Ewa Żukowska, Marek Jurzysta

Problemy z lokalizacją Truso- źródła, teorie,

badania.

Truso to rozległa osada wczesnośredniowieczna, na terenie której wydzielono część

portowo-handlową oraz rzemieślniczą. (Jagodziński 1996, s.8). Każdy sezon wykopaliskowy
przynosi tu szereg ciekawych zabytków, nie tylko miejscowego pochodzenia, lecz również o
proweniencji skandynawskiej. Wykopaliska trwające od blisko ćwierć wieku dostarczyły bogactwa
materiału źródłowego, który dowodzi rozległych kontaktów handlowych pomiędzy Truso a innymi
częściami Europy, a nawet krajami arabskimi. Osadę zamieszkiwała miejscowa ludność pruska,
Słowianie i Skandynawowie(1), mieszały się tam więc zwyczaje i wpływy (Jagodziński 1993, s.49-
56).

Trudno uwierzyć, że jeszcze w końcu lat 70. rozmaici badacze głowili się, gdzie

umiejscowić osadę znaną tylko z nazwy. Mnożyły się pomysły i teorie co do lokalizacji
poszukiwanej od dawna osady. Historia tych poszukiwań jest równie fascynująca co same Truso i
właśnie temu tematowi chcielibyśmy poświęcić swoją pracę. Opiszemy w niej jedyne źródło pisane,
w jakim pojawia się nazwa Truso i dzięki któremu działania zmierzające do odkrycia osady były w
ogóle możliwe. Przedstawimy też historię badań i najdawniejszych prób odnalezienia Truso oraz
krótki opis stosunków hydrograficznych w delcie Wisły w IX w.

Jedyna wzmianka o Truso w źródłach pisanych pochodzi z relacji Wulfstana, który był

prawdopodobnie wysłannikiem króla Alfreda, twórcy wczesnofeudalnej monarchii anglosaskiej
(Źródła 1961, s.7). Król Alfred, protektor nauki, wiedzy i kościoła, przekładał na rodzimy język
rzymskie dzieła teologiczne i historyczne, w tym m.in. księgę Pawła Orozjusza z V w. n.e. znaną
pod tytułem Historia adversum paganos. Stanowiła ona opis ówcześnie znanego świata od czasów
bardzo zamierzchłych po 416r n.e. Król Alfred przetłumaczył opis geograficzny ze wstępu dzieła i
uzupełnił go własnymi wstawkami dotyczącymi geografii terenów środkowej Europy pomiędzy
Renem a Wisłą, których to zabrakło w oryginale (Źródła 1961, s.7-8). Relacja Wulfstana o podróży
z duńskiego Haede do Truso stanowiła więc uzupełnienie opisu o tej części Europy (Źródła 1961,
s.11).

Tak brzmi relacja Wulfstana w dwóch wersjach polskiego przekładu:

Wersja A: A taż Wisła wypływa z ziemi Słowian i wpływa do Zalewu Estyjskiego, a ten Zalew
Estyjski jest co najmniej piętnaście mil szeroki. Od wschodu spływa tutaj do Zalewu Estyjskiego
rzeka Ilfing- z tego jeziora, nad którego brzegiem stoi Truso. I schodzą się tutaj w Zalewie
Estyjskim od wschodu rzeka Ilfing, z kraju Estów i od południa Wisła z kraju Słowian. Tutaj zaś
Wisła zabiera rzece Ilfing jej nazwę i spływa z tego Zalewu do morza w kierunku północno-
zachodnim [lub: na zachodzie i na północy}. I dlatego nazywa się to Wisłoujściem (Mielczarski
1963, s.15).

Wersja B: Wisła zaś wypływa z kraju Winedów, a wpada do morza Estów, które to morze Estów jest
najmniej piętnaście mil szerokie. Potem wpada od wschodu Ilfinga do morza Estów, a przy brzegu
tego morza leży Truso. I razem wpadają do morza Estów: Ilfinga ze wschodu od Estlandii, a Wisła z
południa z kraju Winedów. Tu zaś Wisła odbiera Ilfindze nazwisko i wpada z morza [Estów] na
zachód i na północ do morza, dlatego zowie się Wisły ujście (Mielczarski 1963, s.15).

1

Ryc.1.Kraj Estów i Wisłoujście w opisie Wulfstana (Źródła 1961, fot. 14 i 16 s.55 i 57)

Różnice w tłumaczeniu nie są duże, lecz mogą mieć wpływ na interpretację tekstu. Pierwsza

wersja mówi na przykład, że rzeka Ilfing wpada do zalewu z jeziora, druga zaś o jeziorze wcale nie
wspomina. Dlatego wersja B otwiera nowe możliwości badawcze i jest powodem do zbadania
ówczesnych warunków hydrograficznych. To pomogłoby też wyjaśnić zagadkę rzeki Ilfing,
identyfikowanej zazwyczaj z rzeką Elbląg. Według opisu Wulfstana Ilfing wpada do morza od
wschodu, zaś dzisiejszy Elbląg płynie z południa na północ, z niewielkim tylko odchyleniem ku
wschodowi w swej początkowej części (Mielczarski 1963, s.17).

2

Ryc.2.Rekonstrukcja fragmentu delty Wisły dla okresu wczesnośredniowiecznego (wg M. Jagodziński 1996, ryc.7 we w
klejce, z uzupełnieniami autora)

Kluczem do rozwiązania tych zagadek jest rekonstrukcja zasięgu dawnej linii brzegowej

Zalewu Wiślanego i jeziora Drużno (o ile wówczas istniało) oraz obszaru ujścia Wisły. Jest to
bardzo trudne, gdyż krajobraz tego rejonu w czasach Wulfstana różnił się znacznie od
dzisiejszego. .Już u schyłku starożytności Wisła nie wpływała bezpośrednio do morza, lecz do
Zalewu Wiślanego, a jej ujście składało się z szeregu ramion(2), które wraz z licznymi wyspami
tworzyły skomplikowaną sieć (Mielczarski 1963, s.24-25). Osada Truso została założona na
pograniczu dwóch odmiennych jednostek fizjograficznych- Wysoczyzny Elbląskiej i Żuław
Wiślanych. Wysoczyzna, ukształtowana przez ostatnie zlodowacenie, charakteryzuje się falistym
krajobrazem z licznymi zagłębieniami, nieckami i małymi jeziorkami. Żuławy zaś to prawie
idealnie płaska równina wznosząca się lekko ponad poziom morza. Pierwotny kontrast między nimi
złagodziły nieco materiały spływowe tworząc tzw. obszar przejściowy (Jagodziński 1996, s.13). W
jej obrębie wytworzyły się dobre warunki dla osadnictwa.

Ważna dla rekonstrukcji środowiska naturalnego omawianego rejonu jest też analiza

rozmieszczenia utworów holoceńskich. Pozwala to wychwycić ślady dawnych koryt rzecznych, w
tym prawdopodobnie rzeki Ilfing wspominanej przez Wulfstana, które zlokalizowano na wysokości
Elbląga w postaci szerokiego pasa mułów, piasków i żwirów rzecznych. Dziś identyfikuje się Ilfing
z rzeką Elbląg, która po prostu zmieniła kierunek spływu na skutek zarastania delty Wisły
(Jagodziński 1996, s.17), choć niektórzy badacze wskazywali rzekę Wąską, argumentując, że płynie
ze wschodu oraz że obie nazwy rzek (Ilfing i Wąska) mają germańskie pochodzenie (Mielczarski
1963, s.23). Większość archeologów uznała jednak badania geologiczno-hydrograficzne za bardziej
wiarygodne niż językowe.

3

Mając do dyspozycji jedynie opis Wulfstana, trudno było określić dokładne położenie Truso.

Zagadnienie to od dawna zajmowało ludzi zainteresowanych historią. Najdawniejsze próby
zlokalizowania osady sięgają końca XVI wieku, kiedy angielski historyk R. Hakluyt wspomniał o
podróży Wulfstana do Truso, leżącego w pobliżu Gdańska (Mielczarski 1963, s.4). Była to pierwsza
wzmianka o osadzie w literaturze naukowej. Kolejną próbę zlokalizowania Truso podjął w 1733 r.
A. Buss, wskazując niewielkie miasto portowe Trosa, leżące na południowy zachód od Sztokholmu.
Umiejscawianie poszukiwanej osady w Szwecji jedynie ze względu na podobieństwo nazwy nie
zyskało jednak uznania, Wulfstan wszak pisał o ujściu Wisły. Częściej pojawiała się lokalizacja
Truso nad Zalewem Wiślanym. Tak twierdzili m.in. J. R. Forster czy J. Voigt, który lokował
poszukiwaną osadę w okolicy Tolkmicka, wskazując na ślad rynny na mierzei w okolicy dzisiejszej
Krynicy Morskiej, co miałoby być pozostałością po Wulfstanowym Wisłoujściu (Mielczarski 1963,
s.5).

Dopiero w połowie XIX wieku pojawiła się lokalizacja Truso, która była wszechstronnie

udokumentowana, a jej autor- F. Neumann- na podstawie żródeł dokumentarnych objaśnił nazwy
występujące w relacji Wulfstana. Według niego wspominane Wisłoujście to gdańskie ujście Wisły,
Ilfing to rzeka Elbląg, Estmere identyfikował zaś z Zalewem Wiślanym. Samą osadę lokował zaś w
bliskości jeziora Drużno, wskazując jednocześnie dwie miejscowości, w których spodziewał się ją
znależć- znaną z XV-wiecznych źródeł Deutschendrusen i Preuschmark (dzisiejszy Przezmark).
Teoria ta została jednak skrytykowana w 1875 roku przez A. Kolberga, który widział raczej Truso
na wyspie, na której pierwotnie założono Elbląg, zanim go przeniesiono. Także inni badacze
wskazywali na Elbląg jako najbardziej prawdopodobne miejsce ulokowania dawnego Truso (m.in.
S. Anger, R. Door, B. Ehrlich).

Z czasem zaczęły się pojawiać inne pomysły- osady szukano na przykład w Myślęcinie,

wskazując na trwałość osadnictwa w tym rejonie (Mielczarski 1963, s.5-8). Wskazywano również
na Tczew, tłumacząc to zbieżnością nazwy, wywodzącą się rzekomo od Etrusków (Skrok 1984,
s.182). Z kolei H. Wilczewski sugerował skierowanie poszukiwań w okolice wsi Bągart, gdzie
znaleziono relikty pomostów przez dolinę rzeki Dzierzgoń (Mielczarski 1963, s.9). Ten sam temat
podjął znacznie później gdański archeolog A. Zbierski, argumentując tą koncepcję znaleziskiem
łodzi żaglowo-wiosłowej i wskazując na korzystne położenie hydrograficzne i strategiczne okolic
Bągartu i ujścia rzeki Dzierzgoń. Jeszcze inna koncepcja lokowała Truso w pobliżu Tujska,
identyfikując Ilfing z rzeką Świętą (Haftka 1971, s.240), a po odkryciu w 1977 roku w wodach
Zatoki Puckiej wczesnośredniowiecznego portu mówiono nawet o Pucku jako miejscu znalezienia
poszukiwanej osady (Skrok 1984, s.183).

Teorii było więc bardzo wiele i argumentowane były w różny sposób. Część z tych

poglądów było rewidowanych, jak choćby o położeniu Truso we wsi Drużno (jak to widział S.
Mielczarski), gdyż prowadzone tam badania archeologiczne dały negatywny rezultat (Haftka 1971,
s.245). Podobnie z lokalizacją osady na terenie Elbląga- pomimo stwierdzenia istnienia tam
kilkudziesięciu stanowisk archeologicznych (na przykład na Polu Nowomiejskim) i odnalezienia
wielu zabytków o proweniencji skandynawskiej i nadreńskiej (Haftka 1971, s.237), nie
zidentyfikowano żadnego z nich z poszukiwaną osadą.

Większość badaczy jednak od początku wiązała osadę Truso z jeziorem Drużno, wskazując

zarówno na położenie korespondujące z Wulfstanowym opisem, jak również na powiązania nazwy
Truso z pruskim Drusin. Dlatego odkrycie w 1982 roku nad wschodnim brzegiem jeziora rozległej,
wczesnośredniowiecznej osady pozwoliło wysnuć przypuszczenie, że poszukiwania Truso zostały
zakończone (Jagodziński 1993, s.54). Stało się to za sprawą rozpoczętych wiosną 1979 roku badań
powierzchniowych w ramach akcji AZP. W odległości 7 km na południowy-wschód od Elbląga i

4

około 400 m na południe od wsi Janów Pomorski, na polach przylegających od północy do linii
kolejowej Elbląg- Bogaczewo, znaleziono wiele kości zwierzęcych, fragmentów ceramiki
(wydatowane wstępnie na koniec VIII-X w.), liczne bryłki bursztynu i półwytwory ozdób
bursztynowych. Zabytki te rozrzucone były na około 10 ha badanego terenu. Badania
wykopaliskowe były początkowo ratowniczymi ze względu na zniszczenie części stanowiska
wskutek głębokiej orki (teren użytkowany rolniczo). Udało się jednak wyróżnić ślady domostw,
śladów po słupach i paleniskach (Jagodziński, Kasprzycka 1990, s.13-14). W obrębie budynków
odkryto zabytki takie jak półprodukty, odpady produkcyjne, narzędzia. Pozwala to przypuszczać, że
znajdowały się tam warsztaty rzemieślnicze- m.in. szklarski, kowalski, złotniczy, rogowiarski i
bursztyniarski (Jagodziński 1996, s.11). W 1,5-arowym wykopie „K” odsłonięto fragment wału
brzegowego, a na północ od niego pozostałości 9 łodzi klepkowych. W obrębie budynków
położonych obok wrakowiska znaleziono liczne monety arabskie (dirhamy), odważniki i fragmenty
wag, paciorki z półszlachetnych kamieni (np. krwawnika) oraz dwie zapinki równoramienne
(Jagodziński, Kasprzycka 1990, s.36), co sugerowałoby rozwój handlu w części portowej osady. O
wymianie świadczyłyby także znaleziska sztabek żelaza (sprowadzanych lub produkowanych na
miejscu), sprowadzanej tłuczki szklanej w postaci fragmentów naczyń, wyrobów z bursztynu
(paciorki, pionki do gry hnefatafl, wisiorki w kształcie toporków i młotków Thora), surowca
bursztynowego, wyrobów złotniczych na wysokim poziomie(3), osełek ze skandynawskich łupków
i piaskowców oraz wyrobów rogowych, takich jak trójwarstwowe grzebienie i oprawki noży
(Jagodziński 1996, s.12).

Bogactwo materiału źródłowego pozwoliło ustosunkować się do wielu kwestii związanych z

chronologią, funkcją i składem etnicznym osady. Widoczny jest na jej terenie zaawansowany
rozwój rozmaitych rzemiosł. Zabytki obcego pochodzenia i przedmioty związane z handlem
świadczą o bardzo rozległych kontaktach, a także mieszanym składzie etnicznym Truso. Te cechy i
sama rozległość stanowiska przekonuje o niewątpliwie wyjątkowej pozycji osady w tym rejonie.
Zdjęcia lotnicze i sondowania geologiczne pozwoliły odtworzyć kierunek transportu materiału,
dawne koryta rzeczne i stożki napływowe czy fazy cofającego się zbiornika, a tym samym
odtworzyć warunki środowiska przyrodniczego panujące w okresie istnienia osady i odnieść się do
Wulfstanowego opisu tego rejonu. Nie ma już wątpliwości, że poszukiwane od około 400 lat Truso
zostało odnalezione. Badania wykopaliskowe prowadzone od 1983 roku odsłoniły zaledwie
skrawek obszaru zajmowanego niegdyś przez osadę, a kolejne sezony badań przynieść mogą więcej
ciekawych zabytków.

Przypisy:

1. Pod koniec V wieku nastąpił napływ na tereny Żuław i Wysoczyzny Elbląskiej plemion

bałtyjskich, zwanych potem Prusami. Charakterystyczne dla nich zabytki takie jak
dwustożkowate naczynia gliniane, brązowe zapinki kuszowate z grzebykami, zapinki
dwupłytowe czy sprzączki z brązu o ażurowym ornamencie odnajdowano na terenie osady
Truso najczęściej.Z kolei o obecności zachodniopomorskich plemion słowiańskich świadczą
naczynia gliniane typu Feldberg, Frensendorf czy Menkendorf. Obecne w materiale
zabytkowym z Truso są również typowe dla Skandynawii zapinki równoramienne,
odważniki i fragmenty wag oraz ułamki grzebieni (Jagodziński 1993, 49-56).

2. Według H. Bertrama i innych geografów rolę głównego ramienia Wisły pełnił wówczas

Nogat (Mielczarski 1963, s.20)

3. Oprócz gotowych wyrobów, takich jak zapinki, odnaleziono półprodukty i narzędzia

złotnicze- młoteczek złotniczy, kowadełka złotnicze, fragmenty tygielków odlewniczych oraz
odpady produkcyjne- grudki stopionego brązu i milimetrowe kuleczki srebra (Jagodziński
1993, s.54)

5

Bibliografia:

1. Gierszewski S., 1970 Elbląg. Przeszłość i teraźniejszość, Gdańsk 1970
2. Haftka M., Elbląg we wczesnym średniowieczu i problem lokalizacji Truso, Pomorania

Antiqua t.VI, s. 193-252, 1971

3. Jagodziński M., Osadnictwo w okresie wczesnodziejowym [w:] Historia Elbląga, t.1, red. S.

Gierszewski, A. Groth, s.49-59, Gdańsk 1993

4. Jagodziński M., Port w Truso [w:] Morskie tradycje Elbląga. Przeszłość, teraźniejszość,

przyszłość, red. W. Długokęcki, s. 7-18, Elbląg 1993

5. Jagodziński M., Kasprzycka M., Zarys problematyki badawczej wczesnośredniowiecznej

osady rzemieślniczo- handlowej w Janowie Pomorskim (gmina Elbląg), Pomorania Antiqua
t. XIV, s.9- 49, 1990

6. Mielczarski S., 1963 Truso, Rocznik Elbląski t.II, s.3-36., 1963
7. Skrok Z., Rodowód z głębi ziemi, Warszawa 1984
8. 1961 Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów Słowiańszczyzny, Źródła objaśniające

początki państwa polskiego, Źródła nordyckie, t.I, wyd. G. Labuda, Warszawa 1961

6