1

ks. Jerzy Duda
(UKSW Warszawa)

Idea wojny sprawiedliwej u

św. Augustyna

Powszechnie uważa się Augustyna za ojca chrześcijańskiej nauki o wojnie

1

i twórcę

koncepcji wojny sprawiedliwej

2

. Przyczynił się do tego niewątpliwie ogromny autorytet

Biskupa Hippony promieniujący aurą wielkości myśli nie tylko na teologię, filozofię, etykę

itd., ale również kształtujące się wczesne prawodawstwo, zarówno kościelne, jak i świeckie,

w tym międzynarodowe

3

. Wieki średnie przyniosły renesans myśli Augustyna

4

, co

konsekwentnie wpłynęło m. in. na poszukiwanie w jego dorobku nauki społeczno-politycznej,

w tym też uzasadniającej podejmowane w tym czasie krucjaty Kościoła.

Chrześcijanie pierwszych wieków dość sceptycznie odnosili się do instytucji państwa i

szeroko rozumianej jego polityki. Mimo zapewnień apologetów o lojalności i modlitewnym

wsparciu Kościoła dla panujących i ich działań, późnoantyczne Cesarstwo, z jego

zhierarchizowanym totalitarnym aparatem administracyjnym, usiłującym podporządkować

sobie wszelkie żywotne siły swych poddanych dla sobie wytyczonych celów, również życie

religijne, było postrzegane jako wrogie chrześcijaństwu i często utożsamiane z

apokaliptycznym Babilonem, skazanym na eschatologiczną agonię

5

. Nie dziwi więc pacyfizm

Tertuliana, który uważał, iż Chrystus rozbrajając Piotra w Ogrodzie Oliwnym, rozwiązał

legiony

6

, Orygenesa, zakazującego chrześcijanom chwytania za oręż oraz zabijania

nieprzyjaciół, choćby ci zasłużyli na śmierć

7

, czy też Laktancjusza, dla którego każde zabicie

człowieka jest zbrodnią i wykroczeniem przeciwko piątemu przykazaniu Dekalogu

8

. Sytuacja

diametralnie zmieniła się po zwycięstwie Konstantyna i prowadzonej przez niego polityce

religijnej. Mimo, iż ciągle chrześcijanie stanowili mniejszość, w coraz większym jednak

1

Por. R.L. Holmes, St. Augustine and the Just War Theory, w: The Augustinian tradition, red. G.B Matthews,

Berkeley and Los Angeles 1999, s. 323. Zob. S. Wielgus, Ius gentium,

http://ptta.pl/pef/pdf/i/Iusgentium.pdf

.

(odczyt z dn. 15.07.2010).

2

Por. K. Kościelniak, Dżihad – święta wojna w islamie, Kraków 2002, s. 42.

3

Por. Cz. Skrzeszewski, Augustyn. Myśl społeczna, w: EK, t. I, kk. 1109-1110.

4

Por. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, Warszawa 2001, s. 202-203.

5

Por. E.R. Dodds, Pogaństwo i chrześcijaństwo w epoce niepokoju, tłum. J. Partyka, Kraków 2004, s. 101-128;

J. Daniélou, H.I. Marrou, Historia Kościoła, t. I, tłum. M. Tarnowska, Warszawa 1986, s. 182-193.

6

Por. Tertulianus, De idolatria 19; De corona 11. Zob. A.G. Hamman, Życie codzienne w Afryce Północnej w

czasach św. Augustyna, tłum. M. Stafiej-Wróblewska, E. Sieradzińska, Warszawa 1989, s. 386-392.

7

Por. Origen, Contra Celsum V, 33; VII, 26.

8

Por. Lactantius, Divinae Institutiones VI, 20.

2

stopniu zaczęli przyjmować na siebie odpowiedzialność za losy Imperium i utożsamiać się z

prowadzoną przez nie polityką

9

. Odzwierciedleniem takiego stanu rzeczy jest augustyńska

nauka o wojnie sprawiedliwej. Biskup z Hippony, mimo ogromnej spuścizny literackiej, nie

poświęcił jednak tej problematyce odrębnego systematycznego wykładu czy pisma, zaś

wszelkie wypowiedzi tematyczne mają raczej charakter drugoplanowy, pastoralny i

zdecydowanie apologetyczny.

Analiza dzieł Augustyna skłania więc ku stwierdzeniu, iż nie stworzył on spójnej,

systematycznej teorii wojny sprawiedliwej, lecz temat ten traktował marginalnie, w stosunku

do centralnej idei w systemie jego myśli, jaką była koncepcja pokoju

10

. Dążenie do pokoju

jest według Biskupa Hippony wpisane w ludzką naturę i obliguje człowieka do ciągłego

podejmowania działań zmierzających do jego urzeczywistnienia. Pokój jest jednym z

największych dobrodziejstw pochodzących od prawdziwego Boga i niezbędnym do życia na

ziemi

11

. Pełna i najpiękniejsza realizacja idei pokoju dokona się jednak nie w państwie

ziemskim, lecz w Państwie Niebieskim, gdzie doskonale uporządkowana i zgodna

społeczność świętych, będzie cieszyć się radością obcowania z Bogiem oraz wypływającym

od Niego darem pokoju

12

. Ci, którzy prawdziwie służą Bogu, już tu na ziemi dostępują łaski

Bożego pokoju, jednakże w pełni doświadczą tego daru w niebie, a szczęście pokoju będzie

dla nich dobrem najwyższym i wiecznym

13

. Powyższe stwierdzenia świadczą, iż Augustyn

jest kontynuatorem pacyfistycznych idei pierwszych wieków chrześcijaństwa, jednakże

przechodzą one w jego nauczaniu swoistą ewolucję zmierzającą ku uznaniu

odpowiedzialności za wojnę, która ma służyć pokojowi oraz stworzeniu kryteriów moralnych

pozwalających nazwać ją sprawiedliwą. W liście do Bonifacjusza, namiestnika rzymskiego,

broniącego Afryki prokonsularnej przed naporem Wandalów, pisał o tym w sposób

następujący:

Należy stanowczo zachować pokój, wojna jest wynikiem konieczności […]. Nie pokój

bowiem wymaga rozniecenia wojny, lecz wojnę prowadzi się dla osiągnięcia pokoju. Bądź

więc pokój czyniącym nawet wtedy, kiedy prowadzisz wojnę, abyś zwyciężając doprowadził do

9

Por. J. Jurkiewicz, Ambrozjańska koncepcja wolności religii chrześcijańskiej w świetle relacji Ambrożego z

Mediolanu z dworem cesarskim, Kraków 2006, s. 15-29.

10

Por. A. Eckmann, Czy jest możliwa pokojowa koegzystencja między narodami. Koncepcja pokoju i wojny w

nauczaniu Ojców Kościoła, w: Patrystyczne dziedzictwo społecznej nauki Kościoła, red. T. Makowski, Gniezno
1996, s. 65-72.

11

Por. Augustinus, De civitate Dei III, 9.

12

Por. tamże, XIX, 13.

13

Por. tamże, XIX, 27.

3

pożytku pokoju tych, których pokonujesz; błogosławieni bowiem pokój czyniący, mówi Pan,

ponieważ oni będą nazwani synami Bożymi

14

.

Tego typu wypowiedzi są w ustach Biskupa Hippony próbą teologicznej interpretacji

wydarzeń politycznych rozgrywających się w przeszłości oraz jemu współczesnych, jak

również wskazaniem skierowanym do Kościoła w kwestii wojny oraz udziału w niej

chrześcijan. Augustyn zdecydowanie uważa pokój za najwyższą wartość. Jest jednak

ś

wiadomy, iż samo pojęcie pokoju może być różnie interpretowane. Jest głęboko przekonany,

ż

e każdy, nawet ten, kto prowadzi niesprawiedliwą wojnę, która niesie ze sobą pożogi, gwałty

i morderstwa ostatecznie pragnie osiągnąć pokój dla siebie korzystny i także traktuje go jako

stan finalny zwycięskiej dla siebie wojny.

Wojny toczą się z dążenia do pokoju, nawet przez tych, co pilnie zaprawiają się do

cnoty rycerskiej, dowództwo sprawując i boje tocząc. Pewnik to jest, że pokój jest pożądanym

końcem wojny! Każdy nawet w wojowaniu pokoju szuka, a nikt w zawieraniu pokoju nie szuka

wojny. I ci nawet, co chcą naruszyć już posiadany przez się pokój, nie nienawidzą pokoju, lecz

chcą go [osiągnąć wedle własnej wizji – tłum. J.D.]

15

.

Biskup Hippony uważa jednak, że pokój osiągnięty na drodze grzechu, nienawiści, zła i

zbrodni nie jest prawdziwym pokojem, lecz jedynie pozornym, będącym cieniem pokoju

prawdziwego (pacis umbra, pacis species)

16

. Ludzie sprawiedliwi powinni pamiętać, iż

rzeczywisty pokój pochodzi z porządku ustanowionego przez Boga i podejmować wszelkie

działania zmierzające do przeciwstawienia się niesprawiedliwości i zbudowania pokoju

opartego na prawie Bożym

17

. Mówi o tym Augustyn m. in. w kontekście dyskusji z

Faustusem, który będąc manichejczykiem opublikował pismo skierowane przeciwko

prawdzie Kościoła katolickiego. Manichejczycy odrzucili Stary Testament, jako pochodzący

od diabła, uważając się przy tym za spadkobierców prawdziwej nauki przekazanej przez

Chrystusa i Parakleta

18

. Jako argument za dyskredytowaniem Boga Starego Testamentu były

14

Augustinus, Epistula 189, 6: „Pacem habere debet voluntas, bellum necessitas […]. Non enim pax quaeritur ut

bellum excitetur, sed bellum geritur ut pax acquiratur. Esto ergo etiam bellando pacificus, ut eos quos expugnas,
ad pacis utilitatem vincendo perducas; beati enim pacifici, ait Dominus, quoniam ipsi filii Dei vocabuntur”.

15

Augustinus, De civitate Dei XIX, 12.

16

Por. tamże, XIX 12-13.

17

Por. Augustinus, Contra Faustum XXII, 76.

18

Por. W. Eborowicz, Augustyn, w: SWP, s. 71.

4

przytoczone przez nich perykopy biblijne mówiące o kompromitujących wojnach i

okrucieństwach dokonywanych przez Mojżesza na rozkaz Jahwe. Według nich:

[…] Bóg nie może nakazać prowadzenia wojny, ponieważ Pan Jezus Chrystus […] rzekł: „A

ja wam powiadam, nie sprzeciwiajcie się złu. Lecz jeżeli ktoś uderzy cię w prawy policzek,

nadstaw mu i lewy”

19

.

Biskup Hippony w swej apologii dowodząc całkowitej jedności nauczania biblijnego

wykazał, iż istniały w historii zbawienia wojny, które toczyły się z rozkazu Bożego

20

, bądź

były słuszne z innej przyczyny, i takie można z całą pewnością nazwać terminem:

sprawiedliwe (bellum iustum)

21

. W tym miejscu należy dodać, iż augustyńska koncepcja

wojny sprawiedliwej sensu stricte nie jest oryginalna, lecz sięga swoimi korzeniami zarówno

antycznej myśli społeczno-prawnej

22

, jak też rodzącej się już w tym okresie tradycji

Kościoła

23

. Mając na uwadze całość poglądów Augustyna można następująco sklasyfikować

wojny, określane przez niego jako sprawiedliwe:

1.

Prowadzone z bezpośredniego rozkazu Boga

•

wymiar duchowo-indywidualny (walka z grzechem i szatanem)

•

wymiar historiozbawczy

2.

Zmierzające do osiągnięcia pokoju
(prowadzone z dopustu Bożego)

•

W pełni sprawiedliwe
a.

Zgodne z zasadami praworządności

b.

Z nakazu prawowitej władzy

c.

W słusznej sprawie

d.

Mając na uwadze przykazanie miłości oraz dobro ojczyzny

•

Czasowo sprawiedliwe

24

1.

Wojna sprawiedliwa prowadzona z Bo

żego rozkazu

19

Augustinus, Contra Faustum XXII, 76.

20

Por. tamże, XXII, 74; XXII 78.

21

Por. tamże, XXII, 74.

22

Por. Cicero, De re publica III, 23.

23

Por. Ambrosius, De officiis ministrorum I, 27, 127; I, 28, 135, SAEMO 13, 100-106. Zob. J. Jurkiewicz, dz.

cyt., s. 167-184.

5

Augustyn był świadom faktu, iż Stary Testament i zawarta w nim historia Narodu

Wybranego obfituje w opisy prowadzonych walk, wojen i konfliktów. Na mocy przymierza

synajskiego Bóg dał swemu ludowi ziemię, którą ten musiał z Bożą pomocą zdobyć. Zarówno

wojna ofensywna Izraelitów, jak też późniejsze walki w obronie zagrożonej ojczyzny,

posiadały według Biskupa Hippony charakter religijny, były więc w pełni usprawiedliwione,

gdyż wynikały z Bożego rozkazu. Zatem wojny narodowe Izraela stały się w rzeczywistości

„wojnami Jahwe”:

[…] Taki rodzaj wojny jest sprawiedliwy, który nakazuje Bóg

25

.

W innym miejscu przeciwstawiając się wspomnianym już poglądom manichejczyków mówi o

tym w sposób następujący:

[…] Niechże się nie dziwi (człowiek - J.D) ani nie przeraża wojnami prowadzonymi przez

Mojżesza. On bowiem również i pod tym względem postępował według rozkazów Bożych,

gdyż był posłuszny, a nie okrutny. Bóg także, kiedy to nakazywał, nie kierował się

okrucieństwem, ale słusznie odpłacał tym, którzy na to zasługiwali, a tych, których należało,

przerażał

26

.

Wojna zatem nakazana przez Boga, jest konsekwencją Jego sprawiedliwości i wpisana w

dzieła Bożej Opatrzności. Człowiek nie zawsze musi rozumieć Boże wyroki, jednak zawsze

są one słuszne

27

. Augustyn uważa, iż Mojżesz prowadząc „wojny Jahwe” nie tylko, że

postępował sprawiedliwie, ale zaciągnąłby na siebie winę moralną, gdyby nie posłuchał

Bożego rozkazu, bądź wojnę prowadził samowolnie

28

. Skoro zatem sam Bóg prowadzi wojnę

musi ona być sprawiedliwą.

2.

Wojna sprawiedliwa, jako

środek osiągnięcia pokoju

24

Ze względu na wąskie ramy artykułu autor skoncentruje się w dalszej części pracy na szczegółowym

omówienie kryteriów dotyczących wojny w pełni sprawiedliwej, świadomie rezygnując z opracowania tematyki
wojny słusznej w znaczeniu duchowym czy też jedynie okresowo sprawiedliwej.

25

Augustinus, Quaestionum in Heptateuchum VI, 10.

26

Tenże, Contra Faustum XXII, 74.

27

Por. tenże, De civitate Dei IV, 17.

28

Por. tenże, Contra Faustum XXII, 78.

6

Wczesne chrześcijaństwo mocno akcentując ideę pacyfizmu w argumentacji

teologicznej posługiwało się nauką o wyższości Nowego Testamentu, z jego klasycznym

tekstem o „nadstawieniu drugiego policzka” nad obfitującym w opisy wojen Starym

Testamentem. Augustyn rozwiązał ten dylemat, budując niejako most między Starym a

Nowym Testamentem, przez stworzeniu koncepcji wojny sprawiedliwej, której celem

finalnym jest osiągnięcie trwałego i dobrego dla obywateli pokoju. Wojna według niego jest

smutną koniecznością, a jej jedynym usprawiedliwieniem i uzasadnieniem chęć przywrócenia

praworządności porządku, na którym również jest utwierdzone civitas Dei.

a)

Zgodna z zasadami praworządności

Według Augustyna pojęcie pokoju (pax) zarówno w znaczeniu indywidualnym, jak

też społecznym jest ściśle związane z określonym porządkiem. Pokój między ludźmi, to

według niego nic innego, jak uporządkowana zgoda, zaś pokój państwa, to uporządkowana

zgoda rozkazywania i posłuszeństwa obywateli

29

. Ordinata concordia (uporządkowana

zgoda) jest ukonstytuowana w prawie, regulującym wzajemne relacje międzyludzkie. Prawo

stanowione, określające zasady praworządności w życiu państwa, winno być zakorzenione w

odwiecznym prawie, które jest źródłem pokoju miedzy człowiekiem i Bogiem. Tym prawem

jest miłość wyrażana w stosunku do Boga, siebie samego i bliźniego

30

. Zatem ten, kto w życiu

kieruje się przykazaniem miłości, winien szukać nie tylko swojego szczęścia, lecz również

kochać bliźniego, jak samego siebie, i troszczyć się o to, by ten również miłował Boga. W

tym miejscu należy zaznaczyć, iż nigdzie w nauczaniu Augustyna nie odnajdujemy tekstów

traktujących wojnę, nawet tę, określaną przez niego jako sprawiedliwą, która miałaby

posłużyć chrześcijańskiej ekspansji

31

. Troska o bliźnich: o żonę, dzieci, domowników,

poddanych, zakłada również obowiązek wzajemności. Na tym prawie jest zbudowany pokój.

Gdy prawo to zostaje naruszone i sprawiedliwe przykazanie miłości podeptane, odpowiednia

władza jest z konieczności powołana do tego, by z życzliwym umiarkowaniem (non sine

benevolentia) przeciwstawić się występkom i przywrócić naruszony ład etyczny

32

. Jest

bowiem obowiązkiem człowieka nie tylko nie wyrządzać zła nikomu, lecz poskramiać i

ograniczać niegodziwość oraz karać za popełnione przestępstwo, nie dla samego karania, lecz

29

Augustinus, De civitate Dei XIX, 13.

30

Por. tamże, XIX, 14.

31

Por. W.R.J. Stevenson, Christian Love and Just War: Moral Paradox and Political Life in St. Augustine and

His Modern Interpreters, Macon 1987, s. 42-43.

32

Por. Augustinus, Epistula 138, 2, 14.

7

ż

eby napiętnować grzech dając przykład dla innych, jak również by i sam ukarany, nauczony

tym doświadczeniem, odwrócił się od zła i poprawił

33

. Praworządność wypływa z umiłowania

sprawiedliwości, zatem wyklucza pokój zdobyty przez niesprawiedliwą wojnę (bellum

iniustum).

b)

Prowadzona z nakazu prawowitej władzy

Biskup Hippony naucza, iż wszelka władza sprawowana na ziemi pochodzi od Boga

34

,

zaś władca jest w pierwszym rzędzie zobowiązany do troski o pokój państwa ziemskiego oraz

utrwalenie w nim zasad sprawiedliwości i praworządność. W celu zachowania pokoju i

bezpieczeństwa swoich obywateli władca może podjąć decyzję o prowadzeniu wojny

35

.

Władca szlachetny i prawy, odpowiedzialny za kierowanie państwem, zdaje sobie dobrze

sprawę z tragedii, jaką jest każda wojna, jednakże, by zatrzymać rozprzestrzenianie się zła,

przeciwstawiając się tym samym niesprawiedliwości oraz dążąc do zaprowadzenia pokoju,

winien podjąć walkę, która może być określona jako wojna sprawiedliwa

36

. Jeżeli Bóg

zechce, da takiemu władcy zwycięstwo i upragniony pokój. Augustyn jest świadomy faktu, iż

nawet prowadzona przez dobrego władcę wojna sprawiedliwa i słuszna, może z dopustu

Bożego zakończyć się klęską. Królestwa bowiem daje i odbiera Bóg. Biskup Hippony w

apologii Contra Faustum, nawiązując do zwycięstw Hebrajczyków w wojnach królewskich

odnoszonych z woli Boga, napisał:

Także i władcy chrześcijańscy kierowali się pełną ufności miłością do Chrystusa, iż

zdołają pokonać świętokradczych nieprzyjaciół, którzy całą swoją nadzieję złożyli w

tajemnicach bożków i demonów. Odnieśli oni najwspanialsze zwycięstwo […]

37

.

Widzimy tutaj próbę teologicznej interpretacji faktów historycznych, współczesnych

Myślicielowi z Tagasty, dla celów apologetycznych. Wojna prowadzona przez szlachetnego i

mądrego władcę, zgodnie z określonymi kryteriami moralnymi, będzie mogła być nazwaną

33

Por. Augustinus, De civitate Dei XIX, 16.

34

Por. tenże, Contra Faustum XXII, 75.

35

Por. tamże.

36

Por. Augustinus, De civitate Dei XIX, 7.

37

Tenże, Contra Faustum XXII, 76.

8

wojną sprawiedliwą i przeniesie określone dobro. Sprawiedliwy władca walczyć będzie

jedynie ze złem, dobrzy bowiem z dobrymi walczyć nie mogą

38

.

Pojawia się jednak pytanie o stosunek do wojny chrześcijan, gdy świętokradzki i

niesprawiedliwy władca nakazuje prowadzić walkę? Augustyn opierając się na przekonaniu o

Boskim pochodzeniu władzy, bądź z Jego nakazu bądź dopustu, oraz na konieczności

istnienia uporządkowanej struktury państwowej mającej służyć dobru obywateli, mówi, iż

król ma autorytatywną władzę do wypowiedzenia i prowadzenia wojny, zaś obowiązkiem

ż

ołnierzy jest słuchać swego władcy. Nawet jeżeli władca nie jest chrześcijaninem i żołnierz

nie ma pewności, co do słuszności wydanych przez króla rozkazów, to powinnością jego jest

podjąć walkę. Nawet jeżeli w czasie wojny będzie zmuszony zabić przeciwnika, nie ponosi z

tego powodu winy moralnej, gdyż nie jest to zabójstwo, lecz akt wynikający ze służby oraz

obrony dobra powszechnego. Gdyby nie wypełnił rozkazu wydanego przez praworządną

władzę winny jest zdrady.

Pewną dozę niepewności daje się zauważyć w objaśnieniu przez Augustyna przypadku

wydania przez władcę niesprawiedliwego rozkazu. Wydaje się, iż Biskup Hippony w takiej

sytuacji, uważając za fundamentalne prawo: Oddajcie więc Cezarowi to, co należy do

Cezara, a Bogu to, co należy do Boga

39

nakazuje podwładnym wykonać rozkaz swego

władcy. Obowiązek służby wojskowej uwalnia w tym przypadku żołnierza od

odpowiedzialności moralnej, a winą za popełnione zło jest obarczany władca

40

. Jednak w

sytuacji, gdy rozkaz władcy sprzeciwia się Bożemu przykazaniu, żołnierz winien słuchać się

bardziej nakazów wiary, w myśl zasady:

Jak w hierarchii ludzkiego społeczeństwa każda niższa władza musi podlegać wyższej,

tak Bogu musi się podporządkować wszystko

41

.

c)

W słusznej sprawie

W VI księdze Quaestionum in Heptateuchum Augustyn podał definicję wojny sprawiedliwej:

Zwykło się zaś określać wojny jako słuszne te, które mszczą się za krzywdy, jeżeli jakiś

naród albo też państwo, które drogą wojny należy zdobyć, albo zaniedbało pomścić

38

Tenże, De civitate Dei XV, 5.

39

Mt 22, 21

40

Por. Augustinus, Contra Faustum XXII, 75.

9

niesprawiedliwe postępki swoich (obywateli), albo też zwrócić to, co drogą krzywdy zostało

zagarnięte. Ale bez wątpienia i taki rodzaj wojny jest sprawiedliwy, który nakazuje Bóg

[…]

42

.

Wojna zatem w pierwszym rzędzie będzie sprawiedliwą, jeśli jest prowadzona z Bożego

rozkazu. Tylko bowiem Bóg jest w pełni sprawiedliwy i wszystkie jego nakazy są słuszne.

Rozpoczynając czy kontynuując wojnę z nakazu Bożego zarówno władca, jak też dowódcy i

prości żołnierze są nie tyle sprawcami wojny, lecz sługami, wykonującymi to, co do nich

należy

43

. W dalszej kolejności racją uprawniającą do podjęcia działań wojennych będzie

krzywda, niesprawiedliwość i bezprawie (iniuria) wyrządzone obywatelom określonej

społeczności przez nieprzyjaciela. Naniesienie krzywdy wymaga późniejszej restytucji.

Wojna sprawiedliwa jest według Augustyna sposobem naprawienia szkody i przywrócenia,

wynikającego ze sprawiedliwości, właściwego porządku

44

. Słuszną przyczyną podjęcia

działań wojennych przez ludzi szlachetnych jest również chęć przeciwstawienia się dalszemu

rozwojowi zła oraz nieprawości. Wojna wynikająca z pysznej żądzy narzucenia innym swoich

niesprawiedliwych praw, kierowana pragnieniem wyrządzenia krzywdy, prowadzona z

okrucieństwem i chęcią zemsty jest przez Biskupa Hippony traktowana jako niesprawiedliwa.

Do tego typu wojen zalicza Augustyn wojny zaborcze, domowe i międzystanowe

45

.

Prawowita władza jest w takim przypadku zobowiązana, by przeciwstawić się przemocy i

podjąć wszelkie środki, włączeni z użyciem siły, w celu ukarania tych namiętności

46

.

d)

Mając na uwadze przykazanie miłości i dobro ojczyzny

Warunkiem uznania określonej wojny jako sprawiedliwej jest według Biskupa

Hippony właściwa intencja podjęcia działań przeciw nieprzyjacielowi. Nie może być ona

spowodowana chęcią zemsty, żądzą karania dla samego tylko karania, krzywdzenia by

odpowiedzieć złem na popełnione zło, czy też pragnieniem wzbogacenia się na nieszczęściu

wojny. Człowiek sprawiedliwy podejmując decyzję o walce przeciw wrogowi ma się

41

Tenże, Confessiones III, 8, 5.

42

Augustinus, Quaestionum in Heptateuchum VI, 10: „Iusta autem bella ea definiri solent quae ulciscuntur

iniurias, si qua gens uel ciuitas, quae bello petenda est, uel uindicare neglexerit quod a suis inprobe factum est
uel reddere quod per iniurias ablatum est. sed etiam hoc genus belli sine dubitatione iustum est, quod deus
imperat […].

43

Por. tamże.

44

Por. S. Jóźwiak, dz. cyt., s.101.

45

Por. Augustinus, De civitate Dei XIX, 7.

46

Por. tenże, Contra Faustum XXII, 74.

10

kierować przykazaniem miłości. Podobnie jak ojciec troszcząc się o dobro swoich

domowników niekiedy musi grzech ukarać i napiętnować, nie z pragnienia okrucieństwa, lecz

jedynie dla pożytku tego, który popełnił nieprawość, aby ukarany, nauczony tym

doświadczeniem, więcej się nie skłaniał ku złu, a lękając się go, żył w pokoju i szukał

dobra

47

. Augustyn, by lepiej zobrazować tę prawdę, przywołał przykład Mojżesza, który

widząc, że naród jemu powierzony zaprzedał się grzechowi bałwochwalstwa, on wywarł

mieczem zemstę na niektórych z nich

48

. Mojżesz uczynił to – tłumaczył Biskup Hippony -

kierowany nie okrucieństwem, lecz wielką miłością, którą przejawia się w słowach, kiedy

modlił się za ich grzechy: Przebacz […] im ten grzech! A jeśli nie, to wymarz mnie

natychmiast z Twej księgi

49

.

Można więc powiedzieć, iż wojna prowadzona w duchu miłości jest środkiem, który

ma uleczyć grzech. Wszelkie działania podjęte by ukarać winnych popełnionego zła muszą

być właściwe, proporcjonalne oraz zmierzać do osiągnięcia dobrego celu

50

. Zatem wojna

sprawiedliwa powinna być tak prowadzona, by pozwoliła później na pokojowe ułożenie

relacji między dwoma stronami konfliktu. Augustyn wymaga ograniczenia zniszczeń

wywołanych działaniami wojennymi do koniecznych, negując i piętnując wszelkie

nieuzasadnione okrucieństwo. Jako przykład przywołuje ostatnie wydarzenia, kiedy to Goci,

zdobywszy Rzym, oszczędzili wszystkich mieszkańców chroniących się w miejscach

ś

więtych, przez szacunek dla religii chrześcijańskiej

51

.

Przykazanie miłości ma według Biskupa Hippony wymiar społeczny, dlatego też

motywem do prowadzenia sprawiedliwej wojny jest również umiłowanie ojczyzny. Mówi o

tym Augustyn w sposób następujący:

[…] żeby wojowali z takim umiłowaniem ojczyzny i posłuszeństwem Prawu, jak to

czynili ich ojcowie, którzy nawet prowadząc wojny podobali się Panu Bogu nie dlatego,

jakoby wojna mogła być czymś pożądania godnym, lecz miłość okazująca się podczas wojny

jest pochwały godna

52

.

47

Por. Augustinus, De civitate Dei XIX, 16.

48

Tenże, Contra Faustum XXII, 79.

49

Wj 32, 32.

50

Por. Augustinus, De civitate Dei XIX, 12.

51

Por. tamże, V, 23.

52

Augustinus, Quaestionum in Heptateuchum VII, 17.

11

Augustyn na własne oczy oglądał nieszczęścia, które dotknęły Imperium. Był

ś

wiadom zarzutów pogan, którzy obwiniając chrześcijan za ówczesną złą sytuację polityczną,

dowodzili, iż gdyby w Cesarstwie dalej byli czczeni pogańscy bogowie, zło nie spadłoby na

kraj Rzymian. Będąc prawdziwym patriotą Biskup Hippony nadaje faktom historycznym

interpretację teologiczną i broni obowiązku spieszenia ojczyźnie na ratunek. Tłumaczy, iż

prowadzenie wojny sprawiedliwej nie oznacza końcowego zwycięstwa. Bóg może w swoich

sprawiedliwych wyrokach dopuścić klęskę, tych którzy w słusznej sprawie podjęli walkę.

Takimi, którzy po ludzku przegrali byli męczennicy. W oczach Bożych ich przegrana była

jednak zwycięstwem. Zatem jeżeli Bóg dopuszcza klęskę dobrych to w określonym celu,

który nie zawsze jest dla człowieka w danej chwili jasny i wyraźny. Przegrana w słusznej

sprawie może być karą dla ludzkiej pychy, dopustem Bożym, znakiem dla zwycięzców itd.

Takim była m. in. według Biskupa Hippony przyczyna upadku Rzymu, kiedy to Pan

prawdziwy i Rządca wszechrzeczy i na Rzymian chłostę zesłał, acz umiarkowaną

53

.

Podsumowując należy stwierdzić, iż Augustyn będąc głównie spadkobiercą i

kontynuatorem pacyfistycznych idei pierwszych wieków chrześcijan, podjął w swoim

nauczaniu tematykę wojny oraz przekazał kryteria moralne, pozwalające nazwać ją

sprawiedliwą bądź słuszną. Prowadzenie wojny sprawiedliwej jest dopuszczalne moralnie

jedynie jako konieczność, gdy zostały wyczerpane inne środki mogące zapewnić

sprawiedliwy pokój. Historia potwierdziła, iż zaprezentowana na kartach dzieł Biskupa

Hippony koncepcja wojny sprawiedliwej, mimo braku ścisłej systematyki, odegrała istotną

rolę w kształtowaniu się porządku publiczno-prawnego cywilizacji średniowiecznej Europy, a

echa jej założeń odcisnęły swe niewątpliwe piętno na dawną i współczesną etykę polityczną,

w szczególności w kwestii oceny moralnej wojny.

The Idea of Just War in the Works of Saint Augustine

(Summary)

Saint Augustine is considered to be the father of the Christian teaching on war as well

as the creator of the concept of a just war. The analysis of Augustine’s works, however, leads

to a conclusion that the aforesaid subject had been of marginal significance in his teaching

whereas the concept of peace had the central position in his system of thoughts. A just war is

53

Augustinus, De civitate Dei V, 23.

12

morally acceptable only as a must, on condition that all the possible means of preserving the

just peace are exhausted. According to Bishop of Hippona, a just war is the war declared of

God’s command, with reference to law-abiding principles, in just case, that considers the

Commandment of Love along with the best interest of the mother country. History proved that

the concept of a just war, presented in the works of St Augustine, despite the lack of narrow

systematics, played an important role in the process of shaping the public and the legal order

of Medieval Europe. The echoes of the just war principles influenced not only the former but

also the contemporary political ethics, particularly in case of the moral assessment of war.