytucji Gaiusa pn. Epitome Gai i miał obowiązywać wyłącznie, tj. wykluczał stosowanie innych źródeł prawa
rzymskiego.
- Lex Visigothorum Reccesvindiana (Liber Iudicorum) – przeróbka Kodeksu Euryka, dokonana w 654r. Przez króla Rekkeswinda,
miała ona obowiązywać całą ludność, zarówno wizygocką, jak i rzymską, miała więc zasięg terytorialny.
b) Burgundowie:
- Lex Burgundionum – zbiór ustaw królewskich dla Burgundów, wydany u schyłku V w., przez króla Gundobada, którego późniejsze
i przerobione wersje określane są jako Lex Gundobada.
- Lex Romana Burgundionum – zbiór prawa dla ludności rzymskiej, zamieszkałej w państwie burgundzkim, wydany przez króla
Gundobada, oparty na Kodeksie Teodezjańskim, Instytucjach Gaiusa, Sentencjach Paulusa i innych.

c) Ostrogoci:
- Edykt Teodoryka – wydany w początkach VI w. Edykt opierał się w swych postanowieniach głównie na źródłach rzymskich
(Kodeksie Teodozjański, kodeksach Gregoriana i Hermogeniana, Sentencjach Paulusa), ale też na zwyczajach germańskich.
- Variae – dzieło dostojnika nadwornego Cassiodora, z którego można było czerpać jedynie pośrednie informacje o działalności
ustawodawczej władców ostrogockich.
d) Longobardowie:
- Edykt Rothara – wydany w 643r. Napisany wulgarną i niewyrobioną łaciną, z wielką liczbą zwrotów germańskich, bez rzymskich
naleciałości. Edykt nie uznawał mocy obowiązującej prawa rzymskiego, choć w praktyce było ono stosowane, szczególnie wśród
ludności miejscowej.
- Edykt Liutpranda – wydany w początkach VIII w. Uwzględniał on w nieco większej mierze prawo rzymskie. Dopuszczał nawet w
niektórych przypadkach stosowanie prawa rzymskiego na równi z prawem longobardzkim.
e) państwo frankońskie:
- państwo szczepowe germańskie Franków wchłaniało stopniowo terytoria innych państw szczepowych i germańskich związków
plemiennych. Ponieważ w państwie frankońskim, tak jak i wszędzie w pierwszym okresie kształtowania się państwa feudalnego,
przyjęta była zasada personalności prawa, utrzymano moc obowiązującą praw szczepów i związków plemiennych, które znalazły
się w obrębie państwa frankońskiego.

3

- Leges Barbarorum – prawa, ustawy barbarzyńców. Podstawą spisów było prawo zwyczajowe.
- Lex Salica – spis prawa zwyczajowego Franków salickich, którego pierwotny tekst, pod nazwą Pactus Legis Salicae, pochodzi z
początków VI w. Lex Salica ma charakter rdzennie germański, z licznymi pozostałościami dawnej organizacji rodowo-plemiennej.
Późniejsze redakcje tego zbioru, jak i ostatnia, która powstała za czasów Karola Wielkiego (Recensio Karolina), wnosiły do tekstu
niewielkie zmiany, raczej natury formalnej.
- Lex Ribuaria – spis prawa Franków rypuarskich, opracowany w VIII w. Lex Ribuaria wykazywała wpływy ustawodawczej
działalności królewskiej, wpływy Kościoła oraz pewne oddziaływanie prawa rzymskiego.
- Lex Alamanroum – prawo południowogermańskiego szczepu Alamanów, zredagowane zostało w swej ostatecznej wersji w
początkach VIII w. Wpływ duchowieństwa na jego powstanie wyrażał się m.in. w tym, że cała pierwsza część zbioru poświęcona
została ochronie interesów Kościoła, a dopiero dwie następne – sprawom świeckim.
- Lex Baiuvariorum – spis prawa Bawarów, powstały w 1 połowie VIII w., wzorowany był na prawie alamańskim. Przyjmował ten
sam podział na trzy części, z których pierwsza odnosiła się do spraw kościelnych. Spis ten wykazywał również duże zapożyczenia z
Kodeksu Euryka.
- Lex Saxonum – spis prawa Sasów.
- Ewa Chamaworum – spis prawa Franków Chamawskich.
- Lex Frisionum -prawo Fryzów.
Wszystkie trzy powyższe spisy powstały za czasów Karola Wielkiego i z jego bezpośredniej inicjatywy.

8.

Leges Romanae barbarorum.

Upadek Cesarstwa Zachodniego w 476r. nie pociągnął za sobą od razu zaniku znaczenia prawa rzymskiego. Obowiązywało ono
nadal w państwach powstałych na gruzach Cesarstwa, a w późniejszych wiekach jego moc obowiązywania rozszerzyła się nawet
na obszary, które nigdy do Imperium Romanum nie należały. W germańskich państwach szczepowych, które położyły kres
istnieniu Cesarstwa Zachodniego , uznawano również, tak jak w antycznym Rzymie, zasadę personalności prawa. Stosownie do
niej podbita ludność rzymska rządziła się nadal swoim prawem rzymskim w jego zwulgaryzowanej postaci. W poszanowaniu tej
odrębności poszczególni władcy germańscy posunęli się nawet tak daleko, że na przełomie V i VI w. zebrali i ogłosili jako
obowiązujące zbiory tzw. Leges Romanae Barbarorum. Należały do nich :
a) Lex Romana Visigotorum, czyli Breviarum Alarici
b) Lex Romana Burgundionum
c) Edictum Theoderici.
Zbiory te pochodzą z przełomu V i VI w. i obejmują materiał czerpany zarówno z leges jak i ius. Najważniejsza z wszystkich Lex
Romana Visigothorum czerpała materiał z trzech kodeksów wcześniejszych, głownie z Kodeksu teodozjańskiego, także z Instytucji
Gaiusa i Sentencji Paulusa.

9.

Źródła i cechy charakterystyczne prawa islamu.

Za kolebkę islamu uważa się Półwysep Arabski. Dziś jest to jedna z wielkich religii uniwersalnych. Cząstkę tego systemu religijnego
stanowią – wśród przepisów kultu religijnego, dogmatów wiary, norm z zakresu moralności i dobrych obyczajów – przepisy
prawne obowiązujące wszystkich wyznawców Proroka. Podstawowym źródłem prawa muzułmańskiego jest święta księga islamu
– Koran, zawierający prawdy objawione i nauki przekazywane ustnie przez Mahometa swym towarzyszom i uczniom, którzy je
następnie spisywali. Koran składa się z 144 sur (rozdziałów) podzielonych na 6200 wersetów, zawierających przepisy religijne,
moralne i prawne w stanie nieusystematyzowanym. Uzupełnieniem nauk w Koranie są relacje świadków o życiu i
wypowiedziach Proroka – tzw. sunna.
Z niektórych decyzji zaczęto metodą dedukcji wydobywać elementy rozstrzygnięć przypadków podobnych. Na tej podstawie
wykształciło się w doktrynie muzułmańskiej pojęcie analogii (kijas) jako jedego ze źródeł prawa islamu.
Drugim ze źródeł mających na celu zapełnienie luk w źródłach tradycyjnych, była ogólna zgoda (idżma) szerokich kół wiernych
czy też zgodna opinia uczonych prawników co do stosowania pewnych reguł postępowania.
Od VIII w. w świecie arabskim działały szkoły prawnicze. Dzięki działalności prawników prawo islamu stworzyło wielki,
samodzielny system.
Od X w. ustały możliwości rozwoju prawa muzułmańskiego, rola prawników ograniczać się miała do naśladowania zasad już
wypracowanych w jurysprudencji.
Dopiero w XIX w. w świecie muzułmańskim pojawiły się prądy reformatorskie, zmierzające do modernizacji prawa islamu i jego
dostosowania do potrzeb życia.

10.

Źródła prawa kanonicznego.

Prawo kanoniczne pochodziło wyłącznie od władzy kościelnej i mogło dotyczyć nie tylko stosunków kościelnych, ale i spraw
świeckich.
- Pismo Święte - normy zawarte w Starym i Nowym Testamencie były najistotniejszym źródłem prawa kanonicznego. Podczas gdy
Stary Testament nie stanowił źródła prawa kanonicznego w sensie właściwym, lecz jedynie tzw. źródło wzorcowe (fons
exemplaris) dla niektórych instytucji prawnych, jak prawo azylu, dziesięciny, niektóre przeszkody małżeńskie, to prawo Nowego
Testamentu stanowiło główne i szczególne źródło prawa kanonicznego jako przekaz nauk Chrystusa.
- pisma Ojców Kościoła (uczniów apostolskich) – święci Ignacy, Klemens rzymski, Polikarp.
- pisma Doktorów Kościoła (uczonych) – święci Ambroży, Hieronim, Augustyn, Tomasz z Akwinu.
- ustawodawstwo synodalne, przede wszystkim postanowienia soborów powszechnych oraz ustawodawstwo papieskie.

http://notatek.pl/skrypt-gaca-kaminska?notatka