Ratownik_medyczny_322[06]_Z2.04

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1. Psychologia zachowania ludzi w zagroŜeniu

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Pomoc psychologiczna w sytuacji kryzysowej

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Choroba śmierć, umieranie jako szczególny rodzaj sytuacji kryzysowej

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Wypalenie zawodowe. Dylematy etyczno-psychologiczne w pracy

ratownika

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie pomocny Tobie w przyswajaniu wiedzy o podstawowych procesach

psychologicznych występujących w sytuacjach trudnych i kryzysowych związanych
z zagroŜeniem.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,

−

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć – przykładowy zestaw zadań; zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

Materiał nauczania podzielono na cztery części. W pierwszej części omówiono

zagadnienia  psychologicznych  problemów  człowieka  w  zagroŜeniu  –  pojęcie  i  rodzaje
sytuacji trudnych,  charakterystykę zachowań ludzi w sytuacjach trudnych z uwzględnieniem
zachowań  grup  i  tłumu.  Przedstawiono  zjawisko  paniki  i  metody  zapobiegania  panice
w tłumie.

Drugi rozdział poświęcony jest omówieniu sytuacji kryzysowych w Ŝyciu człowieka.

Omówiono w nim pojęcie i rodzaje sytuacji kryzysowych, zespół stresu pourazowego, ogólne
zasady  prowadzenia  wsparcia  psychologicznego  i  interwencji  dla  osób  w  kryzysie.
NajwaŜniejszym  elementem  prowadzonej  interwencji  jest  komunikowanie  się  ratownika
z osobą  poszkodowaną,  przekazywanie  informacji  i  przyjmowanie  informacji  zwrotnych,
negocjowanie.  Problemy  te  w  odniesieniu  do  szczególnych  sytuacji  kryzysowych  (choroba,
ś

mierć, próba samobójcza) omówiono w następnej kolejności.

Trzecia część zawiera zagadnienia wpływu choroby i umierania na stan psychiczny

pacjenta i jego rodziny oraz zasady udzielania wsparcia psychologicznego chorym
i umierającym.

Pojęcie, objawy i przyczyny zespołu wypalenia zawodowego oraz sposoby

przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu ze szczególnym uwzględnieniem technik relaksacji
omówiono szerzej w końcowej, czwartej części poradnika. Zawiera ona równieŜ
przedstawienie specyficznych problemów psychologicznych pracy ratownika medycznego
i dylematów etycznych w ratownictwie.

wiczenia pozwolą Ci rozwijać umiejętności analizowania zachowania człowieka

w sytuacjach  trudnych,  przekazywania  informacji  choremu  i  jego  rodzinie,  komunikowania
się  z  chorym  poprzez  stosowanie  technik  aktywnego  słuchania,  negocjacji,  doskonalenie
umiejętności podejmowania decyzji w sytuacjach niepewnych i konfliktowych np. w sytuacji
wystąpienia  paniki.  Ćwiczenia  dadzą  Ci  równieŜ  moŜliwość  zapoznania  się  z  techniką
prowadzenia  relaksacji  i  innymi  metodami  przeciwdziałania  wypaleniu  zawodowemu.
W dyskusji

będziesz

miał(a)

moŜliwość

analizowania

dylematów

etycznych

i psychologicznych występujących w ratownictwie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

korzystać z róŜnych źródeł informacji,

−

posługiwać się róŜnymi metodami poznawania człowieka dla wyjaśniania jego
zachowania,

−

rozróŜniać czynniki mające wpływ na Ŝycie i rozwój człowieka,

−

interpretować róŜnice indywidualne między ludźmi,

−

charakteryzować etapy rozwoju psychofizycznego człowieka i procesy poznawcze
człowieka,

−

omawiać wpływ procesów emocjonalnych i motywacyjnych na funkcjonowanie
człowieka,

−

rozróŜniać czynniki mające wpływ na motywacje człowieka,

−

omawiać podstawowe zasady komunikacji międzyludzkiej,

−

stosować metody komunikacji werbalnej i niewerbalnej,

−

wykorzystywać techniki zachowań asertywnych,

−

wyjaśniać zachowanie człowieka w sytuacjach społecznych,

−

omawiać podstawowe procesy grupowe i społeczne,

−

wyjaśniać pojęcie i mechanizmy działania stresu, interpretować pojęcie zdrowia, choroby
i śmierci,

−

charakteryzować przebieg choroby,

−

wykorzystywać wiedzę o podstawowych mechanizmach poznawczych i emocjonalnych
do interpretowania zachowań człowieka,

−

umiejętnie porozumiewać się i współdziałać w grupie,

−

wyjaśniać podstawowe pojęcia z zakresu etyki,

−

korzystać z Internetu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

ocenić wpływ sytuacji nagłego zdarzenia lub kataklizmu na zachowania ludzi,

−

określić zachowania ludzi w sytuacjach zagroŜeń cywilizacyjnych i środowiskowych,

−

wyjaśnić mechanizmy problemów psychologicznych pojawiających się w zbiorowości
w chwili zagroŜenia,

−

zapobiec zjawisku paniki,

−

porozumieć się z ofiarą awarii, katastrofy lub wypadku,

−

zanalizować problemy człowieka pojawiające się w sytuacji kryzysowej w rodzinie,

−

nawiązać kontakt interpersonalny z chorym, poszkodowanym i jego rodziną oraz
współpracownikami,

−

udzielić wsparcia psychologicznego osobie chorej, umierającej, poszkodowanej
w wypadku, członkom rodziny, świadkom zdarzenia,

−

zastosować w kontakcie z chorym (poszkodowanym) elementy terapii podtrzymującej,

−

określić zasady negocjacji psychologicznej,

−

podjąć negocjacje z osobami w zagroŜeniu Ŝycia i zdrowia,

−

scharakteryzować zespół stresu pourazowego,

−

scharakteryzować zespół wypalenia zawodowego,

−

zapobiec wypaleniu zawodowemu,

−

zadbać o własną kondycję fizyczną i psychiczną,

−

odreagować własne stresy i zapanować nad emocjami,

−

przewidzieć postępowanie wobec dylematu etycznego występującego w trakcie działań
ratowniczych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Psychologia zachowania ludzi w zagroŜeniu

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.1.1. Człowiek w sytuacji trudnej i frustrującej

Sytuacja to „układ wzajemnych stosunków człowieka z innymi elementami jego

rodowiska w określonym momencie czasu” [22, s. 17]. Na sytuację składają się obiektywne,

fizyczne  elementy  otoczenia,  cechy  wewnętrzne  człowieka,  wartości,  moŜliwości,  nawyki,
czynności człowieka, stan i cechy wszystkich elementów w danym momencie oraz wzajemne
między  nimi  stosunki,  ich  układ.  Sytuacja  rozpatrywana  jest  zawsze  ze  względu  na
konkretnego  człowieka,  odnosi  się  do  człowieka  i  jest  jego  sytuacją.  JeŜeli  w  danym
momencie  w  jakimś  miejscu  jest  kilka  osób,  to  sytuacja  kaŜdego  z  nich  jest  inna.  Dlatego
chcąc  skutecznie  wpływać  na  zachowanie  ludzi  musimy  zawsze  uwzględniać  prócz
obiektywnych  elementów  sytuacji,  postrzeganych  przez  wszystkich  jej  uczestników,  takŜe
sposób  rozumienia,  przeŜywania  i  spostrzegania  tej  sytuacji  przez  konkretnego  człowieka.
Jest  to  szczególnie  waŜne,  podczas  zdarzeń  niebezpiecznych,  trudnych  i  zagraŜających,  gdy
niesie  się  pomoc  ludziom.  Sposób  rozumienia  przez  nich  własnej  sytuacji,  sposób  jej  oceny
jest inny dla kaŜdej poszkodowanej osoby.

Jeśli sytuacje, jakich człowiek doświadcza, powtarzają się, powoduje to dostosowanie

wzajemne  wszystkich  elementów  sytuacji:  celów,  jakie  mają  być  zrealizowane  (wartości),
warunków,  w  jakich  dokonuje  się  realizacja  celów,  metod  realizacji  (czynności)  i  samego
wykonawcy (podmiotu). W ten sposób elementy sytuacji stają się zorganizowane, stabilizuje
się  ich  układ.  Mówimy  wówczas  o  wytworzeniu  się  sytuacji  normalnej.  Gdy  ustalona  w  ten
sposób  równowaga  sytuacji  normalnej  zostanie  zakłócona  na  skutek  np.  zmian  w  układzie
elementów  sytuacji,  pojawienia  się  nowych  elementów  lub  braku  jakiś  innych  elementów  –
wówczas mamy do czynienia z sytuacją trudną.

Sytuacja trudna występuje, gdy zakłócony został normalny przebieg aktywności

i zmniejsza się prawdopodobieństwo, Ŝe zadanie da się rozwiązać na zwykłym poziomie
w dotychczasowy sposób.
Wszystkie sytuacje trudne mają pewne właściwości wspólne. Zazwyczaj zawierają one takie
elementy, które:

−

stanowią zagroŜenie dla jednostki (zagroŜenie sygnalizowane lub bezpośrednio

doznawane),

−

zakłócają lub uniemoŜliwiają jednostce działanie zmierzające do osiągnięcia celu

(zaspokojenia potrzeby, rozwiązania zadania),

−

powodują pozbawienie jednostki jakiś cenionych przez nią wartości.

Sytuacja trudna→ stan wzmoŜonej aktywacji → przeciąŜenie moŜliwości samoregulacji
↓
stres i frustracja

Rys. 1. Mechanizm reakcji na sytuację trudną

Sytuacja trudna wyzwala u człowieka stan wzmoŜonej aktywizacji i obciąŜa, bądź nawet

przeciąŜa, moŜliwości samoregulacji, co prowadzi do stresu albo kryzysu. Trudność sytuacji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jest pojęciem relatywnym: to, co jest trudne dla konkretnej osoby nie musi być trudne dla
kogoś drugiego, a nawet dla niej samej w innym momencie.

Typy sytuacji trudnych

W zaleŜności od rodzaju i genezy zakłóceń przebiegu sytuacji rozróŜnia się następujące

rodzaje sytuacji trudnych:
1.

Sytuacja  deprywacji  pojawia  się,  gdy  dochodzi  do  braku  podstawowych  elementów
potrzebnych  do  normalnego  funkcjonowania  człowieka,  gdy  osoba  pozbawiona  jest
czegoś, co jest potrzebne do normalnego Ŝycia lub funkcjonowania albo, inaczej mówiąc,
jest  to  sytuacja,  w  której  nie  są  zaspokojone  jakieś  podstawowe  potrzeby  podmiotu.
Mogą to być potrzeby fizjologiczne, społeczne, psychiczne. Deprywacja moŜe prowadzić
do  róŜnych  zaburzeń  organizmu  lub  jego  osłabienia.  ObniŜa  się  wówczas  jakość
realizacji zamierzonych celów, przedłuŜa czas reakcji, wzrasta pobudzenie emocjonalne,
a  zaburzenie  pola  świadomości  moŜe  powodować  u  osoby  nawet  halucynacje  i  błędy
w postrzeganiu.  Deprywacje  bardzo  silne,  długotrwałe  i  przedłuŜające  się  mogą
prowadzić do depresji sytuacyjnych i utraty poczucia sensu Ŝycia.

Sytuacja  przeciąŜenia  zachodzi  wówczas,  gdy  trudność  zadania  jest  na  granicy
moŜliwości  człowieka,  na  granicy  jego  sił  fizycznych  lub  umysłowych,  ale  ich  nie
przekracza,  gdy  osoba  otrzymuje  zadania  wymagające  od  niej  maksymalnego  wysiłku.
PrzeciąŜenia  mogą  dotyczyć  czynności  percepcyjnych,  motorycznych  lub  umysłowych.
W  sytuacji  takiej  poziom  wykonania  zadania  się  obniŜa,  pojawiają  się  zaburzenia
nerwicowe, stany napięcia nerwowego, błędy wykonawcze.

Sytuacja  utrudnienia  występuje  wtedy,  gdy  osoba  napotyka  przeszkodę  lub  gdy  brak
jest  pewnych  elementów  niezbędnych  do  działania.  MoŜliwość  wykonania  zadania
zmniejsza  się  z  powodu  utrudnień.  Mogą  nimi  być  róŜnorodne  naciski  i  działania
przeciwne  do  działań  osoby  lub  nie  pojawienie  się  elementów  potrzebnych  do  działania
(przedmiotów, narzędzi, informacji).

Sytuacja  konfliktowa  występuje,  gdy  na  człowieka  działają  siły  przeciwstawne
(czynniki  fizyczne,  róŜne  naciski  społeczne,  moralne).  Sytuacja  konfliktowa  moŜe
dotyczyć  konfliktu  ról,  kompetencji  lub  zadań;  moŜe  obejmować  sytuacje  sprzeczności
interesów,  przekonań,  sytuacje  walki,  współzawodnictwa,  gry.  Przykładem  konfliktu  są
sytuacje  wyboru  miedzy  sprzecznymi  wartościami  pozytywnymi  lub  negatywnymi.
Najogólniej moŜna je podzielić na takie, w których osoba postawiona jest wobec wyboru
między dwiema wartościami pozytywnymi (konflikt typu „dąŜenie – dąŜenie”), dwiema
wartościami  negatywnymi  (konflikt  typu  „unikanie  –  unikanie”)  oraz  miedzy
osiągnięciem  wartości  pozytywnej  kosztem  zaakceptowania  wartości  negatywnej  lub
utraty innej wartości pozytywnej (konflikt typu „dąŜenie – unikanie”).

Sytuacja zagroŜenia pojawia się, gdy występuje prawdopodobieństwo, Ŝe będzie
naruszona ceniona przez osobę wartość (utracona całkowicie lub naruszona częściowo):
Ŝ

ycie i zdrowie własnego lub bliskich, własność, uprawnienia, pozycja społeczna, dobre

imię.  Jest  to  takŜe  sytuacja  gdy  kwestionowane  są  poglądy  człowieka,  zagroŜona  jego
samoocena. Im większe znaczenie człowiek przypisuje konkretnej wartości, tym większe
napięcie  pojawia  się  w  momencie  jej  zagroŜenia.  ZagroŜenie  moŜe  powstać  jako  wynik
niekorzystnego  układu  zewnętrznych  elementów  środowiska  człowieka  (awarie,
katastrofy, wypadek, kradzieŜ, wojna itp.) lub jako wynik wewnętrznego stanu człowieka
(panika,  nieadekwatny  lęk,  podjęcie  działania  ryzykownego,  nieprzygotowanie  na
egzaminie  itp.)  W  sytuacji  zagroŜenia  pojawiają  się  u  człowieka  róŜnorodne  reakcje
pełniące funkcje obrony i ochrony takie jak: agresja, ucieczka, nieświadome mechanizmy
obronne.  Konsekwencją  sytuacji  zagroŜenia  jest  dezorganizacja  Ŝyciowych  czynności
człowieka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tomaszewski uwaŜa, Ŝe w jednej i tej samej sytuacji mogą występować równocześnie

trudności  róŜnego  typu,  a  kaŜda  sytuacja  trudna  jest  w  większym  lub  mniejszym  stopniu
sytuacją zagroŜenia [22, s. 35].

Psychologiczne następstwa sytuacji trudnych
Reakcją człowieka na sytuacje trudne jest stres i frustracja, a w przypadkach przedłuŜających
się  trwałe  zmiany  w  funkcjonowaniu  człowieka  o  charakterze  patologicznym  związane
z utrwalaniem  się  niekorzystnych  dla  człowieka  wzorów  zachowań,  zmian  osobowości,
niewłaściwego  poziomu  motywacji  i  jakości  działania.  Sytuacje  trudne  bez  względu  na  ich
rodzaj:

−

podwyŜszają stopień pobudzenia,

−

uruchamiają mechanizmy stresu,

−

wpływają na dalsze zachowanie człowieka,

−

obniŜają wiarę we własne moŜliwości,

−

powodują trwałe zmiany w zachowaniu i funkcjonowaniu człowieka.

Pojęcie sytuacji trudnej zbliŜone jest do takich pojęć jak stres i frustracja. Za wspólną cechę
sytuacji  trudnych,  stresowych  czy  teŜ  frustrujących  przyjmuje  się  występowanie  czynników
działających  niekorzystnie  na  organizm  i  powodujących  specyficzne  zmiany  w  jego
funkcjonowaniu.

Frustracja  to  zespół  przykrych  emocji  związanych  z  niemoŜnością  realizacji  potrzeby  lub
osiągnięcia określonego celu. Inaczej mówiąc, frustracja (jako emocja) jest reakcją człowieka
na  przeszkodę  w  osiąganiu  celu,  do  którego  dąŜy.  Frustracja  wywołana  jest  sytuacją  trudną
zmuszającą  osobę  do  zmiany  swojego  działania  albo  do  rezygnacji  z  osiągnięcia  celu.
Powoduje  to  rozczarowanie,  rozdraŜnienie,  zniechęcenie,  dezorganizacje  lub  zablokowanie
działania.  Gdy  człowiek  znajdzie  się  w  sytuacji  nierozwiązanego  problemu,  a  ma  silną
motywacje  do  rozwiązania  go,  takie  przeszkody  są  szczególnie  frustrujące.  Określeniem
„frustracja”  nazwa  się  niekiedy  równieŜ  samą  przeszkodę  na  drodze  do  osiągnięcia  celu.
Ź

ródłem frustracji mogą być konflikty motywacyjne, sprzeczności interesów, konflikty

poznawcze (np. gdy informacje potrzebne do działania są niejednoznaczne, niezgodne
z oczekiwaniami, gdy są braki w informacjach)

Przyczyny frustracji:

−

wewnętrzne czynne (stany psychiczne, procesy psychiczne),

−

wewnętrzne bierne (właściwości podmiotu, stałe braki psychiczne – np. upośledzenie)

−

zewnętrzne czynne (najczęściej inni ludzie),

−

zewnętrzne bierne (warunki środowiska).

W psychoanalizie traktuje się frustrację (czyli niemoŜność zaspokojenia popędów

i potrzeb) jako czynnik rozwojowy, potrzebny do dojrzewania osobowości. Jeśli dziecko nie
przeŜywa frustracji, następuje fiksacja rozwojowa czyli stałe powtarzanie sposobów działania
wypracowanych na niŜszym etapie rozwoju; podobnie jest równieŜ wtedy, gdy przeŜywanej
frustracji jest zbyt wiele. Poziom przeŜywanej frustracji zaleŜy od czynników zewnętrznych
(sytuacyjnych) i wewnętrznych (jednostkowych):

−

Zaskoczenie

Frustrację,  której  się  spodziewamy  jest  łatwiej  znieść.  Chroniąc  się  przed  ewentualną
frustracją  niektóre  osoby  przyjmują,  spodziewając  się  poraŜki,  nastawienie  obronne
pesymistyczne – „i tak mi się nie uda”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

Oczekiwania, co do osiągnięcia celu

Jeśli człowiek ma wysokie oczekiwania, Ŝe uda mu się osiągnąć cel bądź cel jest dla niego
bardzo waŜny, przeŜywa on silniejszą frustrację, jeśli tego celu nie da się osiągnąć. W takich
sytuacjach równieŜ, chroniąc się przed frustracją, próbujemy czasem poradzić sobie
z ewentualną poraŜką poprzez obniŜanie oczekiwań i przyjęcie postawy –„nie zaleŜy mi”.

−

Niezrozumienie

Sytuacja niezrozumiała rodzi silniejszą frustrację niŜ taka, którą rozumiemy i wiemy dlaczego
miała miejsce.

−

PrzeŜywane dotychczas frustracje

Poprzednie frustracje mogą powodować, Ŝe bieŜąca wydaje się bardzo silna. Człowiek zwykle
ma wraŜenie, Ŝe ostatnie, niekorzystne wydarzenie jest najsilniej frustrujące.

−

Bliskość celu

Im bliŜej był cel, którego nie udaje się osiągnąć, tym większa jest frustracja.

Reakcje na frustrację – wzory zachowania człowieka wobec przeszkody:
1.

Zachowania zadaniowe. Człowiek podejmuje próby pokonania przeszkody, dąŜy do
rozwiązania problemu, modyfikuje taktykę działania, koncentruje działania na celu.
Zadaniem jego jest osiągnąć cel.

Zachowania  obronne.  Człowiek  zmienia  cel  działania.  Przeszkoda  pozostaje
niepokonana,  pojawiają  się  silne  emocje  o  znaku  ujemnym,  cel  działania  zostaje
zastąpiony  przez  inny  cel.  Tym  innym  celem  zastępczym  dla  człowieka  jest  takie
działanie,  które  zredukuje  nieprzyjemne  napięcie  i  silne  emocje  negatywne,  jakie
powstały przy napotkaniu przeszkody. MoŜe nim być:

−

agresja – zaatakowanie przeszkody lub skierowanie agresji na inny obiekt: na
przedmioty, inne osoby, samego siebie. Agresja jest mniejsza, kiedy człowiek
przewiduje karę,

−

fiksacja czyli powtarzanie nieskutecznych zachowań podejmowanych, by mimo
wszystko osiągnąć cel. Jest to działanie nieprzystosowawcze i nie prowadzi do
osiągnięcia celu,

−

regresja  czyli  wybór  bardziej  prymitywnych  form  zachowania,  charakterystycznych
dla  wcześniejszych  okresów  rozwojowych,  obniŜenie  sprawności  funkcji
intelektualnych, sprawności wykonania, obniŜenia poziomu zachowań w sferze Ŝycia
emocjonalnego  i  postaw  społecznych.  Gdy  człowiek  dorosły  traci  panowanie  nad
sobą,  zachowuje  się  w  sposób  impulsywny  lub  płaczliwy,  jego  zachowania  mogą
mieć charakter regresji,

−

mechanizmy obronne (min. racjonalizacja, projekcja, wypieranie, substytucja,
dysocjacja).

Odporność na frustrację

Odporność na frustracje to zdolność do niereagowania pobudzeniem emocjonalnym

mimo  znajdowania  się  w  warunkach  stresu,  zdolność  do  podtrzymywania  swoich  działań,
utrzymywania  poziomu  ich  jakości,  sprawności,  kierunku  mimo  działania  czynników
stresowych.  Odporność  ta  determinowana  jest  przez  rodzaj  działania  człowieka  (róŜna  jest
w czasie  wykonywania  róŜnych  zadań).  Uwarunkowana  jest  ona  procesami  fizjologicznymi
oraz  zmianami  psychologicznymi  występującymi  niezaleŜnie  od  sytuacji  stresowej.  Na
przykład  zmęczenie  i  choroba  powodują  obniŜenie  tolerancji  na  stres.  Wyznacznikiem
odporności  jest  teŜ  styl  reagowania,  struktura  osobowości  jednostki,  dotychczasowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

doświadczenia,  samoocena.  Realistyczna  ocena  rzeczywistości,  inteligencja,  wysoka
samoocena,  przeŜywanie  pozytywnych  doświadczeń,  odnoszenie  sukcesów,  poczucie
kompetentności,  wiara  w  swoje  moŜliwości,  przekonanie,  Ŝe  jest  się  zdolnym  do  pokonania
róŜnych  niepowodzeń  i  przeciwności  powodują  wzrost  odporności  na  frustrację.
Występowanie  u  człowieka  emocji  typu  lękowego  obniŜa  odporność  i  wskazuje  na
zgeneralizowane oczekiwanie poraŜki w sytuacji trudnej.  Odporność  na  frustrację  i  stres
moŜe być kształtowana pod wpływem doświadczeń jednostki. MoŜna teŜ ją rozwijać poprzez
treningi:

−

zmniejszania reakcji na bodźce,

−

przesuwania w czasie reakcji na stres,

−

uczenia się hamowania powstających emocji i niedopuszczania, by działały destrukcyjnie
na zachowanie.

4.1.1.2. Psychologiczne problemy zachowania zbiorowości w chwili zagroŜenia.

ZagroŜenie to wzrost prawdopodobieństwa, Ŝe wystąpi zdarzenie powodujące szkodę lub

stratę w cennych dla człowieka potrzebach i wartościach. Jest to zapowiedź pogorszenia
sytuacji człowieka. Wydarzenie takie powoduje szok wywołany przez wysoki poziom
pobudzenia i wyzwala u człowieka silne poczucie zagroŜenia. To prowadzi do poszukiwania
działań zaradczych w zaistniałej, silnie niekorzystnej sytuacji.



Walka z przeciwnościami,



Obrona i ochrona tego, co pozostało



Ucieczka



Powstrzymywanie się od działania



Wołanie o pomoc

Rys. 2. Mechanizm reakcji na zagroŜenie

Działania podejmowane przez człowieka w sytuacji zagroŜenia mogą przyjąć postać

reakcji biernych i czynnych (rys. 2). Czasami te bierne sposoby zachowania się w zagroŜeniu
są  lepsze,  bo  przewaŜa  w  nich  spokój.  Reakcje  człowieka  w  sytuacji  zagroŜenia  mogą  mieć
postać  działań  przystosowawczych,  sprzyjających  rozwiązaniu,  zaradzeniu  sytuacji
zagroŜenia lub zachowań nieprzystosowawczych – depresji, poczucia bezradności, obniŜenia
odczuwania  zagroŜenia  (utracenia  mechanizmów  czujności  i  samoobrony  w  sytuacji
niebezpiecznej).

Wszystkie sytuacje zagraŜające, takie jak katastrofy, wypadki komunikacyjne, porwania,

klęski Ŝywiołowe mają charakter indywidualny i  społeczny. Biorą w nich  udział pojedynczy
ludzie stając się pokrzywdzonymi bądź świadkami. Ofiarami stają się teŜ członkowie rodzin
osób uczestniczących w  katastrofie. Sposób doświadczania sytuacji niebezpieczeństwa przez
poszczególnych jej uczestników to jednostkowy, mikrospołeczny charakter katastrof. MoŜna
mówić  teŜ  o  charakterze  makorospołecznym  katastrof.  W  wielu  z  nich,  na  przykład

czynne

bierne

DZIAŁANIA
ZARADCZE
PODEJMOWANE
PRZEZ
CZŁOWIEKA

Z
A
G
R
O
ś
E
N
I
E

wydarzenie

powoduje

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w zbiorowych wypadkach komunikacyjnych, mamy bowiem do czynienia z duŜymi grupami
ludzi,

które naleŜy traktować jako pewną całość kierującą się innymi prawami, mającą swój

odrębny, inny niŜ jednostkowy sposób reagowania.

Tłum  to  niezorganizowana  grupa  ludzi  niepołączona  Ŝadnymi  więzami,  choć  w  danym
momencie, szczególnie w sytuacji zagroŜenia, walki, zebrania się dla jakiejś idei, sprawy, ich
myśli  i  uczucia  mogą  być  podobne.  Jednostki  w  tłumie  zawsze  przebywają  w  bliskości
fizycznej  i  mają  wspólny  obiekt  zainteresowania.  Tłum  moŜe  przejawiać  wspólnie
ukierunkowane,  spontaniczne  działania.  W  takiej  sytuacji  w  tłumie  dochodzi  często  do
naśladownictwa  i  wyzbywania  się  indywidalizmu.  Często  uczestnicy  tłumu  czują  się  w  nim
silniejsi i tracą zdolność obiektywnej oceny sytuacji. Specyfiką tłumu jest brak jakiejkolwiek
organizacji  formalnej  i  funkcjonowania  norm  moralnych.  Tym  samym  brak  jest  racjonalnej
kontroli  społecznej  czyli  działania  presji  społecznej  w  sytuacji  nieprzestrzegania  przez
uczestników  tłumu  jakiejś  normy  społecznej.  Tłum  napędzają  silne  potrzeby  emocjonalne
u ludzi, jakimi najczęściej są: poczucie krzywdy, gniew, ciekawość, strach czy poszukiwanie
zdobyczy.  Brak  organizacji  i  osłabienie  norm  moralnych  sprzyja  wyzwalaniu  się  w  tłumie
popędów prowadzących do zachowań destrukcyjnych i anormalnych.

Rodzaje tłumów
Tłum uciekający to tłum ogarnięty paniką na ograniczonej przestrzeni, przewaŜnie podczas
zbiegowiska  zagroŜonego  niespodziewanym  niebezpieczeństwem.  W  tłumie  uciekającym
jednostki ogarnięte strachem kierują się instynktem samozachowawczym, nie myślą o innych
a  wyłącznie  o  dobru  własnym,  nie  zauwaŜają  innych.  Wszelkie  normy  społeczne  są
zawieszone poza zasadą ochrony siebie samego.

Tłum przypadkowy charakteryzuje się słabą interakcją pomiędzy uczestnikami lub wręcz jej
brakiem.  Tworzą  go  jednostki,  które  przyciągnęło  jakieś,  często  przypadkowe  wydarzenie.
Przykładem  takiego  tłumu  są  osoby  przyglądające  się  wypadkom,  zbiegowiska  świadków.
Głównym  bodźcem  budującym  taki  rodzaj  tłumu  jest  ciekawość,  potrzeba  ekscytujących
doznań, stymulacji.

Tłum ma pewne wspólne właściwości. Są nimi:
1)

dezindywidualizacja, czyli częściowy zanik niektórych składników i cech osobowości
jednostek na okres jej wtopienia się w zbiorową psychikę tłumu,

wzmoŜone naśladownictwo spowodowane zanikiem indywidualnej refleksyjności,

zaraŜanie emocjonalne polegające na wytwarzaniu się identycznych lub podobnych
stanów emocjonalnego napięcia powstającego na gruncie podobnych postaw, nastrojów
i oczekiwań,

duŜa podatność na sugestie i oddziaływania innych uczestników tłumu.

Osoby znajdujące się w tłumie podczas sytuacji zagraŜającej – katastrofy czy wypadku –

charakteryzuje:

−

duŜa potrzeba uzyskania informacji i podejmowanie działań w jej poszukiwaniu –
niezaspokojona moŜe prowadzić do ulegania błędnym przekonaniom opartym o plotkę,

−

zaufanie do nieznanych osób i informacji od nich uzyskanych – mechanizm plotki,

−

szybkie zniechęcanie się do proponowanych rozwiązań, decyzji, udzielanych form
pomocy, sugestii,

−

radykalizm sądów i działań – łatwość osądzania, niewywaŜone sądy na temat
udzielających pomocy, ofiar, winnych, rozwoju sytuacji, podejmowanie działań pod
wpływem tak radykalnych sądów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

ambiwalencja emocjonalna czyli szybka zmiana bądź jednoczesne przeŜywanie uczuć
skrajnych (pozytywnych i negatywnych) w stosunku do osób udzielających pomocy,
ofiar, winnych, w stosunku do pojawiających się wydarzeń,

−

przerzutność uwagi powodująca trudności w utrzymaniu uwagi osób (np. przez słuŜby
porządkowe), bowiem zmiany w sytuacji, nowe zagroŜenia, dziejące się wydarzenia itp.
powodują szybkie zmiany obiektu uwagi osób w tłumie,

−

zmiana poglądów pod wpływem innych wynikająca z zatracenia indywidualizmu
w tłumie – osoby aktywne w tłumie bądź tłum jako całość zaraŜają jednostki swoimi
poglądami i postawami, choćby one były w sprzeczności z realną oceną sytuacji,

−

obniŜenie  indywidualnego  poziomu  funkcjonowania  umysłowego  –  działanie  osób
w tłumie  cechuje  obniŜenie  intelektualnej  zdolności  do  oceny  sytuacji  i  sposobów  jej
rozwiązania.
Na  miejscu  katastrofy  spotyka  się  dwa  rodzaje  tłumów:  tłum  osób  poszkodowanych,

zagroŜonych (tłum spontaniczny) i tłum obserwujących (tłum świadków).

Tłum spontaniczny jest to skupisko ludzi na miejscu powaŜnego zdarzenia będących jego

uczestnikami, działających zwykle w panice, tłum bardzo niebezpieczny, reagujący
gwałtownie i trudny do opanowania.

Tłum świadków to zbiorowość budująca się w czasie, rozszerzająca się,

nieposzkodowana, nie doznająca tak silnego lęku jak tłum uczestników a bardziej ekscytacji
sytuacją. Tłum ten ma zapotrzebowanie przede wszystkim na informacje (ciekawość).
Sprawia duŜo trudności ratownikom, utrudnia dostęp do miejsca działania, powoduje nowe,
większe zagroŜenie, dezorganizuje akcję.

Panika

Panikę wywołuje strach. Wynikiem paniki jest ucieczka przed niechybną katastrofą,

zagroŜeniem.  Człowiek  ogarnięty  paniką  nie  potrafi  rozumowo  uzasadnić  swojego
postępowania,  ale  czuje,  Ŝe  działanie  jego  ma  cechy  pewnego  przymusu.  Działa  pod
wpływem emocji. Panika powstaje nagle i powoduje gwałtowną ucieczkę, szukanie ratunku.
Towarzyszy  jej  nieprawidłowe  postrzeganie  rzeczywistości  przez  osoby,  które  jej  uległy.
W panice  człowiek  nie  zastanawia  się,  co  robić,  działa  instynktownie,  nie  myśli  logicznie.
Jedną z przyczyn paniki jest często obniŜona sprawność i odporność fizyczna, lęk, niepokój,
powtarzająca się  groźba niebezpieczeństwa, nagłe, zagraŜające Ŝyciu wydarzenie, kontakt ze
ś

miercią, widok licznych ludzkich ofiar. Panikę moŜe wywołać niebezpieczeństwo prawdziwe

lub  wyimaginowane.  To  ostatnie  potęgowane  jest  często  przez  niepewność,  nieznajomość
sytuacji,  brak  orientacji  w  danym  terenie,  wyczekiwanie  na  to,  co  ma  nastąpić.  Panikę
powodują przyczyny:

−

emocjonalne: poczucie izolacji, odosobnienia psychicznego i fizycznego, lęku, depresja;

−

fizyczne, które mogą występować w sytuacjach katastrof, kataklizmów, wypadków,
terroryzmu np. bezsenność, zmęczenie, wyczerpanie, niedostateczna ilość poŜywienia
i wody, warunki klimatyczne,

−

społeczne: wpływ grupy, sugestie, brak dobrej organizacji (chaos, dezinformacja),
bezradność, brak pomocy w sytuacji zagroŜenia, brak jednostki przywódczej, która moŜe
opanować sytuację.

Panika moŜe dotyczyć zachowania jednostki oraz zachowania grup ludzi.

Panika indywidualna

Panika indywidualna w psychiatrii nazwana jest lękiem napadowym. U osób cierpiących

na napady paniki atak moŜe nastąpić w kaŜdej chwili. U podłoŜa tej choroby leŜą czynniki
biologiczne i genetyczne, natomiast same napady mogą być spowodowane stresującymi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

sytuacjami. Przyczyn wywołujących napady jest bardzo wiele min. hiperwentylacja,
zadławienie, duszność, zawał serca, stres.

Objawy paniki u człowieka:

−

lęk,

−

dekoncentracja,

−

nadwraŜliwość,

−

poczucie nierealności,

−

rozdraŜnienie,

−

zawroty głowy, omdlenia, palpitacje, pocenie.

Panika grupowa

Panika grupowa to nagły i nieoczekiwany wybuch silnego i szybko rozprzestrzeniającego

się  zbiorowego  strachu  wywołanego  często  niebezpieczeństwem  wyimaginowanym  lub
postrzeganym  jako  większe  niŜ  jest  naprawdę.  Strach  moŜe  być  tak  silny,  Ŝe  człowiek
ogarnięty  paniką  nie  zastanawia  się  nad  swoim  zachowaniem  wobec  rzeczywistego  lub
rzekomego  niebezpieczeństwa.  Niektórzy  ludzie  w  sytuacjach  nadzwyczajnych  mogą
reagować  agresją,  osłupieniem,  amokiem,  majaczeniem  lub  urojeniami.  W  długotrwałych
sytuacjach kryzysowych ludzie mogą odczuwać zbiorowe halucynacje czy iluzje wynikające
z  wyczerpania  psychicznego.  Strach  moŜe  być  zredukowany,  jeśli  człowiekowi  w  jakiś
sposób  uda  się  uniknąć  tego,  co  mu  zagraŜa.  Najprostszą  formą  redukcji  strachu  jest
opuszczenie  miejsca,  z  którym  związane  jest  zagroŜenie  czyli  ucieczka.  Taka  tendencja  do
ucieczki,  do  jak  najszybszego  oddalenia  się  z  miejsca  zagroŜenia,  pojawia  się  w  tłumie
u kilkudziesięciu, kilkuset osób naraz. Osoby w tłumie nie zwracając uwagi na inne istniejące
zagroŜenia,  nie  zwracając  uwagi  na  innych  ludzi,  a  mając  przed  oczami  tylko  swój  interes,
rzucają  się  do  ucieczki  tratując,  miaŜdŜąc,  niszcząc.  Panika  nigdy  nie  sprzyja  wyjściu
z zagroŜenia,  przeciwnie,  moŜe  je  zwielokrotnić,  powodując  zbędne  straty  ludzkie
i materialne.

Przeciwdziałanie panice

ZagroŜenia, które dotyczą sytuacji obawy o utratę Ŝycia, zdrowia czy mienia mogą

wywołać  panikę.  Najlepszym  przeciwdziałaniem  panice  jest  niedopuszczenie  do  niej.
Opanowanie  paniki  grupowej  polega  na  odpowiednim  koncentrowaniu  uwagi  tłumu,
przyjęciu postawy spokoju i zdecydowania oraz stałym informowaniu uczestników zdarzenia.
Wymaga  to  umiejętności  szybkiej,  obiektywnej  oceny  sytuacji,  wyboru  odpowiedniego
kierownictwa,  które  będzie  umiało  podporządkować  tłum.  Wymaga  równieŜ  odpowiednich
moŜliwości technicznych. Aby przeciwdziałać powstaniu paniki naleŜy:

−

na kierujących grupami ludzi wybrać osoby spokojne, opanowane, zarazem jednak
stanowcze i pewne siebie, potrafiące zachować zimną krew w cięŜkich sytuacjach,

−

przekazywać informacje rzeczowo i jasno, ale wystrzegać się zbyt szczegółowego opisu,

−

udzielać informacji rodzinom poszkodowanych,

−

wspierać emocjonalnie osoby podłamane psychicznie,

−

izolować osoby, których sposób zachowania moŜe zwiększyć reakcje lękowe u innych,
aby osoby ogarnięte strachem nie „zaraziły” nim całej grupy,

−

wyjaśnić ludziom, na czym polega zagraŜające im niebezpieczeństwo, przygotować ich
psychicznie na zmiany sytuacji; pomoŜe to zapobiec zaskoczeniu w zetknięcie się
z nowym zagroŜeniem,

−

działać szybko i zdecydowanie, a jeśli zaistnieje taka potrzeba, uŜyć siły fizycznej
i przemocy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

szybko i sprawnie ewakuować ludzi z miejsc zagroŜonych,

−

pozyskiwać w tłumie sojuszników, nie kierować wezwań ogólnie do tłumu, ale do
wybranej osoby z najbliŜszego otoczenia, najbardziej aktywnej, mogącej podjąć zlecone
jej jakieś czynności lub wywrzeć wpływ na innych,

−

angaŜować najbliŜsze otoczenie do pomocy i alarmowania zawodowych słuŜb
ratowniczych,

−

nie uspakajać tłumu okrzykami „cisza!”, „spokój!”; mogą one wywołać lub nasilić
agresję tłumu.
Ś

rodki przeciwdziałania panice mogą być róŜne w zaleŜności od charakteru zagroŜenia,

rodzaju  obiektu  i  liczby  osób  zagroŜonych.  Panika  w  małych  grupach,  znajdujących  się  na
przykład  w  płonącym  budynku,  moŜe  doprowadzić  do  bardzo  niebezpiecznych
i nieprzemyślanych  zachowań  –  wyskakiwania  ludzi  przez  okna  z  wyŜszych  kondygnacji
nawet wtedy, gdy pomoc juŜ jest blisko. Przeciwdziałanie takim zachowaniom polega na:

−

nawiązaniu kontaktu słownego z osobami zagroŜonymi,

−

utrzymywanie kontaktu, podtrzymywanie rozmowy podczas wykonywania czynności
ratowniczych,

−

uspokajaniu zagroŜonych,

−

szybkim dotarciu do nich ratownika,

−

wspólnym  oczekiwaniu  na  rozpoczęcie  akcji  ratowniczej;  dla  osoby  przeraŜonej
przybycie  kogoś  z  zewnątrz  jest  zapowiedzą,  Ŝe  mimo  bardzo  trudnej  sytuacji  istnieje
moŜliwość ratunku,

−

podawaniu wskazówki dotyczącej kierunku i sposobu ucieczki, jeśli ucieczka jest
koniecznością.
Profilaktyką paniki w instytucjach czy organizacjach jest zaznajamianie ludzi z metodami

działania w sytuacji zagroŜenia i nauka konkretnego postępowania według ustalonych reguł,
tak, aby w czasie katastrofy, mogli zachowywać spokój i postępować w sposób
zorganizowany.

Ogólne zasady postępowania z grupami ludzi w sytuacji katastrofy
1.

Ochrona  przed  niebezpieczeństwem  i  przed  dalszym  naraŜeniem  na  urazowe  bodźce  –
dźwięki,  widoki  itp.  Zorganizowanie  bezpiecznego  miejsca,  gdzie  ludzie  nie  będą
naraŜeni  na  kontakt  z  ciekawskimi  i  z  mediami  oraz  na  dopływ  przeraŜających  ich
informacji o śmierci, zagładzie, zniszczeniu.

Kierowanie  sytuacją  łagodnie,  ale  stanowczo.  Ograniczenie  moŜliwości  kontaktu  dzieci
i osób  starszych  z  poszkodowanymi  w  bardzo  złym  stanie  psychicznym  –  ogarniętymi
paniką,  obsesyjnie  powracającymi  do  makabrycznych  szczegółów  zdarzeń  oraz  w  złym
stanie somatycznym – cięŜko poranionymi, chorymi.

Łączenie rodzin, ludzi z tych samych stron, ułatwianie kontaktu pomiędzy nimi, zdobycie
informacji o losie bliskich. Udzielanie informacji pozwalających odzyskać poczucie
bezpieczeństwa i lepiej zorientować się w bieŜącej sytuacji.

Pomoc psychologiczna poprzez wspierającą obecność, opiekę, interwencję kryzysową
wobec tych, których stan psychiczny (rozpacz, panika, osłupienie, dezorientacja itp.) jest
szczególnie niepokojący.

Organizowanie przyjaznego środowiska: dla dzieci (zabawki np. miś – przytulanka), dla
ludzi starszych (ich pamiątki, zwierzęta).

Psychologiczne problemy w akcji ratowniczej

W sytuacji zagroŜenia obejmującego zbiorowości ludzkie, gdy pomoc kierowana jest do

większej grupy ludzi, poza opanowaniem reakcji tłumu i zjawiska paniki, problemem dla
ratownika moŜe być podejmowanie decyzji dotyczących wielu osób oraz szczególne reakcje

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jednostek w tłumie.   Postępowanie  wobec  osób  rannych  i  poszkodowanych,  sposób  ich
traktowania i udzielania im pomocy jest zadaniem najtrudniejszym, bo decyzje podejmowane
są  w  sytuacji  ekstremalnej,  w  warunkach  deficytu  czasu.  Sytuacja  taka  stwarza
prawdopodobieństwo  błędu  i  nieodwracalności  decyzji,  czego  świadomość  powoduje
dodatkowe  obciąŜenie  psychiczne  dla  ratownika.  W  sytuacji,  gdy  w  zagroŜeniu  jest  grupa
ludzi, problemem psychologicznym dla ratownika moŜe być:

−

odnalezienie i zdiagnozowanie poszkodowanych w sytuacji deficytu czasu,

−

segregacja poszkodowanych (na lŜej i cięŜej rannych, decyzja co do pierwszeństwa
w udzielaniu komuś pomocy),

−

dokonanie ewakuacji ludzi z miejsca zagroŜenia przy ich silnym oporze,

−

występująca niekiedy konieczność uŜycia siły wobec osób w panice, w szoku,

−

reakcja na poczucie niepokoju i bezradności u osób mniej poszkodowanych, które ze
względu na brak moŜliwości technicznych nie mogą spieszyć na pomoc nieodnalezionym
bliskim,

−

trudności w uzyskiwaniu przez ratownika informacji od osób bardzo poszkodowanych,
w szoku czy teŜ od dzieci.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak moŜna wyjaśnić pojęcie sytuacji?

Jakimi cechami charakteryzuje się sytuacja trudna?

Jakie wyróŜnia się typy sytuacji trudnych?

Czym charakteryzuje się sytuacja konfliktowa?

Jaka jest róŜnica między sytuacją deprywacji a sytuacją utrudnienia?

Czym charakteryzuje się sytuacja zagroŜenia?

Co określa termin frustracja?

Jak klasyfikuje się przyczyny frustracji?

Jakie są reakcje na frustrację?

10.

Od czego zaleŜy poziom reakcji na frustrację?

11.

Jak moŜna wyjaśnić pojęcie odporności na frustrację?

12.

Jaki jest mechanizm reakcji człowieka w sytuacji zagroŜenia?

13.

Jak moŜna wyjaśnić pojęcie tłumu?

14.

Jakimi cechami charakteryzuje się tłum?

15.

Co charakteryzuje działanie osób w tłumie?

16.

Jak moŜna wyjaśnić pojęcie paniki?

17.

Jakie są przyczyny paniki?

18.

Jak zapobiega się powstawaniu paniki w tłumie?

19.

Jakie problemy psychologiczne wiąŜą się z prowadzeniem akcji ratunkowej skierowanej
do większej grupy ludzi?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Hospitalizacja jest sytuacją trudną dla pacjenta z powodu ograniczenia moŜliwości

zaspakajania jego wielu potrzeb. Wywołuje to frustrację i pociąga za sobą określone reakcje
chorego. Opisz zjawisko frustracji na przykładzie interpretacji sytuacji chorego w szpitalu
z uwzględnieniem zablokowanych potrzeb, reakcji emocjonalnych chorego i moŜliwych jego
zachowań.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych pojęcie i rodzaje reakcji na sytuację frustracji,

rozpoznać zagroŜone brakiem zaspokojenia potrzeby pacjenta,

rozpoznać czynniki frustrujące w sytuacji hospitalizacji,

opisać moŜliwe reakcje na czynniki frustrujące.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura jak w punkcie 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

W sytuacji konfliktowej dochodzi do działania sił przeciwstawnych. Konflikt stawia

człowieka  w  sytuacji  wyboru  miedzy  dwiema  poŜądanymi  wartościami  (konflikt  typu
„osiołkowi  w  Ŝłobie  dano”),  dwiema  wartościami  niepoŜądanymi  (konflikt  typu  „unikanie  –
unikanie”).  MoŜe  być  teŜ  wyborem  osiągnięcia  czegoś  za  cenę  utraty  jakiegoś  innego  dobra
lub zgodą na wartość niepoŜądaną. Przedstaw po kilka przykładów sytuacji konfliktowych do
kaŜdego  typu  konfliktu  i  określ,  jakie  wartości  są  w  nich  w  opozycji  do  siebie.  Zaprezentuj
swoje przykłady pozostałym uczniom.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych pojecie i rodzaje sytuacji konfliktowych,

przeanalizować znane Ci sytuacje konfliktu,

określić, jakiego typu konflikt w nich zachodzi,

określić, miedzy jakimi wartościami człowiek w tych sytuacjach musi wybierać,

zapisać swoje przykłady w tabeli,

zaprezentować przykłady na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

papier formatu A3, flamastry,

−

przykład tabeli,

sytuacja konfliktowa

rodzaj konfliktu

wybór między wartościami

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Policja odebrała meldunek o podłoŜeniu bomby na dworcu. Opracuj instrukcję

postępowania z tłumem osób w sytuacji zagroŜenia paniką. Zastosuj zdania w trybie
rozkazującym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych zasady przeciwdziałania panice oraz sposoby
reagowania tłumu,

dokonać oceny przedstawionej sytuacji,

przewidzieć moŜliwe reakcje tłumu,

przeanalizować konieczne reakcje słuŜb ratowniczych,

zapisać działania które powinny być podejmowane w formie zdań rozkazujących.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcie sytuacji?



zdefiniować pojęcie sytuacji trudnej?



wymienić typy sytuacji trudnych?



rozróŜnić

sytuacje

deprywacji,

przeciąŜenia,

zagroŜenia

i utrudnienia?



zdefiniować pojęcie frustracji?



scharakteryzować objawy frustracji?



określić przyczyny frustracji?



zdefiniować pojęcie tłumu?



omówić mechanizm powstawania paniki w tłumie?



10)

wymienić sposoby zapobiegania panice?



11)

omówić sposoby interwencji w czasie powstania paniki?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Pomoc psychologiczna w sytuacji kryzysowej

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.1.1. Pojęcie kryzysu

Sytuacje trudne, w których przez dłuŜszy czas nie moŜna przywrócić normalnego układu

wzajemnie  na  siebie  oddziałujących  elementów  i  które  przekraczają  moŜliwości  człowieka
mogą  nabrać  charakteru  sytuacji  kryzysowych.  Sytuacje  kryzysowe  prowadzą  do  zmian
i dezorganizacji  zachowania  człowieka.  Kryzys  oznacza,  Ŝe  potrzeba  jest  podjęcia  zachowań
polegających  na  walce,  dokonywaniu  wyboru,  podejmowaniu  decyzji,  podczas  których
konieczne jest często działanie pod presją czasu.

Kryzys jako zjawisko szczególne nie jest do końca moŜliwy do przewidzenia zarówno pod

względem  momentu  w  którym  wystąpi  jak  i  jego  rozwoju,  przebiegu.  Nie  da  się  bowiem
kontrolować  w  pełni  ani  zachowania  człowieka,  ani  przyrody  czy  elementów  środowiska.
MoŜna  jedynie  wpływać  w  sposób  minimalizujący  na  skutki  kryzysów  oraz  badać  sytuacje,
które  kryzys  wywołują,  by  ograniczać  ich  działanie  negatywne.  Jednak  kryzysów  nie  moŜna
wyeliminować z Ŝycia. Kryzys nie musi jednak nieść ze sobą wyłącznie znaczeń negatywnych;
moŜe stać się początkiem zmian rozwojowych.

W psychologii kryzys to szczególnie trudne doświadczenie, często przekraczające

moŜliwości samodzielnego poradzenia sobie jednostki. Jest on zakłóceniem normalnego biegu
zdarzeń w Ŝyciu jednostki, wymaga ponownej oceny sposobów myślenia i działania.

Rodzaje kryzysów
1.

Kryzysy rozwojowe .
To wydarzenia zachodzące w toku rozwoju jednostki, powodujące gwałtowną zmianę lub
Ŝ

yciowy zwrot. Takim kryzysem moŜe być reakcja na urodzenie dziecka, ukończenie

studiów, zmianę kierunku kariery zawodowej, czy przejście na emeryturę. Jest to
normalne zjawisko słuŜące adaptacji do nowej sytuacji.

Kryzysy sytuacyjne
Pojawiają  się  w  trudnych  sytuacjach  rzadkich  i  nadzwyczajnych,  których  człowiek  nie
moŜe  kontrolować  ani  przewidywać.  Są  reakcją  na  wydarzenia  niebezpieczne
i zagraŜające np. zgwałcenie, udział w wypadkach komunikacyjnych, porwaniach, utratę
pracy, informację o cięŜkiej chorobie własnej lub członka rodziny, śmierć bliskiej osoby.
Kryzys  sytuacyjny  jest  odróŜniany  od  innych  ze  względu  na  jego  przypadkowość,
nagłość, wywołanie wstrząsu i często katastroficzny wymiar.

Kryzysy egzystencjalne
To wewnętrzne konflikty  i lęki związane z myśleniem i przeŜywaniem celowości Ŝycia,
wolności,  niezaleŜności,  często  pojawiające  się  w  obliczu  śmierci  lub  nieuleczalnej
choroby własnej lub bliskich.

Kryzysy środowiskowe
Dochodzi do nich, gdy wydarza się naturalna bądź spowodowana przez człowieka
katastrofa.

Najczęstsze przyczyny kryzysów
1.

Wydarzenia traumatyczne poprzedzające lub powodujące kryzys, sytuacje w Ŝyciu
człowieka sprzyjające wystąpieniu kryzysu:

−

mierć osoby bliskiej,

−

mierć dziecka (w tym aborcja),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

utrata pracy,

−

utrata partnera,

−

problemy finansowe,

−

cięŜka choroba,

−

nagła zmiana trybu Ŝycia,

−

wypadki losowe (wypadek drogowy, napad, włamanie).

Zdarzenia wywołujące natychmiastowe sytuacje kryzysowe:

−

zjawiska naturalne: huragany, wichury, trzęsienia ziemi, powodzie, lawiny śnieŜne,
wybuchy wulkanów, poŜary, susza, gradobicia, osunięcia ziemi;

−

działanie człowieka wojna, zamieszki, powstania, ataki terrorystyczne, napady,
podpalenia, wzięcie zakładników, uprowadzenia, gwałt, napad z zagroŜeniem Ŝycia.

Skutki kryzysów

Skutkiem wielu kryzysów jest uraz psychiczny. Nie wszystkie jednak kryzysy powodują

u człowieka skutki traumatyczne. Wstrząsem i dezorganizacją najbardziej grozi taka sytuacja:

−

której nie spodziewamy się i nie jesteśmy na nią przygotowani,

−

która, w naszym mniemaniu, całkowicie uniemoŜliwi nam realizację waŜnych celów lub
zaspokajanie jakichś waŜnych potrzeb,

−

w której nie potrafimy znaleźć rozwiązania, czujemy się bezradni.
Negatywne reakcje na traumatyczne wydarzenie mogą przybrać postać:

−

patologicznych reakcji fizycznych,

−

zaburzeń w przeŜywaniu uczyć,

−

zaburzeń myślenia,

−

zaburzeń zachowania.

Rys. 3. Model oceny reakcji kryzysowej [8, s. 66 ]

ZACHOWANIE

aspekt behawioralny

działania chybione

unikanie działań
paraliŜ działań

MYŚLENIE

aspekt poznawczy

przekroczenie
granic

zagroŜenie

utrata

gniew/ smutek/

wrogość            przygnębienie
        strach/lęk

UCZUCIA

aspekt afektywny

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 1. Najczęstsze reakcje na sytuacje traumy

Reakcje psychiczne

Reakcje fizyczne

natrętne myśli na temat zdarzenia
gniew
lęk
wstyd i poczucie winy
bezradność
poczucie straty
utrata

zainteresowania

otaczającą

rzeczywistością, zaufania do siebie, wiary
w siebie;
uczucie wyobcowania

zmęczenie
szybkie bicie serca, ucisk w klatce
piersiowej drŜenia całego ciała, kończyn
mdłości, biegunki, wymioty
trudności

oddychaniem

(zasychanie

w gardle, krótki płytki oddech)
bóle  głowy,  karku  i  kręgosłupa  oraz  inne
bóle mięśniowe
zaburzenia  snu:  trudności  z  zasypianiem,
częste  przebudzenia,  zrywanie  się  o  świcie
i kłopot z ponownym zaśnięciem, koszmary

Wśród moŜliwych reakcji na uraz moŜna wymienić następujące:
1.

Normalna reakcja na stres pojawia się u zdrowych, dorosłych osób, które skonfrontowane
z urazowym zdarzeniem mogą doświadczać natrętnych wspomnień, odrętwienia
uczuciowego, poczucia nierzeczywistości, pogorszenia związków z ludźmi, odczuwalnego
fizycznie napięcia i dyskomfortu. Objawy te nie trwają dłuŜej niŜ kilka tygodni.

Ostra reakcja na stres (acute stress disorder) charakteryzuje się objawami paniki, zamętem
myśli,  rozkojarzeniem,  powaŜnymi  zaburzeniami  snu,  podejrzliwością  i  okresową
niezdolnością  do  wykonywania  codziennych  czynności  samoobsługowych,  pracy,
podtrzymywania  dotychczasowych  związków,  wywiązywania  się  z  powinności.
Stosunkowo niewiele osób w sytuacji kryzysu reaguje tak gwałtownie. Reakcji tego typu
moŜemy oczekiwać w czasie katastrof, zniszczeń, przeŜywania śmierci bliskich.

PTSD – syndrom stresu pourazowego, przedłuŜona i często odroczona w czasie reakcja
na stres w postaci zaburzeń o charakterze patologicznym w wielu sferach
funkcjonowania.

Siła i rodzaj reakcji na sytuacje kryzysowe i urazowe zaleŜy od:

−

poprzednich doświadczeń człowieka z podobnymi lub takimi samymi wydarzeniami,

−

intensywności zakłóceń, jakie kryzysowa sytuacja powoduje w Ŝyciu człowieka,

−

upływu czasu jaki minął od zdarzenia,

−

subiektywnej oceny sytuacji kryzysowej, szczególnie poczucia, Ŝe nie ma rozwiązania,

−

psychicznej odporności jednostki na sytuacje trudne.

W zaleŜności od czasu, jaki upłynął od wydarzenia traumatyzującego reakcja człowieka jest
inna.

Tabela 2. Potrzeby i reakcje człowieka w sytuacji traumatycznej

Potrzeba człowieka

Podstawowy przebieg reakcji człowieka

BEZPOŚREDNIO PO ZDARZENIU TRAUMATYCZNYM

−

bezpieczeństwa,

−

fizjologiczne,

−

opieki medycznej,

−

zrozumienia i wsparcia ze strony
przełoŜonych i bliskich

−

działania adekwatne do sytuacji,

−

zachowania wg własnego planu,

−

brak reakcji na wezwania,

−

silnie natęŜony lęk z agresją i gniewem,

−

panika,

−

wzmoŜone reakcje fizjologiczne

osoba wymaga opieki

24 GODZINY PO ZDARZENIU

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Potrzeba człowieka

Podstawowy przebieg reakcji człowieka

−

potrzeba zrozumienia tego, co się stało,

−

potrzeba akceptacji, empatii, bliskości,

−

odzyskania kontroli nad rzeczywistością
i własnymi emocjami,

−

wiary w siebie i innych ludzi,

−

chęć nabrania dystansu do przeŜytych
wydarzeń

−

odrętwienie psychiczne

−

wyczerpanie, apatia,

−

trywialnie proste czynności wykonywane
z zapamiętaniem,

−

depresja – smutek,

−

gniew, złość, atak agresji

−

chęć odwetu za wypadek

osoba wymaga pomocy, wsparcia i nadzoru

MoŜna wyróŜnić kilka faz funkcjonowania ludzi w sytuacji kryzysowej szczególnie

w sytuacji związanej z zagroŜeniem zewnętrznym:

−

w fazie zaistnienia katastrofy ludzie mogą zareagować paniką lub pozornie nie odczuwać
Ŝ

adnych emocji,

−

w  fazie  następującej  bezpośrednio  po  zdarzeniu,  ludzie  oceniają  straty,  zaczynają
odczuwać  doznane  rany,  widzą  zniszczenia,  myślą  o  bliskich  zagubionych  lub
poszkodowanych,  starają  się  zlokalizować  innych  ocalonych;  w  tym  okresie  ocaleni
pochłonięci są ratowaniem siebie i poszukiwaniami,

−

w  fazie  rozpoczęcia  zorganizowanej  pomocy,  takŜe  pomocy  psychologicznej,
poszkodowani  są  w  stanie,  który  pozwala  im  na  podporządkowanie  się  zaleceniom
i współpracę  z  niosącymi  pomoc;  dominuje  potrzeba  rozwiązania  sytuacji,
bezpieczeństwa, poszukiwania pomocy, odczuwanie bezradności, potrzeby troski,

−

w kolejnej fazie osoby, które przeŜyły kryzys często zwracają się przeciwko osobom
ratującym i pomagającym im,

−

po miesiącu i później następuje faza integracji, kiedy człowiek zaczyna nadawać
zdarzeniu realne znaczenie i włączać je we własne Ŝyciowe doświadczenie.

Gdy człowiek nie potrafi poradzić sobie z przeŜytymi urazami dochodzi do stanu
przewlekłego posttraumatycznego stresu.

4.2.1.2. Ogólne zasady udzielania wsparcia psychologicznego i interwencji osobom

w kryzysie

W sytuacjach, kryzysowych, trudnych dla człowieka, to jest na przykład w sytuacjach

katastrofy, wypadku, śmierci, konfliktu, pojawia się pytanie, komu powinno się nieść pomoc
i wsparcie psychologiczne, kto jest ofiarą i wymaga pomocy, kogo dotyka kryzys. Czy ofiarą
jest tylko poszkodowany, a moŜe sprawca mimowolny wypadku, czy ten który został ranny,
czy  jego  bliscy  oczekujący  dobrych  wiadomości,  a  moŜe  osoba  udzielająca  pomocy,
ratownik,  który  przeŜył  silnie  wydarzenie,  w  jakim  uczestniczył?  Z  pewnością  kaŜda  osoba,
u której powstaną reakcje emocjonalne, mające na tyle silny potencjał, by zakłócić zdolność
do  normalnego  funkcjonowania,  wymaga  wsparcia  w  sytuacji  kryzysu,  bez  względu  na  to,
w jaki sposób brała udział w wydarzeniu kryzysowym.

Podstawowe  umiejętności  interpersonalne  przy  udzielaniu  pomocy  psychologicznej
w sytuacjach kryzysowych:

−

spójność zachowania czyli zdolność do otwarcia się na inną osobę bez udawania lub
fałszywego

zainteresowania,

zdolność

prezentowania

zachowania

odzwierciedlającego zaangaŜowanie i zainteresowanie dobrem wspieranej osoby,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

pozytywne nastawienie czyli szacunek i poszanowanie osoby, której udziela się pomocy
bez osądzania jej zachowań, jej systemu wartości, zrozumienie okoliczności, które mogły
się  przyczynić  do  jej  obecnej  sytuacji  Ŝyciowej.  Aby  zachować  pozytywne  nastawienie
potrzebna  jest  znajomość  czynników,  które  przyczyniają  się  do  powstawania  np.
agresywnych zachowań osób, którym udziela się pomocy i zaangaŜowanie w ich sprawy,

−

empatia  to  zdolność  do  postrzegania  świata  w  sposób,  w  jaki  widzą  go  inni,  a  takŜe
rozumienia  ich  reakcji  na  doświadczenia.  Empatia  polega  równieŜ  na  umiejętności
precyzyjnego  komunikowania  tego  zrozumienia  drugiej  osobie,  wraŜliwości  na  innego
człowieka, na wyraŜane przez niego uczucia i myśli. Jej podstawą jest aktywne słuchanie,
uwaga i powstrzymywanie się od oceny drugiej osoby i jej zachowań,

−

rzeczowość oznacza umiejętność jasnego i bezpośredniego komunikowania się
w interakcji z poszkodowanym oraz pomaganie mu w jasnym, otwartym wyraŜaniu
potrzeb i informacji,

−

natychmiastowość  działania  wymaga  szybkiego  skupienia  się  na  problemie,  co  pomoŜe
w  kontroli  nad  sytuacją  i  w  tworzeniu  skutecznych  strategii  radzenia  sobie
z trudnościami,

−

podwaŜanie nieprawidłowych postaw oraz przekonań moŜe być niezbędne, aby nakłonić
osobę  do  podjęcia  działań  adekwatnych  do  sytuacji  poprzez  zaproponowanie  nowych
sposobów  spojrzenia  na  problem  i  rozwijanie  wglądu  jednostki  w  jej  własny  udział
w powstanie obecnej sytuacji,

−

uwaga  oznacza  świadome  skupienie  się  na  osobie  w  celu  zrozumienia  jej  uczuć
i sposobu,  w  jaki  doświadcza  aktualnej  sytuacji.  MoŜe  pomóc  ofierze  w  odzyskaniu
poczucia  kontroli  nad  sytuacją,  moŜe  zaszczepić  w  niej  spokój  lub  skłonić  do
współpracy,

−

słuchanie to rozumienie komunikatów werbalnych i zachowań niewerbalnych
w kontekście tego, co się aktualnie dzieje,

−

aktywne  interwencje  mogą  obejmować  pytania,  prośby  o  wyjaśnienia  oraz  aktywne
posługiwanie  się  empatią.  W  zaleŜności  od  celów  w  konkretnej  sytuacji  są  one  próbą
rozładowywania  napięcia,  doprecyzowaniem  informacji  bądź  nakłonieniem  osoby
poszkodowanej do współpracy.

Porozumiewanie się z osobami w sytuacjach kryzysowych

Porozumiewanie się z osobami przeŜywającymi kryzys wymaga umiejętności

interpersonalnych związanych z nadawaniem i odbiorem komunikatów. NaleŜą do nich:
1.

Tworzenie odpowiedniej atmosfery kontaktu: Składa się na nią wyraŜanie akceptacji,
autentyczność. WyraŜanie akceptacji dokonuje się poprzez komunikowanie zrozumienia,
pozwalanie  poszkodowanemu  na  milczenie,  pozostawianie  sobie  czasu  na  milczenie,
udzielanie odpowiedzi wybierając na nią właściwy moment, akceptowanie uczuć ofiary,
nie  osądzanie  jej  sytuacji,  winy,  postępowania.  Niezwykle  waŜne  jest  komunikowanie
autentyczności,  szczerości,  nie  krycie  się  za  fałszywymi  rolami,  postawami  obronnymi,
spójne  i  konsekwentne  zachowania,  spontaniczność.  Jest  waŜne  by  być  postrzeganym
przez  osobę  poszkodowaną  jako  ktoś  rzeczywiście  zaangaŜowany  w  udzielenie  jej
pomocy.

Umiejętność nawiązywania kontaktu i określania problemu osoby
Kontakt  nawiązuje  się  poprzez  zachowania  niewerbalne,  spojrzenie,  uśmiechanie,
rozpoczęcie  rozmowy,  zwracanie  uwagi  na  stan  nastroju,  reagowanie  na  zmiany
w osobie,  bycie  szczerym.  Kolejnym  działaniem  w  niesieniu  pomocy  innej  osobie  jest
określenie,  na  czym  polega  problem  w  percepcji  osoby  poszkodowanej,  który
z problemów wymaga najszybszego działania, jak problem i moŜliwe środki rozwiązania
dostrzega osoba. Na tym etapie najwaŜniejsze jest poświęcenie całej uwagi na słuchanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

opowieści  i  pozyskanie  informacji  od  osoby  poszkodowanej,  właściwe  zrozumienie
przekazanych  przez  nią  myśli,  emocji  oraz  rozumienie  zachowań  i  sytuacji  będących
przyczyną  przeŜyć.  Trzeba  pamiętać,  Ŝe  o  bezpośrednich  przyczynach  które
spowodowały kryzys osoby najczęściej nie chcą mówić otwarcie.

Umiejętność słuchania
Skupienie  i  podąŜanie  za  osobą,  okazywanie  jej  zainteresowania,  pozwolenie  na
wypowiedzenia  się  umoŜliwia  odreagowania  emocji.  Skuteczne  słuchanie  osoby
poszkodowanej  to  zwracanie  uwagi  na  treści  werbalne  i  komunikaty  niewerbalne,  na
ujawniane w nich uczucia. To nie myślenie o innych sprawach niŜ te związane z sytuacją
udzielanej  pomocy,  zwracanie  uwagi  na  słowa  akcentowane  przez  poszkodowanego,
sposób mówienia oraz powracające w wypowiedziach tematy.

Umiejętność komunikowania się
Efektywna  wymiana  myśli  poprzez  otwarte  jasne  wypowiedzi,  taktowne  reagowanie  na
komunikaty,  dobieranie  stylu,  słownictwa  i  formy  wypowiedzi  do  rozmówcy.  Troska
o komunikację  dwustronną,  upewnianie  się  co  do  właściwego  rozumienia  rozmówcy
i bycia zrozumianym, zwracanie uwagi na komunikaty niewerbalne.

W rozmowie mogą powstać zakłócenia w komunikacji dotyczące tego, co chciała

przekazać  osoba  (co  myślała),  tego,  co  przekazała  (co  powiedziała),  tego,  co  zostało
zrozumiane  przez  odbiorcę  (co  usłyszał  ratownik,  psycholog).  Aby  pokonać  te  trudności
trzeba  mieć  świadomość  własnych  ograniczeń  oraz  stosować  techniki  wspomagające
komunikację, wyjaśniające, co naprawdę myśli i czuje rozmówca.
Wybrane techniki wyjaśniania:
1.

Powtarzanie kluczowych słów (naleŜy stosować z umiarem)

Powtarzanie słów, które nie są do końca czytelne, słów określających stany emocjonalne np.:

„Czułam się okropnie rozŜalona i przestało mi zaleŜeć”.
„RozŜalona?”

Odzwierciedlenie

Powtórzenie  ostatniego  zdania  wypowiedzianego  przez  rozmówcę,  co  ma  zachęcić  go  do
powiedzenia  czegoś  więcej.  Odzwierciedlenie  stosowane  dyskretnie  moŜe  być  bardzo
skutecznym  narzędziem  szczególnie  w  sytuacjach,  w  których  konieczne  jest  odwrócenie
uwagi  rozmówcy  od  bólu  lub  rozgrywających  się  wokół  wydarzeń,  związanych  z  sytuacją
kryzysową lub wypadkiem.

3.

Technika parafrazowania

Powtórzenie wypowiedzi poszkodowanego w sposób, który go zachęci do wyjaśnienia tego,
co miał na myśli poprzez inne sformułowanie, uogólnienie np.:

„Córka stale mi wyrzuca, Ŝe nie kupuję jej nowych rzeczy, a ja przecieŜ nie mogę, nie
stać nas, bo mam wiele niespłaconych kredytów..”
„Ma Pani kłopoty finansowe, a rodzina tego nie rozumie, tak?”

Metoda bezpośrednia

Poproszenie wprost o wyjaśnienie. Ta technika buduje zaufanie, informuje poszkodowanego,
Ŝ

e osoba pomagająca mu jest zainteresowana, zaangaŜowana. Tą metodę realizuje się poprzez

zadawanie  pytań:  pytania  otwarte  (dające  szerszy  obraz  sytuacji)  i  pytania  zamknięte
(stosowane do bardziej szczegółowych wyjaśnień, gdy jest potrzeba zdobycia większej liczby
konkretnych informacji o sytuacji rozmówcy). NaleŜy uwaŜać, by pytaniami nie nasilać stresu
u  poszkodowanego,  pozostawić  odpowiedni  czas  na  odpowiedź.  WaŜna  jest  teŜ  właściwa
reakcja  na  milczenie  rozmówcy  –  tego,  czego  osoba  nie  mówi,  nie  chce  powiedzieć  nie
powinno się przełamywać naciskami.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wypowiedzi  własne  od  siebie,  wypowiedzi  „ja”  są  przeciwieństwem  do  ogólnych
sformułowań,  krąŜących  poglądów  czy  potocznych  opinii.  Sformułowania  typu  „ja”
pozwalają  na  odbieranie  osoby  niosącej  pomoc  jako  autentycznej,  szczerej.  Polegają  na
wypowiedzeniu  własnej  opinii,  zakomunikowaniu  myśli  czy  uczuć  pojawiających  się
w związku z sytuacją udzielanej pomocy. Mogą to być:

−

oświadczenia asertywne osoby pomagającej w stosunku do poszkodowanego
pozwalające na przejęcie kontroli nad sytuacją,

−

pozytywne wzmacnianie na przykład informacja, Ŝe terapeuta, ratownik cieszy się
z poradzenia sobie z czymś przez osobę poszkodowaną,

−

wypowiedzi chroniące własną godność ratownika wobec ataków i wulgaryzmów osoby
poszkodowanej,

−

wypowiedzi świadczące, Ŝe osoba poszkodowana jest rozumiana przez rozmówcę,

−

przyznanie się do swoich niedostatków – pokazanie poszkodowanemu, Ŝe jest się
normalnie przeŜywającym, funkcjonującym człowiekiem zbliŜa i ułatwia niekiedy
nawiązanie współpracy.

Zasady udzielania pomocy psychologicznej w sytuacji kryzysowej – modele interwencji
kryzysowej

Podejmowanie działań w sytuacji kryzysowej zaleŜy zarówno od umiejętności osób

pomagających,  czasu  podjęcia  pomocy,  fazy  kryzysu,  ale  równieŜ  od  zorganizowania
podejmowanych  działań,  opracowania  stałych,  niezbędnych  elementów  postępowania
i procedur  pozwalających  wszystkim  uczestnikom  akcji  ratunkowej  prowadzić  pomoc  wg
znanych sobie kroków. Aby udzielać skutecznie pomocy w sytuacji kryzysowej powinna ona
być  realizowana  na  podstawie  wcześniej  opracowanych  strategii  opartych  o  jakiś  model
postępowania. Propozycję takich modeli przedstawiają róŜni autorzy.

Model interwencji wg J.L. Greenstone i S.C. Leviton

Rys. 4. Model interwencji wg J.L. Greenstone i S.C. Leviton [4, s. 22]

NATYCHMIASTOWOŚĆ

KONTROLA

OCENA

DYSPOZYCJE

ODNIESIENIE

UZUPEŁNIENIE

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Natychmiastowość podejmowania działań ma na celu złagodzenie niepokoju,

zapobieŜenie pogłębieniu się dezorientacji, zapewnienie bezpieczeństwa poszkodowanym
i innym osobom.

Kontrola czyli uporządkowanie sytuacji kryzysu, w jakiej się znajduje osoba (myśli,

uczuć, chaosu organizacyjnego itp.) polega na ustaleniu, co się będzie kontrolować,
zorganizowaniu działań osób, wyprowadzeniu osoby poszkodowanej z miejsca kryzysu itp..
Aby to zrealizować waŜne jest:

−

zaprezentowanie się jako osoba zrównowaŜona, zdolna do zaprowadzenia porządku,

−

zrozumiałe, przyciągające uwagę osoby poszkodowanej komunikowanie (mówienie
głośniej, mówienie ciszej niŜ poszkodowany),

−

przerwanie kontaktu wzrokowego poszkodowanego i stron konfliktu,

−

odwracanie uwagi od wydarzeń traumatycznych poprzez pytania niezwiązane z sytuacją.

Ocena powinna dotyczyć wyłącznie sytuacji; nie naleŜy zajmować się dalszą historią

poszkodowanego,  naleŜy  zadawać  krótkie  pytania  bezpośrednie,  ustalić  na  czym  polega
kryzys,  ustalić  wydarzenia,  jakie  miały  miejsce  i  ich  kolejność.  Pomocne  tu  jest  aktywne
słuchanie  i

umiejętność porozumiewania. NaleŜy teŜ ustalić z poszkodowanym podstawowe

reguły interwencji, pozwolić, aby jak najszybciej przejął sam kontrolę nad swoim
zachowaniem.

Dyspozycje czyli ustalenie metod postępowania, które mają na celu rozwiązanie sytuacji

po  dokonaniu  oceny.  Polegają  na  pokazaniu  podstawowych  informacji  o  moŜliwość
skorzystania  ze  wsparcia  społecznego,  podtrzymaniu  nadziei  na  znalezienie  rozwiązania,
wskazaniu  innych  moŜliwości  wsparcia,  a  przede  wszystkim  pomoc  w  rozpoznaniu  przez
osobę poszkodowaną swoich własnych zdolności i silnych stron w rozwiązywaniu problemu.
Często  bowiem  podniesiony  poziom  stresu  nie  pozwala  osobie  dostrzec  swojego  potencjału
i ogranicza  jej  widzenie  sytuacji.  Na  tym  etapie  równieŜ  pomaga  się  stronom  konfliktu
zawrzeć umowę, pogodzić się wykorzystując techniki mediacji i negocjacji.

Odniesienie to odesłanie do źródeł szerszej pomocy udzielanej przez ośrodki, instytucje,

współpracownika, po wykonaniu wszystkich poprzednich działań.

Uzupełnienie to monitorowanie jak poszkodowany radzi sobie w kryzysie, czy stosuje

się do ustaleń; sprawdzenie, czy nawiązał kontakt z instytucjami pomocowymi,
zainteresowanie dalszym losem poszkodowanego [4, s. 23].

Sześcioetapowy model interwencji R. K. Jamesa i B.E. Gillilanda

MoŜe on być zastosowany do konstruowania procedur i strategii w kryzysach róŜnego

rodzaju  bez  względu  na  czynnik  wywołujący  kryzys.  Gilliland  i  James  [8,  s.  58–62]
proponują sześcioetapowy model interwencji, w którym wyróŜniają 2 fazy (o róŜnym rodzaju
aktywności  dominującej  i  róŜnym  celu  interwencji)  –  fazę  wysłuchiwania  i  fazę  działania.
Cały przebieg interwencji opiera się na odbywającym się w sposób ciągły procesie oceniania:
stanu  osoby,  sposobu  jej  funkcjonowania  poznawczego  i  emocjonalnego,  zmian
w zachowaniu  osoby  której  pomagamy,  natęŜenia  przeŜywania  kryzysu,  moŜliwych
sposobów  i  mechanizmów  radzenia  sobie  z  trudnościami,  systemu  wsparcia  (czy  ma  kogoś,
kto  by  jej  pomagał),  czy  zagraŜa  sobie  lub  innym,  czy  jej  stan  jest  przewlekły  czy  ostry,
a przede  wszystkim  ocenie  zdolności  wspieranej  osoby  do  działania  i  równowagi
emocjonalnej. Dokonywanie oceny pozwala modyfikować podejmowane działania i decyzje,
sposób  udzielania  pomocy,  wybór  adekwatnych  technik  interwencji.  W  zaleŜności  od
poziomu i sposobu funkcjonowania osoby poszkodowanej stosuje się pomoc dyrektywną lub
pomoc niedyrektywną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Faza I
Wysłuchiwanie to zajmowanie się, obserwowanie, rozumienie, reagowanie z empatią,
szczerością, szacunkiem, akceptacją drugiej osoby, troską, pomaganie bez osądzania. Faza ta
składa się z 3 etapów:

Rozpoznanie i zdefiniowanie problemu z punktu widzenia osoby pokrzywdzonej przy
wykorzystaniu aktywnego słuchania, pytań otwartych i zamkniętych, zwracania
uwagi na komunikaty werbalne i niewerbalne.

Zapewnienie  bezpieczeństwa  fizycznego  i  psychicznego,  ocena  zagroŜeń  dla  Ŝycia
i dla  utraty  moŜliwości  działania  przez  człowieka.  Aby  zapewnić  bezpieczeństwo
niezbędne jest by ocenić przeŜycia, sytuacje i zachowania osoby, to w jakim stopniu
są zagraŜające, czy nie są autodestrukcyjne, pokazać poszkodowanemu alternatywne
sposoby zachowywania.

Wspieranie – przekonanie do siebie, do swojego profesjonalizmu i chęci pomocy,
pokazanie, przez komunikację werbalną i niewerbalną, własnego zaangaŜowania
i akceptacji; nie osądzanie, pozytywne, troskliwe, wsłuchanie osoby.

Faza II
Działanie to zaangaŜowanie w sytuację kryzysową osoby w sposób dyrektywny,
niedyrektywny lub kooperacyjny, w zaleŜności od oceny stanu i moŜliwości osoby oraz
moŜliwości uzyskania wsparcia środowiska. Ta faza składa się teŜ z 3 etapów:

RozwaŜanie moŜliwości to pomoc w poszukiwaniu moŜliwych w danym momencie
rozwiązań i wsparcia; pokazanie osobie jak radzić sobie z trudnościami,
sprowokowanie jej do pozytywnego myślenia.

Układanie planów czyli pomoc w opracowaniu planu realistycznych działań na
najbliŜsze dni, wskazanie na moŜliwość oparcia się na kimś, pokazanie konkretnych
działań w taki sposób, aby człowiek wspierany mógł uznać je za własne.

Uzyskanie  zobowiązania  to  pomoc  w  odpowiednim  zaangaŜowaniu  się  osoby
w zmianę  swoich  działań,  tak,  aby  mogła  ona  zaakceptować  proponowane,
zaplanowane  działania,  zdecydowanie  zmobilizować  się  do  ich  wykonania,
zobowiązać się do realizacji planów.

Pomoc dyrektywna stosowana, gdy osoba jest oceniona jako niezdolna do działania, do tego
by  samodzielnie  poradzić  sobie  z  kryzysem.  Prowadzący  przejmuje  wówczas  władzę  oraz
kontrolę  i  odpowiedzialność  za  sytuację  –  ocenia  problem  i  go  definiuje,  opracowuje  plan
działania,  przekazuje  i  wyznacza  kierunek  postępowania  osoby  poszkodowanej.  Stosowana
jest  u  osób  z  głęboką  depresją,  znajdujących  się  w  szoku,  które  utraciły  kontakt
z rzeczywistością, stanowiących zagroŜenie dla siebie lub otoczenia.

Pomoc  niedyrektywna  stosowana  jest  wtedy,  gdy  osoba  poszkodowana  jest  w  stanie
samemu zainicjować i przeprowadzić działania. Stosowana jest w sytuacji słabych kryzysów.
W  czasie  tej  procedury  stosuje  się  przede  wszystkim  technikę  aktywnego  słuchania,
zadawania  pytań,  aby  ułatwić  osobie  zrozumienie  swojej  sytuacji  i  dokonanie  wyborów
postępowania.  Ta  metoda  polega  na  skoncentrowaniu  się  na  wewnętrznych  umiejętnościach
poszkodowanego pozwalających mu samemu wyjść z kryzysu. Osoba udzielająca pomocy nie
zarządza,  nie  zaleca,  nie  dominuje  i  kontroluje,  ale  jest  kimś  wspierającym,  kto  dodaje
odwagi,  sugeruje.  Samo  podejmowanie  decyzji,  planowanie,  działania  naleŜy  do  osoby
poszkodowanej [8, s.95].

Negocjacja  to  rozmowa  mająca  na  celu  uzgodnienie  stanowiska  w  jakiejś  sprawie  czy
w sytuacji  kryzysu.  Mówimy  o  niej  wówczas,  gdy  interesy  obu  stron  są  częściowo  zbieŜne,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

a częściowo  róŜne  i  gdy  chcą  one  zawrzeć  porozumienie,  aby  zlikwidować  istniejące
rozbieŜności.  Negocjacje  są  jednym  ze  sposobów  rozwiązywania  konfliktów  za  pomocą
przyjętego  kompromisu.  UwaŜa  się  je  za  najlepszy  sposób  rozładowywania  napięć
w kontaktach  interpersonalnych.  Nie  przynosi  tylu  ujemnych  konsekwencji  co  walka  czy
uległość, a w miarę moŜliwości uwzględnia interesy stron konfliktu.

NaleŜy pamiętać, Ŝe negocjacje:

−

nie są walką, a sposobem osiągania porozumienia; waŜna jest bowiem nie tylko
teraźniejszość, ale i przyszłość wzajemnych relacji między stronami oraz to, jakie będą
późniejsze skutki dzisiaj podjętych decyzji,

−

zakładają konieczność wzajemnego zaufania, jego brak prowadzi do załamania rozmów,

−

są poszukiwaniem wspólnych płaszczyzn, rozumianych jako cele, interesy czy wartości.

Podstawowe zasady przeprowadzenia negocjacji w sytuacjach konfliktów:

oddziel człowieka od problemu,

postaw się w sytuacji drugiej osoby, nie wiń jej za jej problemy, rozpoznaj jej emocje
i swoje emocje,

pozwól odreagować, bądź opanowany, nie reaguj emocjonalnie, stosuj aktywne
słuchanie, mów jasno uŜywając zrozumiałego języka, zwracaj uwagę na atmosferę,

koncentruj się na problemie a nie poglądach osoby,

poznaj potrzeby czyli to, co motywuje człowieka do jego decyzji; ich poznanie powinno
ułatwić ich rozwiązanie,

znajdź korzystne rozwiązanie,

w sytuacji presji i stresu mimo wszystko poszukuj w sposób twórczy rozwiązań,

nie atakuj, nie irytuj osoby, bo nie osiągniesz porozumienia,

zdecydowanie stawiaj sprawę, Ŝądanie,

10)

bądź otwarty na róŜne alternatywne rozwiązania, nie trzymaj się sztywnych rozwiązań,
przyjmij racjonalne podejście i argumentację,

11)

bądź stanowczym, pewnym siebie, szczerym.

Rozmowa z samobójcą jest jedną z najtrudniejszych dla negocjatora. Rzadko kiedy

desperat nie chce rozmawiać bądź rozmawia, ale nie przyjmuje Ŝadnych argumentów. Trzeba
starać się zwracać mu uwagę na te aspekty jego sytuacji, których on nie dostrzega, pokazywać
to, co jest barwne i wesołe. W tym wypadku najwaŜniejszą cechą negocjatora jest umiejętność
słuchania. Większość desperatów potrzebuje się wygadać, a kiedy mówią, dają negocjatorowi
moŜliwość znalezienia drogi wyjścia.
Podejmowanie negocjacji z samobójcą jest domeną specjalnie przygotowanych wyszkolonych
negocjatorów.

Mediacja to sposób rozwiązywania konfliktów z udziałem trzeciej strony – neutralnego,

bezstronnego i nie podejmującego rozstrzygających decyzji mediatora. To rozmowa na temat
rozwiązania  problemu.  Mediator  pomaga  rozwaŜyć  wszystkie  moŜliwe  rozwiązania,
negocjować  je  w  warunkach  współpracy  i  szukać  takiego  porozumienia,  które  dla  obydwu
stron  będzie  satysfakcjonujące  i  moŜliwe  do  wcielenia  w  Ŝycie.  Mediacje  stosowane  mogą
być w sytuacjach kryzysów rodzinnych.

Zasady przeprowadzania mediacji:

Dobrowolność – udział w postępowaniu mediacyjnym jest dobrowolny, kaŜdy uczestnik
(zarówno strona konfliktu jak i mediator) ma prawo wycofać się bez Ŝadnych
konsekwencji i w kaŜdym momencie z dalszego udziału w mediacji; nikt nie moŜe być
zmuszany do udziału w postępowaniu mediacyjnym.

Bezstronność – strony w mediacji mają równe prawa i są traktowane jednakowo przez
mediatora, który nie reprezentuje interesów Ŝadnej ze stron.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Neutralność – stronom nie narzuca się sposobu rozwiązania sporu, mediator nie dąŜy do
Ŝ

adnego konkretnego sposobu zakończenia konfliktu, wartości i przekonania mediatora

nie mogą mieć wpływu na proces mediacji.

Poufność  –  Ŝadna  instytucja  nie  otrzymuje  informacji  o  treści  i  przebiegu  postępowania
mediacyjnego  (mediator  nie  moŜe  przekazywać  na  zewnątrz  treści  rozmów  ze  stronami
postępowania  mediacyjnego).  Obowiązkiem  mediatora  jest  ochrona  posiadanych  przez
niego danych o sprawie i osobach.

Akceptowalność – osoba mediatora oraz reguły procedury powinny być zaakceptowane
przez wszystkie strony.

Bezinteresowność – mediator nie czerpie korzyści z tego, co jest przedmiotem negocjacji
między stronami i nie ma Ŝadnego osobistego interesu z faktu zawarcia ugody czy
sposobu i form, w jakich została zawarta.

Szacunek – reguły przyjmowane przez strony oraz sposób prowadzenia spotkań przez
mediatora, gwarantują wszystkim uczestnikom mediacji poszanowanie ich godności
osobistej.

Profesjonalizm – mediator wykorzystuje swoją wiedzę dla dobra i zgodnie z interesami
wszystkich stron procesu mediacji.

Proces mediacji przebiega w etapach:

−

uspokojenie stron konfliktu (mediator tworzy własny wizerunek jako osoby, którą nie
moŜna ignorować, zastraszyć, kupić, ale osoby, którą naleŜy słuchać),

−

wysłuchanie osobno stron konfliktu (bez udziału strony drugiej), uzyskanie informacji
czego kaŜda ze stron oczekuje,

−

identyfikacja problemu, przedstawienie stronom zgodności oraz rozbieŜności,

−

poszukiwanie i ocena rozwiązań (np. metodą burzy mózgów),

−

wybór rozwiązania – moŜe wystąpić porozumienie lub brak porozumienia,

−

plan dalszych rozwiązań.

4.2.1.3. Zespół stresu pourazowego

Zespół stresu pourazowego (PTSD od ang. posttraumatic stress disorder) jest to rodzaj

zaburzenia  lękowego  będący  efektem  przeŜycia  ekstremalnie  traumatycznego  wydarzenia.
Spowodowany  jest  przez  stres  o  duŜej  sile  powodujący  kryzys  psychiczny  przekraczający
moŜliwości  wewnętrznej  regulacji  poziomu  pobudzenia.  Najczęstszą  przyczyną  pojawiania
się PTSD jest przeŜycie wojny, katastrofy, zgwałcenia.

PTSD jest reakcją całego organizmu na przeŜycie traumatyczne. Jego charakter jest

dynamiczny i moŜe mieć róŜny przebieg. Początek zaburzenia występuje często po pewnym
okresie,  który  moŜe  trwać  od  kilku  tygodni  do  kilku  miesięcy.  Przebieg  ma  charakter
zmienny, ale w większości przypadków moŜna oczekiwać ustąpienia objawów. U niektórych
osób zaburzenie moŜe utrzymywać się przez wiele lat i przejść w trwałą zmianę osobowości.
Czynnikami  predysponującymi  mogą  być  pewne  cechy  osobowości  i  temperamentu  lub
wcześniejsze  zaburzenia  nerwicowe.  PTSD  jest  zaburzeniem  złoŜonym  i  trudnym  do
zdiagnozowania.

Kryteria będące podstawą do rozpoznania PTSM wg DSM–IV:

Osoba przeŜyła traumatyczne zdarzenie, w którym wystąpiły obydwa warunki:
a)

przeŜyła osobiście, była świadkiem lub miała styczność ze zdarzeniem śmierci lub
zagroŜenia śmiercią bądź sytuacją powaŜnego zranienia lub naruszenia nietykalności
fizycznej jej samej albo innych osób,

reakcja osoby obejmowała silny strach, bezradność lub przeraŜenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Traumatyczne zdarzenie jest ciągle doświadczane na nowo na jeden lub kilka sposobów:
a)

nawracające i natrętne wspomnienia zdarzenia obejmujące wyobraŜenia, myśli lub
spostrzeŜenia,

powracające koszmary nocne o przeŜytym zdarzeniu,

złudzenia, omamy powodujące oderwania człowieka od rzeczywistości i odczuwanie
lub zachowania jakby zdarzenie się powtarzało na nowo,

silny niepokój w styczności z wewnętrznymi bądź zewnętrznymi sygnałami
przypominającymi jakiś aspekt traumatycznego wydarzenia,

reakcje fizjologiczne na wydarzenia (przeŜycia) symbolizujące lub przypominające
jakiś aspekt traumatycznego zdarzenia.

Uporczywe unikanie bodźców związanych z urazem i osłabienie normalnej reaktywności
(niewystępujące przed urazem), objawiające się co najmniej trzema z następujących
zachowań:
a)

dąŜenie do unikania myśli, uczuć lub rozmów związanych z urazem,

dąŜenie do unikania czynności, miejsc lub ludzi pobudzających wspomnienia
o urazie,

niemoŜność przypomnienia waŜnych aspektów urazu,

wyraźne zmniejszenie zainteresowania wykonywaniem istotnych czynności
Ŝ

yciowych w niektórych obszarach,

poczucie oderwania oraz dystansu emocjonalnego i społecznego od innych ludzi,

poczucie odrętwienia emocjonalnego ograniczające Ŝycie uczuciowe,

poczucie braku perspektyw, przyszłości.

Trwałe objawy zwiększonego pobudzenia układu nerwowego (niewystępujące przed
urazem), wyraŜające się w co najmniej dwóch formach:
a)

trudności w zasypianiu lub częste budzenie się,

rozdraŜnienie lub wybuchy gniewu,

trudności z koncentracją przy wykonywaniu zadań,

nadmierna

czujność

wypatrywaniu

zagroŜeń

rzeczywistych

lub

wyimaginowanych,

wyolbrzymione reakcje lękowe na minimalne lub niezagraŜające bodźce.

Zaburzenia utrzymują się co najmniej miesiąc.

Zaburzenia  powodują  klinicznie  znaczące  pogorszenie  samopoczucia  lub  upośledzenie
społecznych,  zawodowych  bądź  innych  waŜnych  obszarów  funkcjonowania  człowieka
(utrzymanie pracy, rozpad małŜeństwa, naduŜywanie substancji psychoaktywnych).

Objawy zespołu stresu pourazowego

PTSD charakteryzuje się wielością objawów i z tego powodu moŜe być mylony z innymi

zaburzeniami. Jego podstawą jest nieprawidłowe przystosowanie się do traumatyzującej
sytuacji. Zaburzenie moŜe mieć charakter przewlekły albo ostry, ujawnić się nawet po kilku
miesiącach od wydarzenia w następujących postaciach zachowań i odczuć:

−

przeŜywanie na nowo urazowej sytuacji w natrętnych wspomnieniach, reminiscencjach,
tzw. flashbacks) i koszmarach sennych,

−

poczucie odrętwienia i niewraŜliwości uczuciowej,

−

odizolowanie od innych ludzi,

−

brak reakcji na otoczenie,

−

niezdolność do przeŜywania przyjemności,

−

unikanie działań i sytuacji, które mogłyby przypomnieć przebyty uraz,

−

lęk,

−

depresja,

−

myśli suicydalne (samobójcze).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zazwyczaj wymienia się trzy podstawowe objawy PTSD:

natrętne myślenie najczęściej w postaci wyobraŜeń wzrokowych wywołanych
widokiem, ale i dźwiękiem, zapachem, dotykiem kojarzącym się z sytuacją traumatyczną;
bardzo uciąŜliwe poniewaŜ wyobraŜenia mogą zacząć dominować w codziennym
odczuwaniu człowieka,

zachowania  unikowe  –  gdy  myśli  i  odczucia,  smutki,  poczucie  winy,  gniewu
i wściekłości są wypierane lub są tłumione przez zaŜywanie substancji odurzających, co
powoduje  „znieczulenie  emocjonalne”,  odrętwienie  psychiczne  i  dalsze  komplikacje
psychiczne,

stan podwyŜszonego pobudzenia układu nerwowego wywołujący: lęk, nadczujność
bez bezpośredniego zagroŜenia, zaburzenia koncentracji uwagi, wzmoŜoną reaktywność
czyli reakcję na docierające bodźce, bezsenność.

Charakterystyczne dla zespołu PTSD są teŜ utrwalone wzorce nieprawidłowych

zachowań czyli nieprzystosowania do przeŜytego doświadczenia traumatyzującego [8, s. 194–
–195]. U osób z zespołem PTSD dominuje w sposobie reagowania pewna charakterystyczna
postawa, wzorzec. W literaturze jako najczęstsze wzorce wymieniane są:

„Dotknięcie śmierci”– wdrukowanie poczucia obecności śmierci i lęku przed śmiercią

objawiające  się  załamaniem  poczucia  własnej  niezniszczalności,  próbą  testowania  granic
między  Ŝyciem  i  śmiercią  poprzez  podejmowanie  działań  ryzykownych,  niebezpiecznych,
konflikty z policją.

„OdwraŜliwienie”, odrętwienie psychiczne to zmniejszona zdolność odczuwania,

przygnębienie, zmniejszenie aktywności, zamraŜanie uczuć, co jest często niezrozumiale dla
członków rodziny ofiary. Ta niewraŜliwość moŜe spowodować, Ŝe członkowie rodziny staną
przeciwko ofierze (np. matki dzieci molestowanych przez ojców często wystepują przeciwko
własnym córkom).

„Poszukiwanie znaczenia” objawia się dąŜeniem do wyjaśnienia i nadania znaczenia

temu co się zdarzyło poprzez np. racjonalizację lub tłumaczenia natury religijnej (wola BoŜa).
Dominuje tu niezdolność do znalezienia jakiegoś sensu w Ŝyciu.

„Wina ocalonego” to wzorzec, w którym dominuje poczucie winy z powodu czyjejś

mierci lub własnego przeŜycia podczas, gdy inni zginęli, samopotępienie się za to, co zaszło,

trwanie w przekonaniu, Ŝe moŜna było zrobić więcej lub Ŝe nie wolno się skarŜyć z powodu
cierpień.

„Wyobcowanie” – podejrzliwość, manifestowany gniew, osłabienie kontaktów,

okazywanie niechęci i nieufności wobec ludzi, poczucie niezrozumienia przez ludzi (często
pogłębiane przez sytuacje wtórnego urazu wywoływanego przez nieumiejętne prace słuŜb
medycznych, rodziny).

Zespół stresu pourazowego występuje z większą częstotliwością wśród osób

uprawiających ryzykowne zawody, sporty i wśród młodocianych. Zrządzenia losu, katastrofy
naturalne – powódź, trzęsienie ziemi – są przyczyną mniejszej liczby przypadków PTSD niŜ
zrządzenia ludzi. Katastrofa wywołana przez człowieka (której powinno się zapobiec lub
która

wykracza

poza

akceptowane

normy

–

np.

porwanie)

niesie

większe

prawdopodobieństwo nasilonych problemów [16, s. 25].

Postępowanie terapeutyczne w zespole stresu pourazowego

Stosowane obecnie metody pracy ze stresem pourazowym obejmują zarówno interwencję

indywidualną jak i grupową. Praca indywidualna ma charakter wielopłaszczyznowy i polega
na łączeniu oddziaływań psychologicznych, biologicznych, społecznych. W sytuacji urazu
psychicznego najwaŜniejsze jest szybkie podjecie interwencji, co pozwala zapobiegać

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rozwijaniu się pełnoobjawowego stresu pourazowego, ułatwia postęp w terapii oraz zapobiega
rozwojowi  męczących  dolegliwości  i  nawrotów  choroby.  WaŜne  jest  tu  przede  wszystkim,
aby zapobiec wystąpieniu 3 podstawowych objawów stresu pourazowego: lęku, odrętwienia
psychicznego  oraz  skłonności  do  odtwarzania  przeŜytego  urazu.  Ofiara  wypadku  czy
katastrofy często odmawia wcześniejszej interwencji uwaŜając, Ŝe poradzi sobie z problemem
sama,  albo  uwaŜa,  Ŝe  jakakolwiek  praca  nad  problemem  jest  dla  niej  zbyt  bolesna.  Te
fałszywe  załoŜenia  powodują,  Ŝe  najwięcej  osób  zgłasza  się  po  pomoc  w  późniejszych
stadiach PTSD, kiedy stres jest u nich bardzo pogłębiony.

Podstawowe cele interwencji w PTSD to:

−

dostarczenie wsparcia emocjonalnego,

−

usuniecie dyskomfortu psychicznego (lęku, obniŜonego nastroju),

−

poprawa funkcjonowania społecznego, przywrócenie aktywności, usunięcie poczucia
wyobcowania,

−

wzmocnienie mechanizmów obronnych dla radzenia sobie w Ŝyciu,

−

znalezienie mocnych stron osoby wspieranej i jej sytuacji.

Ludzie często nie są w stanie lub nie chcą prosić o pomoc, nawet gdy jej potrzebują, albo

teŜ nie wiedzą, gdzie się po nią zwrócić. Czasem mają naturalną zdolność do dawania sobie
rady z sytuacją dzięki własnym umiejętnościom, czy teŜ pomocy rodziny i przyjaciół. Efekty
urazu mogą jednak trwać bardzo długo i pozostać głęboko ukryte.

Pomoc psychologiczna dla osób z syndromem stresu pourazowego realizowana jest

poprzez:

−

wspieranie w analizowaniu, ocenianiu sytuacji traumatycznej i porządkowaniu faktów, co
pozwala na odreagowanie i nabranie dystansu do wydarzenie traumatycznego,

−

uzmysłowienie ofierze, Ŝe przeŜywane przez nią silne emocje, uczucia i jej reakcje są
typowymi zachowaniami w takiej sytuacji,

−

inspirowanie osoby poszkodowanej do zajmowania się sobą, do koncentrowania się na
swoich potrzebach, marzeniach,

−

niewymuszanie aktywności, gdy widoczny jest brak energii u ofiary i odwrotnie – nie
nakłanianie do odpoczynku, jeśli osoba nie widzi takiej potrzeby,

−

dokonywanie analizy potencjalnych, moŜliwych rozwiązań na przyszłość,

−

wskazywanie sposobów sprzyjających odpoczynkowi,

−

budowanie grupy wsparcia, tworzenie atmosfery na odreagowanie, wypłakanie,
wyraŜenie złości, frustracji, agresji,

−

uświadamianie, Ŝe praca nad urazem moŜe trwać wiele miesięcy, a zmiany dostrzega się
bardzo powoli ( co nie świadczy o braku postępów),

−

uświadamianie, Ŝe mogą zdarzać się teŜ przypadki radykalnego pogorszenia stanu
psychicznego,

−

zalecenie kontaktu z psychoterapeutą, psychologiem, psychiatrą w przypadku pojawiania
się myśli samobójczych, paraliŜującego lęku,

−

zalecenie, by odłoŜyć na później podejmowanie waŜnych decyzji Ŝyciowych.

W przebiegu zespołu stresu pourazowego wyróŜnia się kilka faz z charakterystycznymi

dla nich objawami. Od fazy, w jakiej znajduje się osoba przeŜywająca kryzys zaleŜą cele
terapeutyczne i metody pomocy poszkodowanym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 3. Podejmowane działania terapeutyczne w zaleŜności od fazy PTSD

FAZA

OBJAWY

CEL

TERAPEUTYCZNY

METODY

faza zagroŜenia
Ŝ

ycia lub

wołania
o pomoc

trwa tak długo, jak
długo osoba wierzy, Ŝe
zagroŜenie trwa; silne
reakcje na sytuację
zagroŜenia – walka lub
ucieczka

przywrócić ofierze
stabilizację poprzez
obniŜenie poziomu
lęku, obniŜenie
fizycznych reakcji na
stres

relaksacja, medytacja,
biofeedback, hipnoza,
leki zmniejszające
pobudzenie

faza
wypierania
i
emocjonalnego
odrętwienia

spychanie myśli
o urazowej sytuacji do
podświadomości,
unikanie wspomnień,
wypieranie

przywrócenie
ś

wiadomości

traumatyzującego
zdarzenia, przełamanie
mechanizmów
obronnych

interpretacja
wydarzenia, techniki
poznawczo –
behawioralne,
okazywanie empatii

faza natrętnych
nawrotów

nocne koszmary,
natrętne obrazy, strach,
patologiczne
i antyspołeczne
mechanizmy radzenia
sobie ze stresem

nauka przerzucanie się
do natrętnych lękowych
obrazów do wyobraŜeń
pozytywnych w sytuacji
odpręŜenia, relaksu

techniki behawioralne,
terapia grupowa, leki
przeciwdepresyjne,

faza
refleksyjno-
-przejściowa

bardziej pozytywne,
konstruktywne
podejście do zdarzeń,
koncentracja na
przyszłości

zachęcanie do
przeŜywania jeszcze raz
emocji i ich
racjonalizowania

pamiętnikarstwo,
techniki behawioralne,
nauka zatrzymywania
obrazów z przeszłości,
terapia rodzin

faza integracji

traumatyzujące
wydarzenie zostaje
zaliczone do przeszłości

zakończenie procesu
uwalniania się
i oczyszczania
z toksycznych emocji

sesje wspomagające,
terapia rodzin

Zespół stresu pourazowego u dzieci

U dzieci stres pourazowy moŜe objawiać się podobnie jak u dorosłych przez

dezorganizację zachowań lub pobudzenie. Najczęstsze zachowania charakterystyczne dla
dzieci po przebytym wydarzeniu traumatycznym to:

−

tłumienie reakcji związanych z urazem,

−

zaburzenia snu,

−

przesadna reakcja na nagłe bodźce,

−

regresja w zachowaniu – powrót do form zachowania z wcześniejszych okresów Ŝycia,

−

lęk przed róŜnymi sprawami nawet nie związanymi z urazem,

−

unikanie myśli, sytuacji i miejsc przywołujących zdarzenie,

−

panikowanie, rozdraŜnienie, nadpobudliwość.

Podobnie jak dorośli równieŜ dzieci z syndromem stresu pourazowego zachowują się
w charakterystyczny dla nich sposób prezentując pewne utrwalone wzorce zachowań
nieprzystosowawczych. Są one inne niŜ u dorosłych. Typowe dla dzieci wzorce zachowań to:

−

wiadome wywoływanie reminiscencji wydarzenia traumatycznego (wyobraŜanie sobie,

kreowanie obrazów z przeŜytej sytuacji) – podczas zabaw, oglądania telewizji
i komputera, odrabiania lekcji,

−

lęki znamienne dla urazu, dotyczące spraw z nim bezpośrednio związanych, miejsc, osób,
sytuacji, widoków,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

rekonstruowanie zachowań dotyczących sytuacji traumatycznych; odtwarzanie wydarzeń,
w  których  dziecko  równieŜ  występuje  poprzez  rysowanie,  zabawy  lalkami.  Obserwacja
takich  zabaw  moŜe  nam  dać  informacje  o  rzeczywistym  bądź  zniekształconym  obrazie
doświadczonej  przez  dziecko  sytuacji.  Zabawy  pozwalają  dziecku  rozładować  emocje,
przeŜyć sytuację jeszcze raz w bezpiecznym otoczeniu, poinformować bliskich pośrednio
o tym, co się wydarzyło.
Inne  wzorce  zachowania  występują  u  tych  dzieci,  u  których  uraz  powstał  na  skutek

długotrwałego lub powtarzającego się przeŜycia traumatycznego:

−

ograniczenie perspektywy czasowej działania to znaczy koncentrowanie się na
działaniach teraźniejszych, Ŝycie z dnia na dzień, bez troszczenia się o przyszłość
w przekonaniu, Ŝe wydarzenie traumatyczne powtórzy się,

−

zaprzeczanie przeŜytym sytuacjom, zobojętnienie na ból, niewraŜliwość na obiektywnie
negatywne wydarzenie, brak empatii, bezwzględne unikanie intymności psychicznej
w kontaktach z innymi osobami,

−

nawroty gniewu, nieoczekiwanej złości, dziwaczne, nietypowe reakcje obronne.

Takie sposoby zachowania dzieci są reakcją obronną na przeŜywanie traumy.

4.2.1.4. Zasady rozwiązywania problemów i udzielania pomocy w szczególnych

sytuacjach

Wypadki i katastrofy stwarzają potrzebę wsparcia psychicznego osób, które zostały przez

nie dotknięte. NiemoŜliwe jest, aby do końca przewidzieć zachowanie się poszkodowanego
w groźnej sytuacji. MoŜe ono mieć charakter:

−

dezorientacji, gdy poszkodowany nie wie i zastanawia się, co się stało i gdzie się
znajduje,

−

bezradności i strachu, gdy poszkodowany czuje, Ŝe nie ma kontroli nad tym, co się stało,

−

rozkojarzenia, gdy osoba nie wie, co musi robić i działa nieracjonalnie.
KaŜdy inaczej reaguje. Ogólne zasady pomocy psychologicznej stosowane w pierwszym

kontakcie  z  ofiarami  wydarzeń  naleŜy  modyfikować  w  zaleŜności  od  potrzeb  sytuacji.
Szczególnymi  sytuacjami  kryzysowymi  są  te  przeŜywane  w  wyniku  wydarzeń  niezaleŜnych
od  nas  o  charakterze  masowym  (katastrof,  wypadków  komunikacyjnych).  Od  ratownika
w takich  sytuacjach  wymaga  się  zachowania  elastyczności  i  podejmowania  rozmaitych  ról,
tak  by  nadąŜyć  za  zmianami,  nietypowymi  wydarzeniami  czy  reakcjami  osób.  Stwarza  to
potrzebę  rozumienia  zachowań  i  reakcji  psychicznych  róŜnych  osób,  poznania  specyfiki
komunikowania  się  z  nimi  oraz  ich  szczególnych  potrzeb.  Nieco  innego  bowiem
postępowanie  i  sposobów  reagowania  wymaga  niesienie  pomocy,  szczególnie  w  aspekcie
wsparcia psychologicznego:

−

dzieciom,

−

osobom starszym,

−

osobom agresywnym,

−

osobom przeraŜonym,

−

bliskim i rodzinie poszkodowanych,

−

wiadkom,

−

a takŜe współpracownikowi, który doświadcza silnego stresu.

Wchodząc w kontakt z poszkodowanymi (to znaczy wszystkimi, których dotyka sytuacja

traumatyczna), trzeba pamiętać, Ŝe są pod wpływem urazowego zdarzenia. Zawsze naleŜy
podjąć następujące działania, by pomóc im uporać się ze stresem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nawiązać  kontakt  słowny:  mówić  do  poszkodowanego  i  zachęcać,  by  mówił,  co  czuje
i czego  potrzebuje.  Słuchać,  co  poszkodowany  chce  powiedzieć,  znaleźć  czas  by  go
wysłuchać.

Okazywać empatię i współczucie; pokazać, Ŝe rozumie się problemy, Ŝe nie jest się
zaskoczonym uczuciami i reakcjami osoby.

Zapewnić dyskrecję, nie powtarzać, ani uzyskanych informacji, ani wraŜeń na temat
osoby poszkodowanej.

Zapewnić  bezpieczeństwo  i  moŜliwości  ochrony  przed  dalszym  zagroŜeniem  i  przed
dalszym  wystawieniem  na  urazowe  przeŜycia  i  bodźce.  Lepiej  jest,  gdy  jak  najmniej
urazowych bodźców dotrze do osoby.

Nawiązać kontakt, zapewnić bezpieczeństwo, szczególnie osobom, które są pobudzone
lub odrętwiałe, manifestujące przeraŜenie, wściekłość, rozpacz, chaotyczne działania.

Kierować osobami łagodnie i stanowczo, szczególnie, gdy poszkodowani są oszołomieni,
znajdują się w szoku, doświadczają rozkojarzenia.

Zapewnić bliskość poprzez podtrzymujące, współczujące i nieosądzające werbalne
i niewerbalne relacje z poszkodowanymi.

Oceniać  stale  reakcje  poszkodowanych  osób;  wielu  poszkodowanych  przejawia
anormalne  reakcje  na  stres,  udzielić  pomocy  psychologicznej  i  medycznej  (leki)
przeŜywającym wydarzenie gwałtowniej niŜ inni.

Członkowie rodziny i świadkowie

wiadkowie czy rodzina, gdy zachowują się spokojnie, mogą być wielką pomocą dla

ratownika. Ale moŜna spodziewać się takŜe u nich reakcji lękowych, paniki, a nawet agresji.
Niekiedy  świadkowie  i  rodziny  będą  tak  przestraszeni,  Ŝe  będą  utrudniać  pomoc,  stwarzać
sytuację  zagroŜenia,  mogą  sami  potrzebować  pomocy.  Jeśli  są  spokojni  i  gotowi  pomóc
naleŜy:

−

wyjaśnić wyraźnie i uczciwie sytuację;

−

włączyć ich w udzielanie pomocy np. przy zabezpieczeniu miejsca, przy opiece nad
poszkodowanym, wskazać dokładnie co mają robić,

−

wydawać konkretne polecenia i jeśli to moŜliwe, sprawdzać, jak zostały wykonane,

−

zezwalać, poza wyjątkowymi przypadkami, na ich obecność przy poszkodowanym.

Przekazując rodzinie lub bliskim poszkodowanego wstrząsające lub trudne informacje,

trzeba przewidywać strach, zdenerwowanie i gniew, jaki wywołają one u odbiorcy. Wymaga
to  rozumienia  przez  ratowników  takŜe  własnych  reakcji  na  okazywane  przez  kogoś  silne
emocje.  Trzeba  próbować  zapanować  nad  tymi  emocjami  i  własnymi  emocjami  na  gniew
innych.

W przypadku tłumu świadków, którzy są tylko widzami podnieconymi zdarzeniem, nie

udzielają pomocy, ale przeszkadzają, którzy reagują w sposób emocjonalny i nieracjonalny,
powodują chaos, okrzyki, nie wiedzą jak się zachować, naleŜy:

−

dobitnie oznajmić o swojej roli i fachowym przygotowaniu,

−

prosić o umoŜliwienie udzielania pomocy,

−

prosić konkretne osoby o pomoc,

−

pozyskać jakąś osobę z tłumu do współpracy.

Poszkodowany lub świadek (rodzina) zachowujący się agresywnie

Agresja osoby, której pomagamy lub świadka wydarzeń jest często reakcją zaskakującą

dla ratownika. Agresja moŜe wyraŜać się w słowach (wulgaryzmy, groŜenie, oskarŜanie
innych) lub w czynach (bicie, zatrzymanie osoby udzielającej pomocy). Osoba poszkodowana
moŜe skierować agresję na siebie lub przeciwko innym (groŜenie komuś, napad fizyczny),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

grozić udzielającemu pomocy, bo na przykład poszkodowany chce, aby zająć się nim chociaŜ
nie jest najbardziej poszkodowany. Członek rodziny moŜe zareagować agresywnie, poniewaŜ
uwaŜa, Ŝe osoba udzielająca pomocy minimalizuje sytuację, źle udziela pomocy,
niewystarczająco się spieszy. NaleŜy wówczas próbować:

−

opanować agresję poszkodowanego: jeśli ogranicza się tylko do słów, nie reagować na
nią, pozwolić osobie odreagować, bo często są to zachowania wynikające ze strachu,

−

mówić poszkodowanemu spokojnie, co zamierza się zrobić i dlaczego,

−

wyznaczyć kogoś, kto zająłby się agresywną osobą, o ile temu komuś nie będzie nic
zagraŜać,

−

nie reagować emocjonalnie, lecz spokojnie pracować,

−

nie dyskutować, ograniczać się ewentualnie do zadawania konkretnych pytań,

−

wykazać zrozumienie dla agresywnych, ale uświadomić im, Ŝe takie zachowanie moŜe
tylko pogorszyć sytuację,

−

starać się zdobyć zaufanie,

−

po opanowaniu agresji włączyć osobę (świadka, rodzinę) w działania pomocowe,
pozwolić jej coś robić,

−

jeśli agresja jest skierowana w sposób fizyczny przeciw ratownikowi lub innym, niekiedy
trzeba równieŜ uŜyć siły i odizolować osobę agresora.

Osoba silnie przestraszona

Niektóre osoby w sposób szczególny przeŜywają paniczny lęk lub nie potrafią zapanować

nad strachem. Przykładem nie kontrolowanego strachu jest fobia. Niektóre fobie mogą
stanowić problem podczas udzielania pomocy, na przykład lęk wysokości w sytuacji ucieczki
z płonącego budynku po drabinie, klaustrofobia, gdy ofiara znajduje się w małym
zamkniętym pomieszczeniu. W takich sytuacjach:

−

naleŜy mieć wyrozumiałość i cierpliwość, nie wypowiadać zdań typu „bądź dzielny”, ale
raczej wykazać zrozumienie – „rozumiem, Ŝe się boisz, ale jesteś w dobrych rękach”,

−

zawsze mówić w sposób spokojny i opanowany,

−

utrzymywać stale kontakt słowny z poszkodowanym.

Osobę, która odmawia udzielenia pomocy, reaguje nieufnie na pomoc, wpada w panikę.
naleŜy:

−

uspokoić,

−

utwierdzić, Ŝe jest w rękach profesjonalisty,

−

komunikować i wyjaśniać krótko, co zamierza się zrobić,

−

pytać poszkodowanego o to, co się właściwie wydarzyło, o jego rozumienie sytuacji,
wyjaśnić wątpliwości poszkodowanego,

−

zachować Ŝyczliwą stanowczość, by osoba mogła uwierzyć w kompetencje osoby
niosącej pomoc,

−

zdecydowanie, stanowczo, ale bez nacisku powiedzieć o konieczności wykonania np.
zabiegu, ewakuacji itp,

−

liczyć się z Ŝyczeniami poszkodowanego, zapytać czy chce, aby kogoś powiadomić;

−

osłaniać ofiarę przed ciekawskimi spojrzeniami,

−

przez cały czas wykazywać spokój i cierpliwość.
W ten sposób osoba poszkodowana poczuje się zaangaŜowana w sytuację. Będzie miała

wraŜenie zapanowania nad tym, co się z nią dzieje.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Osoba mająca problemy z komunikowaniem się werbalnym np. głucha, niemówiąca

W sytuacji utrudnionego kontaktu z osobą starszą lub niepełnosprawną naleŜy do

komunikacji wykorzystywać naturalne gesty, pozwolić osobie na odczytanie informacji z ust
(konieczne jest wolniejsze, wyraźne artykułowanie, proste komunikaty wypowiadane z twarzą
skierowaną do osoby). MoŜna teŜ coś napisać lub tak sformułować pytanie, by odpowiedź
mogła być potaknięciem lub zaprzeczeniem. NaleŜy obserwować, czy osoba nie komunikuje
sama czegoś gestem, oczami, nie wskazuje w ten sposób na coś.

Dziecko jako uczestnik wydarzeń traumatycznych

W kontakcie z dzieckiem, które jest lub było uczestnikiem wydarzenia waŜne są reakcje

i zachowania osób dorosłych:

−

dziecko powinno usłyszeć, Ŝe jest niebezpiecznie i Ŝe dorośli teŜ się boją, ale, Ŝe są
w stanie sprostać sytuacji,

−

waŜne jest, co dziecko juŜ widziało w trakcie katastrofy i z jakimi jej skutkami spotka się
później. Jeśli rówieśnik lub członek rodziny zginął lub został cięŜko ranny istnieje
prawdopodobieństwo silnej reakcji psychicznej dziecka, co wymaga bardzo umiejętnego,
profesjonalnego przedstawienia dziecku tych informacji, w odpowiednim dla niego
momencie i z odpowiednim wsparciem psychologicznym,

−

naleŜy  przede  wszystkim  dbać  o  poczucie  bezpieczeństwa  fizycznego  i  psychicznego
dziecka,  zapewnienie  dziecku  jak  najszybszego  kontaktu  z  osobą  mu  znaną,  zadbanie
o  jakąś  zabawkę,  coś  odciągającego  uwagę  jego  od  rozgrywających  się  wydarzeń,
niedopuszczanie, by widziało cierpienia i zniszczenia.

Tabela 4. Reakcje dzieci dotkniętych kryzysem j i jego konsekwencjami w poszczególnych grupach wiekowych

[4, s. 99]

Przedszkolaki

Dzieci 7–14

Nastolatki

płacz

bóle głowy/ objawy fizyczne bóle głowy/ objawy fizyczne

ssanie kciuka

depresja

nietrzymanie kału

poczucie zagroŜenia

niechęć do wykazywania się

lęk przed porzuceniem

dezorganizacja

draŜliwość

brak koncentracji

zachowania agresywne

dezorientacja

niechęć do wykazywania się rezygnacja

tulenie się

angaŜowanie się w bójki

osamotnienie

niezdolność do wykonania
ruchu

unikanie kontaktu
z rówieśnikami

gniew na niesprawiedliwość
losu

płaczliwość

zachowania buntownicze
w domu

spadek zainteresowani płcią
przeciwną

lęk przed ciemnością

ogólny niepokój

apatia

Reakcja u dziecka w sytuacji traumy zaleŜy od jego wieku. Do wieku dziecka muszą być

teŜ dostosowane rozmowy z dzieckiem i reakcje dorosłych. NajwaŜniejsze jest niezadawanie
zbędnych  pytań  w  celu  pozyskania  szczegółów  i  informacji  (dziecko  jako  świadek);  pytania
doprecyzowujące  muszą  być  tylko  reakcją  na  wypowiedź  dziecka.  W  rozmowach  naleŜy
podkreślać  pozytywy  sytuacji  obecnej,  traktować  sytuację  przebytą  jako  coś,  co  się
zakończyło.  Często  waŜne  jest,  aby  podsuwać  dziecku  odpowiedniego  rodzaju  zajęcia
i zabawy  odsuwające  myślenie  o  wydarzeniu  lub  pomagające  w  sposób  bezpieczny
odreagować  traumę.  W  wyniku  stresu  mogą  wystąpić  u  dzieci,  jako  psychologiczne
następstwa  przeŜyć  zaburzenia  stresowe  pourazowe,  epizody  odtwarzania  i  przeŜywania
ciągle  na  nowo  tamtych  wydarzeń.  Dzieci  odreagowują  lęk  wywołany  wspomnieniami  za
pomocą  zabaw  (np.  lalkami),  w  których  nawracającym  tematem  jest  wydarzenie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

traumatyczne. U małych dzieci traumatyczne przeŜycie bywa przetwarzane w snach – dziecku
ś

nią się potwory, paniczne ucieczki, róŜne groźne sytuacje. Dziecku naleŜy zapewniać stałą

obecność  kogoś  bliskiego  podtrzymując  jego  poczucie  bezpieczeństwa.  Z  empatią
wysłuchiwać  tego,  co  nam  chce  powiedzieć.  DąŜyć  do  właściwego  samopoczucia  dziecka
takŜe  poprzez  jego  aktywność  fizyczną,  wypoczynek,  dobre  odŜywianie  oraz  poszerzanie,
w miarę oddalania się przeŜyć stresujących, jego kontaktów interpersonalnych.

Osoby starsze

Specyficzne problemy osób starszych (powyŜej 65 roku Ŝycia) powinny być

uwzględnione na kaŜdym etapie udzielania pomocy:

−

obciąŜenia związane z sytuacją zagroŜenia mogą mieć powaŜny wpływ na stan zdrowia
osoby starszej,

−

osoby starsze dotychczas samodzielne w dobrze sobie znanym środowisku mogą okazać
się bezradne w nowym środowisku i w gwałtownie zmieniającej się sytuacji,

−

moŜliwa jest odmowa skorzystania z pomocy przez osoby, które uwaŜają, Ŝe zaleŜność
od pomocy innych jest upokarzająca i piętnująca,

−

odmowa skorzystania z pomocy pojawiać się moŜe takŜe w związku z podejrzliwością,
nieufnością; pojawiać się mogą protesty i desperacja w sytuacjach udzielania im pomocy,
ewakuacji,

−

korzystanie z pomocy ratownika moŜe być traktowane jako zagraŜające,

−

naleŜy liczyć się z wolniejszą reakcją osób starszych na sygnały zagroŜenia dostępne
nawet w bezpośredniej obserwacji i nieadekwatną oceną tak pozyskanych informacji.

Samobójca

Wszystkie osoby o skłonnościach samobójczych wysyłają sygnały wołania o pomoc.

Nikt  do  końca  nie  jest  zdecydowany  na  śmierć,  zawsze  myśli  samobójcze  są  związane
z ambiwalencją  uczuć,  dezorientacją.  Pomocy  w  sytuacji  próby  samobójczej  powinien
udzielać  specjalnie  przeszkolony  negocjator.  Zasadami  działania  słuŜb  ratowniczych
w przypadku osoby podejmującej próbę samobójczą są:

−

szybka ocena sygnałów ostrzegawczych wysłanych przez potencjalnego samobójcę,

−

nawiązanie kontaktu przez mówienie do ofiary po imieniu,

−

podkreślenie swojej wiarygodności, swoich dobrych intencji,

−

poszukiwanie razem z osobą zdesperowaną sposobu rozwiązania sytuacji, technika
negocjowania „mamy czas”,

−

nakłonienie do posłuszeństwa.
W sytuacji podejmowania przez człowieka próby samobójczej nie ma jednego

skutecznego sposobu działania. Czasem trzeba podjąć działania dyrektywne. WaŜne jest pełne
zaangaŜowanie,  atmosfera  zrozumienia,  nawiązanie  więzi,  dostarczenie  motywacji  do  Ŝycia,
nadziei,  zawarcie  kontraktu  –  „zostań  przy  Ŝyciu”,  pomoc  w  zorientowaniu  się
w ambiwalentnych uczuciach.

Pomoc emocjonalna dla słuŜb ratowniczych

Osoby uczestniczące w akcji ratowniczej, bez względu na pełnione przez nie funkcje,

naraŜone  są  na  traumatyczne  przeŜycia.  Ratownicy  mogą  obserwować  takŜe  u  siebie
i u współpracowników podobne objawy reakcji na sytuacje kryzysową, jak te, które widzieli
u ofiar.  Intensywność,  czas  i  trwanie  wymienionych  objawów  mogą  być  bardzo  róŜne.
Reakcje na traumatyczne wydarzenie mogą być gwałtowne lub łagodne, natychmiastowe lub
odroczone,  ich  intensywność  moŜe  narastać  lub  maleć.  Ratownicy  i  inne  słuŜby  udzielające
pomocy w takich sytuacjach równieŜ wymagają wsparcia psychologicznego. WaŜne jest, aby
same  albo  poprzez  wsparcie  innych  osób  mogły  odreagować  doznany  uraz,  zmniejszyć,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zredukować napięcia. MoŜe to być realizowane poprzez zorganizowane, instytucjonalne
formy pomocy lub indywidualne działania redukujące stres. WaŜne jest aby:

−

podejmować działania zaradcze w swoim codziennym Ŝyciu – gimnastykę, odpoczynek,
właściwe odŜywianie – pomoŜe to zmagać się ze stresem w czasie katastrofy,

−

współczuć, okazywać empatię, ale nie utoŜsamiać się z uczuciami ofiar, bo moŜe to
pogłębić własne problemy i utrudnić wykonanie zadań ratownikom,

−

przed akcją przygotować się do tego, z czym się moŜna spotkać na miejscu zdarzeń
i jakie reakcje emocjonalne sytuacja taka moŜe wywołać u osób niosących pomoc,

−

rozmawiać o swoich doświadczeniach w zespole, dzielić się swoimi uczuciami,
obciąŜeniami związanymi z pracą – to pozwala na rozładowanie przytłaczających emocji,

−

w czasie akcji zmieniać co jakiś czas zakres działań, odpoczywać, jeśli jest to moŜliwe,

−

uczestniczyć w organizowanych dla całego zespołu sesjach odreagowania,

−

szukać własnych, indywidualnych sposobów obniŜania poziomu stresu, znanych sobie
z doświadczenia.

mierć, Ŝałoba, strata u pracownika słuŜb ratunkowych następuje w sytuacji, gdy osoba,

której udzielamy pomocy umiera, nie da się uchronić jej przed powaŜnym zabiegiem,
uszkodzeniem, a ratownik zbytnio zaangaŜował się emocjonalnie. Aby uchronić się przed
takimi sytuacjami naleŜy:
1.

Mieć świadomość moŜliwości pojawienia się takiego zjawiska.

AngaŜować się w pomaganie innym, ale z umiarkowanym zaangaŜowaniem
emocjonalnym.

Nawiązując  więź  z  osobą,  której  udzielana  jest  pomoc  uwaŜać  na  przeciąŜenie,  zbytnie
zaabsorbowanie,  „przeciwprzeniesienie”  występujące,  gdy  praca  z  osoba  poszkodowaną
budzi  uczucia,  myśli,  wspomnienia  związane  z  jakąś  sytuacją  kryzysową  z  Ŝycia
ratownika.

Troszczyć się o własne potrzeby emocjonalne, odnowa emocjonalna przez pozytywne
wzmacnianie [8, s. 534].

Mieć świadomość, Ŝe zagroŜenie występujące w pracy moŜe wzbudzić lęk egzystencjalny
przed śmiercią – potrzebne wówczas są grupy wsparcia, superwizje.

Rozumieć, Ŝe wprawdzie realizowane przez ratownika zadania dają poczucie siły,
działania, wpływania na bieg zdarzeń, ale są teŜ sytuacje tak trudne, Ŝe czuje się
bezsilność, poczucie utraty moŜliwości wpływu na to, co się dzieje, na śmierć, umieranie
innych, którym staramy się pomóc.

UwaŜać, by nie wystąpiło zjawisko tzw. traumatyzacji pośredniej powstające przy pracy
wymagającej  empatii,  wraŜliwości,  gotowości  do  dzielenia  trosk  innych,  która  moŜe
prowadzić  do  przyjmowania  cudzych  emocji  za  własne  i  pośrednie  doświadczanie  ich.
Odczuwa  się  wówczas  ból  innej  osoby  jak  własny.  Jest  to  sygnał  zagroŜenia  urazem
pośrednim i wypaleniem!

Sposoby

wsparcia

psychologicznego

dla

słuŜb

ratunkowych

zdarzeniu

traumatycznym
1.

Odreagowanie  jest  to  wsparcie  udzielane  przez  kolegów,  zwierzchników,  bliskich,
ukierunkowane  na  „wentylację”  emocji,  udzielanie  i  wymianę  informacji  na  temat
zdarzenia,  określenie  podstawowych  potrzeb  ratownika  (medycznych,  materialnych,
psychologicznych  i  innych)  i  ich  zaspokojenie,  mobilizację  dostępnych  źródeł  wsparcia
(przyjaciele,  rodzina).  Odreagowanie  stosuje  się  podczas  lub  bezpośrednio  po  zdarzeniu
traumatycznym czy akcji. Uczestnicy są zachęcani do opisania tego, z czym się zetknęli
i wyraŜenia uczuć, które doznawali.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Debriefing  to  spotkanie  prowadzone  przez  odpowiednio  przeszkoloną  osobę  w  celu
wymiany  doświadczeń  związanych  ze  zdarzeniem,  normalizacji  reakcji  na  zdarzenie
traumatyczne,  mobilizacji  indywidualnych  umiejętności  radzenia  sobie  ze  skutkami
zdarzenia,  udzielenie  informacji  na  temat  dostępnych  źródeł  wsparcia.  Prowadzi  się  go
zwykle  w  24–48  godzin  po  zdarzeniu  traumatycznym  lub  później.  Zaleca  się,  aby
w debriefingu uczestniczyli wszyscy, którzy brali udział w zdarzeniu (tzw. bezpośrednie
ofiary  traumy)  oraz  ci,  na  których  zdarzenie  wywarło  silny  wpływ,  mimo  Ŝe  w  nim  nie
uczestniczyli.

Poradnictwo terapeutyczne czyli spotkania indywidualne lub grupowe ukierunkowane na
identyfikację moŜliwości psychologicznych osoby, które pozwolą jej na samodzielne
radzenie sobie z objawami stresu i poprawę jakości Ŝycia. Efektywne poradnictwo moŜe
odbywać

się

wyłącznie

ustąpieniu

drastycznych

reakcji

emocjonalnych

i psychologicznych. W trakcie spotkań psycholog moŜe zasugerować podjęcie
psychoterapii.

Psychoterapia  –  spotkania  indywidualne  lub  grupowe  ukierunkowane  na  zmianę
patologicznych,  dysfunkcyjnych  sposobów  myślenia  i  reagowania,  w  związku
z doświadczeniem  traumy.  Psychoterapia  zakłada  dąŜenie  do  stabilizacji  emocjonalnej
osoby,  uświadomienie  jej  niekorzystnych  zachowań  oraz  trening  konstruktywnych
sposobów  radzenia  sobie  z  przykrymi  doświadczeniami  przeŜytych  urazów,  czy
funkcjonowania np. w pracy, w rodzinie.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak moŜna wyjaśnić pojęcie kryzysu?

Jakie są podstawowe rodzaje kryzysów?

Co określa pojecie kryzysu egzystencjalnego?

Jak klasyfikuje się przyczyny kryzysów w Ŝyciu człowieka?

Od czego zaleŜy rodzaj i siła reakcji na sytuację kryzysową?

Jakie mogą być reakcje na sytuację kryzysową?

Jakie są potrzeby psychiczne i reakcje osób bezpośrednio po wydarzeniu
traumatycznym?

Jakie umiejętności interpersonalne powinna mieć osoba udzielająca pomocy
psychologicznej?

Jakie znasz techniki sprzyjające skutecznemu porozumiewaniu się z osobami w sytuacji
kryzysowej?

10.

Co to jest odzwierciedlanie?

11.

Jak moŜna scharakteryzować technikę parafrazowania?

12.

W jaki sposób realizuje się skuteczne słuchanie?

13.

Jakie są zasady udzielania pomocy psychologicznej w sytuacji kryzysowej wg modelu
interwencji Greenstone?

14.

Czym róŜni się pomoc dyrektywna od niedyrektywnej?

15.

Jak moŜna scharakteryzować zespół stresu pourazowego?

16.

Jakie są podstawowe objawy zespołu stresu pourazowego?

17.

Jakie znasz rodzaje wzorów zachowań osób dotkniętych stresem pourazowym?

18.

Jakie są cele i kierunki pomocy psychologicznej udzielanej w zespole stresu
pourazowego?

19.

Jakie zasady naleŜy przyjąć w postępowaniu z agresywnym świadkiem wydarzeń
kryzysowych?

20.

Jakie są objawy zespołu stresu pourazowego u dzieci?

21.

Co to jest debriefing?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Właściwe porozumiewanie się z osobą w sytuacji kryzysowej pomaga rozpoznać jej

problem,  ocenić  postrzeganie  przez  nią  sytuacji,  w  której  się  znalazła  i  dobrać  właściwe
formy  pomocy.  Wymaga  to  zastosowania  pewnych  zasad  skutecznego  porozumiewania  się.
Wymień  je.  W  sytuacji  symulowanej  przeprowadź  rozmowę  z  osobą  poszkodowaną
w wyniku napadu przez chuliganów z zastosowaniem tych zasad.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych zasady porozumiewania się w sytuacjach
kryzysowych,

przeanalizować je,

ocenić, które z nich powinno się zastosować w przedstawianej symulacji,

przeprowadzić rozmowę z poszkodowanym z zastosowaniem wybranych technik
skutecznego porozumiewania się,

usłuchać informacji zwrotnych od obserwatorów rozmowy (grupa),

wymienić zasady, które starałeś się wykorzystać w rozmowie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

pozorant,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Komunikowanie się z osobą podejmującą próbę samobójczą ma charakter negocjacji.

WaŜną rolę odgrywa w nim nawiązanie kontaktu emocjonalnego z osobą w kryzysie. Opisz,
jakimi  sposobami  ten  kontakt  moŜna  osiągnąć.  Przedstaw  sposób  nawiązania  kontaktu
i zasady  negocjacji  z  17-letnią  dziewczyną  podejmującą  próbę  samobójczą  poprzez  rzucenie
się z VIII piętra wieŜowca.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać  w  materiałach  dydaktycznych  pojęcie  i  zasady  prowadzenia  negocjacji  oraz
podstawowe  umiejętności  przy  udzielaniu  pomocy  psychologicznej  dla  podejmującego
próbę samobójczą,

przeanalizować je,

ocenić, które z nich powinno się zastosować w przedstawianej symulacji,

wzbudzić zaufanie i dać poczucie bezpieczeństwa samobójcy,

przeprowadzić symulacje rozmowy z zastosowaniem zasad nawiązywania kontaktu,

wykazać aktywność i zaangaŜowanie w sprawy osoby,

wysłuchać informacji zwrotnych od obserwatorów rozmowy (grupa),

opisać, w jaki sposób dąŜyłeś do osiągnięcia porozumienia z samobójcą.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

pozorant,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Umiejętność parafrazowania jest niezwykle waŜna dla podtrzymywania dobrego kontaktu

słownego z osobą, której udzielamy pomocy psychologicznej oraz dla wyraŜenia empatii.
Przećwicz  w  parze  umiejętność  parafrazowania.  Upewnij  się  parafrazując,  czy  dobrze
zrozumiałeś informację zawartą w wypowiedzi rozmówcy. Parafrazując moŜesz posłuŜyć się
zdaniami, które rozpoczynają się od:
O ile dobrze rozumiem, chodzi…….
Chciałbyś…….
Mam wraŜenie, Ŝe potrzebujesz….
Zrozumiałem, Ŝe czujesz..
Rozumiem, Ŝe uwaŜa Pani….
Chciałaby Pani….
Potrzebuje Pan….
Skonfrontuj swoje odpowiedzi z osobą w parze – wzajemnie oceńcie swoje przykłady.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych pojęcie parafrazowania,

przeczytać przedstawione przykłady wypowiedzi,

przeanalizować je,

dokonać przekształcenia i wyraŜenia innymi słowami słów rozmówcy zwracając uwagę
na odtworzenie tego, co powiedział rozmówca,

zapisać parafrazy,

przeczytać osobie w parze, która oceni czy parafrazy są adekwatne,

wysłuchać parafraz osoby z pary,

ocenić, czy są one adekwatne,

opisać, co stanowiło dla Ciebie problem w stosowaniu tej techniki.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz z przykładami zadań do zapisu odpowiedzi,

−

flamastry,

−

pozorant,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić pojęcie kryzysu?



wymienić podstawowe rodzaje kryzysów?



określić róŜnice między kryzysem rozwojowym a egzystencjalnym?



sklasyfikować reakcje na sytuacje kryzysową?



określić podstawowe techniki skutecznego porozumiewania się?



rozróŜnić pojęcia: odzwierciedlanie i parafrazowanie?



zastosować wybrany model interwencji kryzysowej do omówienia
zasad prowadzenia pomocy psychologicznej dla poszkodowanych?



rozróŜnić pojęcia pomocy dyrektywnej i niedyrektywnej?



zastosować metody skutecznego słuchania?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10)

określić potrzeby psychiczne i reakcje osób bezpośrednio po
wydarzeniu traumatycznym?



11)

wymienić wzory zachowań dorosłych i dzieci dotkniętych stresem
pourazowym?



12)

scharakteryzować syndrom stresu pourazowego?



13)

scharakteryzować technikę debriefingu?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Choroba, umieranie, śmierć jako szczególny rodzaj sytuacji

kryzysowej

4.3.1. Materiał nauczania

Świadomość umierania, nieuleczalnej choroby, nieodwracalnej utraty zdrowia (np.

amputacji),  przeŜywanie  śmierci  najbliŜszych  jest  szczególnym  rodzajem  sytuacji
kryzysowej. Wyzwala ona u ludzi poczucie straty osobistej przeŜywanej silniej, gdy związana
jest  z  zaskoczeniem,  intensywnością,  nagłością  wydarzenia.  Strata  wywołuje  uczucie
powaŜnego  Ŝalu,  z  którym  wiele  osób  nie  jest  w  stanie  sobie  poradzić.  PrzeŜycie  straty  ma
zawsze  charakter  indywidualny,  jednak  większość  ludzi  przechodzi  w  swoim  smutku
(zwanym w psychoterapii przeŜywaniem Ŝałoby) przez pewne charakterystyczne stadia:
1.

Stadium zaprzeczania i izolacji – pełniące funkcje bufora po otrzymaniu nieoczekiwanej
wiadomości.  W  tym  stadium  osoba  zaprzecza  i  izoluje  się  od  informacji  o  wydarzeniu
kryzysowym  (o  wypadku,  śmierci,  czy  śmiertelnej  chorobie),  gromadzi  dowody,  Ŝe
wydarzenie  nie  nastąpiło,  nie  nastąpi.  Pragnienie  Ŝycia  (swojego  czy  bliskich)  wówczas
dominuje nad pragnieniem poznania prawdy.

Stadium gniewu – osoba juŜ nie jest w stanie zaprzeczać wydarzeniu i przeŜywa gniew.
Pojawiają się pytania „dlaczego ja, dlaczego mnie to spotkało”, wrogość, wściekłość.
U osób umierających ten gniew moŜe być przenoszony na innych. Stwarza to wyjątkowo
trudną emocjonalnie sytuację dla rodziny, udzielających pomocy i zagraŜa wypaleniem.
Jest to rozpaczliwa próba zwrócenia uwagi na swoje przeŜywanie. Rodzina nie powinna
tego gniewu (nie moŜna) traktować jako wymierzonego przeciw sobie.

Stadium  targowania  się  –  chorzy  nieuleczalnie,  umierający,  osoby  po  śmierci  bliskich
próbują  się  oszukiwać,  składać  sobie,  Bogu,  innym  jakąś  obietnicę  w  zamian  za
przywrócenie  utraconego  dobra.  Pojawia  się  u  nich  myśl  o  nagrodzie  za  dobre
zachowanie,  obietnica  nieproszenia  o  więcej,  tylko  o  to  jedno  dobro.  Osoby  mają
poczucie  winy  na  przykład  związane  ze  śmiercią  bliskich,  doszukują  się  związków
między  własnymi  wcześniejszymi  działaniami,  a  ich  obecną  sytuacją.  RozwaŜają
wydarzenie w aspekcie kary – pokuty – ofiary (choroba, śmierć bliskich).

Stadium  depresji  –  pojawia  się,  kiedy  osoba  juŜ  niezaprzeczalnie  widzi  (np.  w  sytuacji
identyfikacji  zwłok,  zmian  we  własnym  wyglądzie  na  skutek  choroby),  Ŝe  sytuacja  jest
nieodwracalna,  niezaprzeczalna.  Depresja  jest  normalnym  następstwem  stadiów
wcześniejszych.  Pojawia  się  obniŜenie  nastroju,  przygnębienie.  RozróŜnia  się  depresję
przygotowawczą  –  przygotowanie  do  wyrzeczenie  się  wszystkiego  (u  chorych
ś

miertelnie) i depresję reaktywną (reakcję na nieodwracalną stratę np. czyjąś śmierć).

W tym stanie nie naleŜy na siłę przywracać dobrego nastroju osobom cierpiącym,
a często towarzyszyć im w milczeniu, traktować z empatią, miłością, troską.

Stadium akceptacji – cicha spokojna rezygnacja, zamknięcie w sobie, akceptacja sytuacji,
poczucie równowagi i spokoju.

Model ten („stadia smutku umierającego pacjenta” Kubler-Ross) [8, s. 517–518] moŜe

być stosowany do analizy i poznawania zachowań oraz emocji osób w sytuacji szeroko
rozumianej straty – śmierci bliskich, powaŜnej utraty zdrowia, choroby, nadchodzącej
ś

mierci, innych kryzysów np. rodzinnych, finansowych, zawodowych.

Reakcje i odczucia emocjonalne wywołane przez chorobę

Choroba moŜe być sytuacją trudną i kryzysową stanowiącą silny stres ze względu na:

niespodziewany, trudny lub niemoŜliwy do przewidzenia charakter losowy, zmianę ogólnej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

sytuacji Ŝyciowej chorego, zmianę w zakresie uznawanych dotychczas wartości, konfrontację
pacjenta z myśleniem o śmierci, zmianę pełnionych dotychczas ról, stylu Ŝycia, pojawianie się
niejasności diagnostycznych i terapeutycznych. Dla chorego jest ona najczęściej przeszkodą
i stratą, choć ta lŜejsza choroba moŜe być niekiedy ulgą, wartością lub nawet korzyścią.
Najczęstszymi reakcjami emocjonalnymi na chorobę są:

−

strach na wiadomość o rozpoznaniu np. zawału, gruźlicy, choroby nowotworowej, AIDS,
przeŜywany jako uczucie pustki, odrętwienia,

−

lęk  przeŜywany  podobnie  jak  strach,  ale  nie  będący  bezpośrednią  reakcją  na  zagroŜenie
chorobą;  moŜe  być  związany  ze  spodziewanym  bólem,  cierpieniem,  rozstaniem
z najbliŜszymi,  operacją,  losem  dzieci,  brakiem  akceptacji.  Lęk  moŜe  być  jawny  lub
ukryty,

−

szczególnym rodzajem przeŜyć jest lęk przed śmiercią (lęk egzystencjalny), zawierający
w sobie lęk przez nieistnieniem, przed nieznanym, przed samotnością, przed utratą ciała,
utratą kontroli, utratą toŜsamości, karą,

−

obawa, poczucie winy, samooskarŜanie się, doszukiwanie związku z dotychczasowym
Ŝ

yciem a chorobą lub poszukiwanie winy w innych,

−

depresja, przygnębienie na skutek własnej bezsilności, beznadziejności, poczucia
samotności, braku kontroli, obniŜenie poczucia własnej wartości, nasilająca potrzeba
opieki innych, której towarzyszą myśli samobójcze, pogorszenie nastroju,

−

agresja, gniew, draŜliwość, zniecierpliwienie, zazdrość, napady złości,

−

utrata sensu Ŝycia, dokonywanie ujemnego bilansu Ŝyciowego,

−

egocentryzm w reakcjach chorego,

−

wycofanie z kontaktów społecznych, izolacja, brak zainteresowania, rezygnacja,

−

przy powaŜanej chorobie – reakcje nerwicowe, zaburzenia psychotyczne,

−

obniŜenie naturalnej odporności potęgujące rozwój wielu innych chorób,

−

nasilenie mechanizmu zaprzeczania lub pomniejszania.

Gdy choroba wymaga pobytu w szpitalu sytuacja kryzysu pogłębia się ze względu na

większe  skupienie  się  osoby  na  własnych  dolegliwościach  somatycznych,  ale  i  z  powodu
samego  faktu  hospitalizacji.  Jest  ona  szczególnym  rodzajem  sytuacji  trudnej  ze  względu  na
hierarchizację relacji szpitalnych pacjent – lekarz – pielęgniarka, zdefiniowanie roli pacjenta
jako  wymagającej  od  człowieka  cierpliwości,  bierności  i  posłuszeństwa,  tajemniczość,
niedostępność  informacji  o  sposobie  postępowania  medycznego,  wzajemne  „straszenie  się
„pacjentów,  całkowitą  zaleŜność  od  personelu  medycznego,  specyficzny  sposób
komunikowania  się  z  pacjentem  personelu  medycznego  (Ŝargon  szpitalny),  przebywanie
z obcymi.

Pobyt w szpitalu moŜe wywołać u chorego:

−

poczucie osamotnienia i uprzedmiotowienia,

−

trudności przystosowawcze do nagłej zmiany trybu Ŝycia, do zmiany pełnionych ról
i sposobu spędzania czasu,

−

poczucie zaleŜności, całkowitej bezbronności,

−

brak poczucia wpływu i kontroli wobec tego, co się z nim dzieje, utratę kontroli
poznawczej nad otoczeniem.

Reakcje chorych na sytuację choroby mogą mieć charakter sprzyjający całkowitemu

lub częściowemu wyleczeniu (adaptacyjny) lub mogą nie prowadzić do rozwiązania problemu
i pokonania kryzysu (zachowania nieadaptacyjne).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 5. Adaptacyjne i nieadaptacyjne reakcje chorych

Zachowania adaptacyjne – chory:

Zachowania nieadaptacyjne – chory:

stara się zdobyć jak najwięcej informacji
o chorobie i realnie odnieść się do swojej
sytuacji

nie bada sytuacji, zaprzecza, wyraŜa
nierealne Ŝyczenia

ujawnia swoje negatywne uczucia i dzięki
temu rozładowuje napięcie emocjonalne

wypiera negatywne uczucia, zaprzecza ich
istnieniu, stosuje projekcję, przerzuca na
innych swoje problemy

szuka pomocy innych ludzi – lekarzy,
terapeutów

nie szuka pomocy u innych, nie przyjmuje
oferowanej pomocy

kontroluje swoje uczucia i reakcje

nie potrafi panować nad sobą, znieść
zmęczenia, wyczerpania, pozwala sobie na
wybuchy gwałtownych emocji

jest aktywny w wybranych dziedzinach Ŝycia rezygnuje z aktywności
ma świadomość potrzeby odpoczynku przy
wyczerpaniu fizycznym, dbania o siebie,
stosowania się do zaleceń lekarzy

nie dba o siebie, regularny tryb Ŝycia,
odŜywianie, higienę, swoje zmęczenie, nie
stosuje zaleceń lekarzy

ocenia sytuację i zgodnie z nią dokonuje
wyboru realnych działań

nie dokonuje oceny sytuacji: mobilizuje
wszystkie siły i podejmuje nierealną walkę
lub wpada w zwątpienie i rezygnację

ma motywację do dokonywania zmian w
swoim Ŝyciu

reaguje na swoje problemy w sposób
stereotypowy, czuje się przytłoczony
problemami

ma zaufanie i nadzieję, Ŝe chorobę moŜna
przezwycięŜyć

traci nadzieję i poddaje się biegowi wydarzeń
w sposób bierny

Wsparcie psychologiczne osoby chorej
Celem wsparcia psychologicznego w cięŜkiej chorobie jest przede wszystkim:

−

zmniejszanie

poczucia

niepewności

poprzez

okazywanie

troski,

yczliwości

i cierpliwości,

−

przekazywanie  informacji  dotyczących  choroby,  objawów,  leczenia,  prognozy;
przekazywanie  prawdy,  wskazywanie  i  podtrzymywanie  nadziei  innej  niŜ  nadzieja  na
całkowite wyzdrowienie,

−

rozpoznawanie potrzeb chorego i potrzeb jego rodziny, wspieranie chorego i jego rodziny
w sytuacji przeŜywania silnych emocji, takich, jak rozpacz, lęk, przygnębienie, złość,

−

wspieranie chorego w przygotowaniu się do zaakceptowania własnej śmiertelności,

−

wskazanie choremu i jego rodzinie kierunku postępowania,

−

pomoc choremu w ustaleniu i realizacji moŜliwych jeszcze celów.
Wiele osób – lekarzy, pielęgniarek i bliskich chorego – unika rozmowy o chorobie

i śmierci z osobą powaŜnie chorą. Wynika to najczęściej z przekonania, Ŝe:

−

chory nie chce znać prawdy,

−

znając prawdę o swojej chorobie chory straci chęć do Ŝycia, do podjęcia walki o swoje
zdrowie,

−

straci całkowicie nadzieję i targnie się na swoje Ŝycie,

−

samemu nie potrafi się tego dobrze zrobić, Ŝe rozmowę powinien przeprowadzić
specjalista od komunikacji, na przykład psycholog,

a takŜe z:

−

obawy przed zadaniem bólu choremu, wyrządzeniem krzywdy, spowodowaniem szoku,

−

obawy przed reakcją chorego i przed swoją bezradnością w takiej sytuacji,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

lęku przed odrzuceniem przez chorego, pogorszeniem relacji z chorym,

−

lęku przed uświadomieniem sobie własnej śmiertelności.
Przedstawienie pacjentowi informacji o nieuleczalnej chorobie jest uznaniem jego prawa

do poznania prawdy, wyraŜeniem szacunku dla jego osoby i wynika z przeświadczenia, Ŝe
wiedza moŜe być motywem, bodźcem do podjęcia walki z chorobą oraz, Ŝe da pacjentowi
szansę na załatwienie waŜnych spraw.

Zasady przekazywania choremu niepomyślnych informacji o chorobie
1.

Wybranie miejsca dla przekazania informacji,

które daje choremu poczucie

bezpieczeństwa, moŜliwość ujawnienia przeŜywanych emocji, a lekarzowi pozwala
zostać z chorym tak długo, jak będzie on tego potrzebował.

Określenie, co chory wie na temat choroby, rozpoznania i prognozy, jakie są jego
przypuszczenia, jaką wiedzę uzyskał od innego lekarza, jakie ma stereotypy na temat
choroby, jaki ma jej subiektywny obraz.

Rozpoznanie,  jak  duŜo  chory  chce  wiedzieć.  Trzeba  uwaŜnie  odczytywać  komunikaty
werbalne  i  niewerbalne  towarzyszące  wypowiedziom  chorego.  Chorzy  nie  zawsze  chcą
poznać całą diagnozę, czasem proszą o informowanie o wszystkim bliskich. W sytuacji,
gdy  nie  jest  się  pewnym  co  do  potrzeby  pacjenta,  powinno  się  zacząć  od  sformułowań
„ostrzegawczych”  np.  mówiących  o  przypuszczeniu,  Ŝe  choroba  moŜe  być  powaŜna.
JeŜeli  juŜ  taka  sugestia  wywoła  reakcję  emocjonalną,  naleŜy  dać  choremu  czas  na
przygotowanie się do pełnej informacji.

WywaŜone, ale rzeczowe komunikowanie się z chorym. NaleŜy:

−

uŜywać  początkowo  pośrednich  sformułowań  np.  „nietypowe  komórki”,  zamiast
„nowotwór”.  Słowa  „rak”,  „nowotwór”  uŜywać  dopiero,  gdy  zaczyna  padać  z  ust
chorego,

−

unikać nachalnej, nieprzemyślanej otwartości; w zaleŜności od indywidualnych potrzeb
i od gotowości chorego poszerzać zakres przekazywanych mu informacji, podawać
wiadomości stopniowo,

−

stosować jednoznaczny, zrozumiały dla chorego język, unikać tzw. Ŝargonu medycznego,

−

wyjaśnić wszelkie wątpliwości chorego, omówić podejmowane kroki terapeutyczne,

−

okazać choremu troskę i Ŝyczliwość, empatię, stworzyć atmosferę stosowną do wyraŜenia
emocji, ustalić, jakie są potrzeby i oczekiwania chorego,

−

sprawdzić, jakie jest rozumienie przekazanych informacji,

−

zakończyć rozmowę przedstawieniem moŜliwego, pozytywnego przebiegu choroby,
nadziei, zapewnienie, Ŝe chory nie będzie pozostawiony sam, Ŝe będzie zwalczany ból,

−

zastąpić nierealistyczną nadzieję na wyzdrowienie nadzieją na godne zakończenie Ŝycia,
na opiekę osób bliskich do samego końca, na to, Ŝe rodzina sobie poradzi po stracie; nie
oszukiwać chorego przez dawanie mu fałszywej nadziei.

Tabela 6. Wpływ wiedzy o cięŜkiej chorobie na zachowanie chorego

Chory, który nie wie o swojej chorobie:

Chory, który wie o swojej chorobie:

przeŜywa

ciągły

niepokój,

jakieś

podejrzenia,

niejasne

poczucie

zagroŜenia, staje się draŜliwy, chwiejny
emocjonalnie

jest

związane

z naprzemiennie

występującymi

stanami

nadziei

przygnębienia,

emocje

nie

wyraŜone są tłumione

przeŜywa

nasilony

niepokój,

lęk

i przygnębienie, ale wiedza o umieraniu
moŜe doprowadzić do wzmocnienia ducha, a
nawet wzrostu sił Ŝyciowych, do koncentracji
emocji

sprawach

tym

czasie

najwaŜniejszych

np.

pogłębieniu

kontaktów z najbliŜszymi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

chory nie ma z kim podzielić się emocjami
(rodzina udaje, Ŝe nie ma choroby), pozostaje
osamotniony, coraz trudniejsze staje się dla
niego nawiązanie kontaktu z bliskimi

pacjent

moŜliwość

swobodnego

szczerego porozmawiania o swoich obawach,
podzielenie się przeŜyciami, utrzymywania
kontaktu z bliskimi

utrzymuje  się  chroniczne  napięcie,  które
wzrasta,  gdy  stan  chorego  się  pogarsza,
a rodzina  i  opiekujące  się  chorym  osoby
stwarzają  choremu  fałszywą  nadzieję  na
poprawę, a nawet wyzdrowienie

zmniejsza

się

napięcie,

chory

wiadomość kolejnych objawów choroby;

jest to szansą na kształtowanie się aktywnego
stosunku  do  własnego  Ŝycia,  współdziałania
z  lekarzami,  wzmocnienia  sił  obronnych
organizmu

chory  ma  trudności  w  byciu  sobą,  w  byciu
autentycznym  w  kontakcie  z  rodziną;
odczuwa  istnienie  bariery,  narasta  w  nim
poczucie  opuszczenia  i  niepewności,  co
moŜe  prowadzić  do  wystąpienia  albo
nasilenia draŜliwości, gniewu czy wybuchów
złości

wiadomość nieuchronności zbliŜającej się

mierci umoŜliwia często osiągnięcie stanu

akceptacji,

odzyskanie

spokoju

wewnętrznego oraz skoncentrowanie się na
tym, co jeszcze moŜna w Ŝyciu zrobić, a nie
na antycypacji tego, co i tak musi nastąpić

chory moŜe popaść w rozpacz, okazywać
brak zainteresowania otoczeniem, niechęć

mając przed sobą jakiś cel chory zachowuje
nadzieję

oraz

samodzielność

decyzji

i działania

chory traci kontrolę nad swoim Ŝyciem,
przestaje być odpowiedzialny za swoje Ŝycie,
kontrolę przejmuje lekarz czy rodzina

chory  ma  kontrolę  nad  tym,  co  się  z  nim
dzieje,  zdolność  podejmowania  decyzji,
moŜe postawić sobie cele, które chce jeszcze
zrealizować,  skoncentrować  się  na  tym,  co
waŜne dla niego

traci  szansę  na  pozytywne  przeŜycie  czasu,
który  mu  pozostał,  na  zakończenie  waŜnych
spraw,  dokonanie  pozytywnego  bilansu
Ŝ

yciowego, osiągnięcie stanu akceptacji

i uzyskanie spokoju wewnętrznego.

jeŜeli chory dokonał bilansu swojego Ŝycia
i bilans ten jest dodatni, to moŜe nastąpić
wzrost

samoakceptacji

samooceny

(poczucia własnej wartości), co pomniejsza
cierpienie z powodu utraconych moŜliwości

Wsparcie psychologiczne osoby chorej realizowane jest poprzez

−

bycie z chorym tak długo i często, jak on tego oczekuje,

−

wyciszanie symptomów choroby,

−

podtrzymywanie emocjonalne, wzmacnianie odporności psychicznej,

−

rozwijanie kontaktu i efektywnej komunikacji: empatia, troska, szacunek okazywanie
zrozumienia dla sytuacji kryzysowej,

−

współdziałanie z chorym w procesie leczenia a nie jedynie oddziaływanie na chorego,

−

włączanie w pomoc choremu osób dla niego znaczących, rozwijanie grupy wsparcia
społecznego,

−

dostrzeganie sfer Ŝycia, których choroba nie zaburzyła,

−

rozwijanie planów, zainteresowań dąŜeń, marzeń, rozwiązywanie aktualnych problemów;

−

nauka nowych sposobów zachowywania w sytuacji trudnej (na przykład po operacji,
utracie wzroku, amputacji itp.).

Fazy choroby przewlekłej
1)

okres przedterminalny – dość dobry stan ogólny; w tym okresie podejmuje się najczęściej
agresywne zabiegi lecznicze, chory ma siłę i motywację do walki z chorobą,

okres  terminalny  –  trwa  kilka  tygodni;  następuje  nieodwracalne  pogorszenie  stanu
ogólnego;  podejmuje  się  tylko  takie  zabiegi  lecznicze,  które  są  dla  chorego  najmniej
uciąŜliwe. Cechą tego okresu są:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zwiększająca się zaleŜność od innych,

−

ograniczenie przestrzeni Ŝyciowej,

−

objawy  somatyczne  –  wywołujące  lęk:  (duszność  i  ból),  powodujące  upokorzenie
i przygnębienie, poczucie utraty  godności (niekontrolowanie zwieraczy),  prowadzące do
izolacji społecznej (odór),

−

zmiany osobowości, kryzys toŜsamości – człowiek nie czuje się sobą,

−

kryzys wiary lub nawrócenie, ocenianie własnego Ŝycia.
Chory w terminalnej fazie choroby najbardziej potrzebuje:

−

zapewnienia moŜliwości kontrolowania bólu i jego zwalczania, poczucia bezpieczeństwa,

−

poczucia  miłości  i  przynaleŜności  do  rodziny,  do  najbliŜszych  wobec  pojawiających  się
wątpliwości,  czy  jest  się  jeszcze  potrzebnym,  wartościowym  dla  kogoś,  czy  juŜ  tylko
cięŜarem;  bardzo  silnym  wówczas  jest  pragnienie  zrozumienia  przez  bliskich
przeŜywania  choroby;  chorzy  mają  silną  potrzebę  doświadczania  akceptacji  ich  samych
w

chorobie,

cierpieniu,

akceptację

zmian

ich

wyglądu

zewnętrznego

i niepełnosprawności psychofizycznej.

−

zachowania  godności  i  wartości  oraz  aktywnego  udziału  w  podejmowaniu  decyzji
związanej z leczeniem i opieką.
Celem  pomocy  w  fazie  terminalnej  jest  przede  wszystkim  zapobieganie  poczuciu
bezradności  i  beznadziejności  chorego.  Rozmowy  dotyczyć  powinny  przede  wszystkim
przeszłego  Ŝycia,  jego  sensu,  dokonań  i  przeŜyć  chorego.  W  rozmowie  powinno  się  teŜ
oddalać  lęk  związany  z przewidywaną  śmiercią  i  bólem.  W  rozmowach  pozostawić
naleŜy nadzieję na Ŝycie, chociaŜ trzeba teŜ uświadamiać, Ŝe groźba śmierci jest większa.
O  śmierci  naleŜy  mówić  tylko  jako  prawdopodobieństwie  w  określonym  czasie,  nawet,
gdy  z  kompetencji  lekarskich  wynika  wiedza  o  jej  nieuchronności.  Zachęcać  naleŜy
rodzinę do wyraŜania wobec chorego swoich najbardziej pozytywnych uczuć.

umieranie  (agonia)  –  trwać  moŜe  kilka  dni;  następuje  nieodwracalne  narastanie
niewydolności  waŜnych  czynności  Ŝyciowych  i  zaburzenia  świadomości,  pogorszenie
sprawności myślenia i pamięci, osłabienie bólu, wycofanie ze świata, milczenie, potrzeba
kontaktu  z  najbliŜszymi,  znuŜenie,  narastająca  senność,  wizje,  potok  myśli
i wypowiedzi oraz na dobę przed śmiercią: pobudzenie psychoruchowe i lęk.
Celem  pomocy  udzielanej  przez  rodzinę  i  innych  w  tej  fazie  jest  przede  wszystkim

zapewnienie obecności oraz spokojnego towarzyszenia w umieraniu, uśmierzanie bólu,
zapewnienie ciszy, zapewnienie poczucia godności i miłości poprzez troskliwe, delikatne
zaspakajanie potrzeb chorego [15, s. 83].

Rodzina osoby chorej i umierającej

Członkowie najbliŜszej rodziny teŜ w specyficzny sposób przeŜywają chorobę bliskiego

jako  sytuację  dla  nich  kryzysową,  trudną.  Choroba  bliskich  stanowi  dla  nich  powaŜny  stres,
ciągłą  frustrację,  wytrącenie  z  równowagi  i  prawidłowego  funkcjonowania  społecznego,
bezsilność  i  problem  nadchodzącej  śmierci.  Dodatkowe  trudności  stanowi  przeciąŜenie
obowiązkami,  narastające  objawy  somatyczne  chorego,  pogłębiające  się  trudności
w kontakciez  bliskim  chorym,  przenoszona  na  rodzinę  agresja  chorego,  niezrozumiałe  jego
reakcje,  lęk  przed  rozłąką.  Osoby  zajmujące  się  chorymi  przechodzić  mogą  stadia  kryzysu,
tak  jak  je  przechodzi  chory,  moŜe  dojść  u  nich  do  kryzysu  wypalenia  pod  wpływem
przedłuŜającego  się  stanu  beznadziejności,  zmęczenia,  moŜe  dojść  do  przyzwyczajenia
chorobą i stanu obojętności (zespołu znudzenia).

Celem wsparcia psychologicznego jest spowodowanie, by miarę upływu czasu osoba

zajmująca  się  chorym  umiała  sobie  radzić  ze  smutkiem  w  sposób  pozwalający  jej  na
odnalezienie  sensu  Ŝycia,  powrotu  do  równowagi  osobistej,  psychicznej  i  duchowej.  Pomoc
w analizie i zrozumieniu sytuacji ma pozwolić na doszukanie się sensu  w wydarzeniu, które

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wydaje się głęboko destruktywne i wyjścia z niego z większą siłą wewnętrzną, zaufaniem do
siebie, poczuciem wartości. W rozmowach z rodziną osoby chorej naleŜy:

−

połoŜyć nacisk na koncentracji rodziny na potrzebach cięŜko chorego, omówić sposoby
wspierania chorego, sposób prowadzenia rozmowy i opieki,

−

informować o przewidywanym przebiegu choroby, symptomach, odczuwanych przez
chorego dolegliwościach, sposobach terapii,

−

zapewnić moŜliwość odpowiedniej ilości kontaktów z chorym hospitalizowanym,

−

wzmacniać poczucie więzi z chorym, podkreślać wartości dotychczasowych kontaktów
z chorym, budować poczucie nadziei,

−

zwracać uwagę na występowanie niekiedy nieprawidłowych postaw rodziny wobec
chorych (min. ograniczenie kontaktów chorego z dziećmi, namawianie do jedzenia,
wyręczanie we wszystkich obowiązkach domowych i in.),

−

uświadamianie zagroŜenia syndromem wypalenia i znudzenia chorobą.

Udzielanie wsparcia psychologicznego osobie po stracie (np. poszkodowanej w wypadku,
członkom rodziny zmarłego)

Wydarzenia, które powodują stratę mają obiektywnie róŜną wagę, ale dla osoby

udzielającej pomocy psychologicznej waŜne powinno być ich subiektywne przeŜywanie przez
osobę pogrąŜoną w smutku. Wiele jest sytuacji, z którymi ratownik moŜe się spotkać: śmierć
współmałŜonka,  śmierć  dziecka,  śmierć  rodzica,  Ŝałoba  przeŜywana  przez  dziecko,  Ŝałoba
osób starszych, śmierć w wyniku nagłego zdarzenia, śmierć w wyniku długotrwałej choroby.
KaŜda  z  tych  sytuacji  moŜe  wymagać  nieco  innego  sposoby  prowadzenia  interwencji
i wsparcia,  ale  ogólne  zasady,  jakie  stosuje  się  w  udzielaniu  wsparcia  psychologicznego  są
oparte  na  modelu  interwencji  w  kryzysie  z  uwzględnieniem  indywidualnych  potrzeb  osób
w róŜnych  sytuacjach  straty.  W  rozmowie  z  bliskim  zmarłego  w  nagły  sposób  (lub  osobą
przeŜywającą inną formę straty bliskich) konieczne jest:

−

pełne empatii i zrozumienia wysłuchanie historii, wykazywanie cierpliwości, nie
ponaglanie,

−

wspieranie poprzez bycie z osobą, zgoda na ujawnienie swojego smutku w płaczu, Ŝalu,

−

zapewnienie, Ŝe wykorzystano wszystkie moŜliwe środki, sposoby, Ŝeby ratować Ŝycie,

−

zapewnienie, Ŝe śmierć (wypadek) nie ma nic wspólnego z czyjąś winą,

−

zapewnienie, Ŝe ból jest czymś normalnym, Ŝe nie trzeba się go wstydzić, Ŝe jest
normalną reakcją, Ŝe osoba w smutku nie traci rozumu i Ŝe z czasem to, co przeŜywa tak
silnie, minie,

−

dostarczanie moŜliwość wyraŜenia bieŜących emocji, rozładowanie ich,

−

zapewnienie moŜliwość mówienia o smutku, o stracie, ale przede wszystkim o dobrych
chwilach i uczuciach, jakie osoba przeŜywała ze zmarłym (byłym męŜem itp.),

−

skupienie się na pozytywnych, dobrych myślach, które pomogą uzyskać kontrolę nad
emocjami,

−

doradzanie odpoczynku, relaksu, gdy osoba jest przeŜyciami wyczerpana fizycznie
i psychicznie,

−

zapewnienie czasu na kontakt z ciałem zmarłej osoby bez świadków, by moŜna było
samotnie przeŜyć smutek,

−

zapewnienie moŜliwości skorzystania z pomocy psychologa,

−

dostarczenie adresów instytucji pomocowych,

−

informowanie o prawach, procedurach związanych z wypadkiem, pogrzebem, sekcją,
pobraniem organów,

−

ustalenie planu pomocy na kolejne dni (zachęcanie do podtrzymywania dotychczasowych
zajęć codziennych, do nawiązywania kontaktów z rodziną w poszukiwaniu wsparcia),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

nie wpływanie na przebieg procesu Ŝałoby, nie opóźnianie ani nie przyspieszanie go.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak moŜna wyjaśnić pojęcie straty osobistej?

Jakie są stadia przeŜywania straty wg Kubler-Ross?

Jakie są cechy charakterystyczne dla się stadium targowania się?

Jakie są reakcje emocjonalne na chorobę?

Czym charakteryzują się przeŜycia chorego hospitalizowanego?

Jaka jest róŜnica między zachowaniami adaptacyjnymi i nieadaptacyjnymi chorych?

Jakie są zasady przekazywania informacji o cięŜkiej chorobie?

Jaka jest zaleŜność zachowania chorego od stopnia jego wiedzy o swojej cięŜkiej
chorobie?

Jakie są podstawowe zasady psychologicznego wspierania chorego?

10.

Jakie są fazy choroby przewlekłej?

11.

Czym charakteryzuje się pomoc psychologiczna udzielana w okresie terminalnym
choroby?

12.

Jakie są zasady wspierania psychologicznego rodziny osoby chorej i umierającej?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Większość osób unika rozmowy z osobą chorą o jej stanie zdrowia, szczególnie, gdy

rokowania co do wyleczenia są niepomyślne. Osoba, która jest chora, zazwyczaj lepiej sobie
radzi psychicznie, gdy jest poinformowana o chorobie i zagroŜeniu. Przeprowadzenie takiej
rozmowy wymaga sztuki i przestrzegania pewnych zasad. Wymień je. Przeprowadź rozmowę
z chorym, w której poinformujesz go o chorobie (rak płuc) i konieczności operacji. Opisz, jaki
element rozmowy sprawił Ci największe kłopoty, co czułeś podczas rozmowy. Wysłuchaj
relacji osoby odgrywającej rolę chorego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych zasady przeprowadzania rozmowy z pacjentem
chorym na chorobę nieuleczalną,

przeanalizować je,

ocenić, które z nich powinno się zastosować w przedstawianej symulacji,

wzbudzić zaufanie i dać poczucie bezpieczeństwa,

przeprowadzić rozmowę z chorym z zastosowaniem powyŜszych zasad,

wykazać się empatią i zaangaŜowaniem,

wysłuchać informacji zwrotnych od obserwatorów rozmowy (grupa),

wysłuchać informacji zwrotnych od osoby przedstawiającej chorego,

dokonać analizy trudności w prowadzonej rozmowie i własnych odczuć w trakcie
prowadzenia rozmowy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

– pozorant,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Osoba chora na chorobę przewlekłą w fazie terminalnej wymaga szczególnego wsparcia

ze strony bliskich i personelu medycznego. Opracuj wskazówki dla rodziny chorego
uwzględniające moŜliwe do wystąpienia zachowania i reakcje, najwaŜniejsze potrzeby cięŜko
chorego i sposób wspierania go psychologicznie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych fazy choroby przewlekłej i sposoby udzielania
wsparcia choremu w poszczególnych fazach,

przeanalizować je,

ocenić, które z nich powinno się zastosować w przedstawianej symulacji,

określić potrzeby chorego w fazie terminalnej,

określić sposoby zaspakajania tych potrzeb,

sformułować zalecenia dla rodziny bliskich,

określić moŜliwe reakcje i zachowania chorego w tej fazie choroby,

sformułować krótką informację na ich temat dla rodziny,

określić jak będzie wyglądała dalsza faza choroby,

10)

sformułować krótką informację o tym dla rodziny chorego,

11)

przeanalizować problemy osób opiekujących się chorym,

12)

sformułować odpowiednie zalecenia dla rodziny chorego,

13)

spisać wszystkie zalecenia i informacje w formie zdań rozkazujących lub
bezokolicznikowych („przestrzegaj „ lub „naleŜy przestrzegać”).

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru A4, flamaster,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Rodzice 5 letniego dziecka, które zaginęło przed tygodniem, zostali poinformowani przez

policję,  Ŝe  wyłowiono  zwłoki  ich  dziecka  w  pobliskiej  rzece.  Omów,  stosując  model
przeŜywania  Ŝałoby  Kubler-Ross,  moŜliwe  reakcje  rodziców  w  pierwszych  dwóch  stadiach.
Opisz,  jakie  powinny  być  reakcje  osób  udzielających  pomocy,  aby  zapewnić  rodzicom
wsparcie psychologiczne. Uwzględnij róŜnice w udzielanej pomocy w zaleŜności od stadium
przeŜywania straty.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych model przeŜywania straty wg Kubler-Ross
i sposób udzielania pomocy psychologicznej w poszczególnych stadiach,

przeanalizować go,

ocenić, które z nich powinno się zastosować w przedstawianej sytuacji,

omówić reakcje rodziców w pierwszym i drugim stadium,

opisać właściwy sposób reakcji osób wspierających rodziców w poszczególnych stadiach
przeŜywania straty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru A4, flamaster,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić pojęcie straty osobistej?



określić stadia przeŜywania straty?



scharakteryzować stadium zaprzeczania?



określić reakcje chorego na chorobę i hospitalizację?



określić podstawowe zasady pomocy psychologicznej udzielanej
choremu?



rozróŜnić zachowania adaptacyjne i nieadaptacyjne u chorych?



zastosować model przeŜywania straty Kubler-Ross do wyjaśnienia
reakcji rodziny chorego?



określić zasady udzielania pomocy psychologicznej członkom
rodziny chorego?



określić przyczyny kryzysu u chorego hospitalizowanego?



10)

omówić zasady informowania pacjenta o cięŜkiej chorobie?



11)

scharakteryzować stan psychiczny chorego w fazie terminalnej?



12)

określić sposób udzielania pomocy psychologicznej choremu
umierającemu?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Wypalenie zawodowe. Dylematy etyczno-psychologiczne

w pracy ratownika

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.1.1. Zjawisko wypalenia zawodowego w pracy ratownika – objawy, przyczyny,

zapobieganie

Pojęcie zespołu wypalenia zawodowego

Definicja wypalenia powstała w latach 70-tych ubiegłego wieku, gdy zaobserwowano

pojawianie  się  wielu  negatywnych  konsekwencji  psychologicznych  w  pracy  osób
zajmujących  się  profesjonalnie  pomocą  innym:  nauczycieli,  psychologów,  pielęgniarek,
policji, słuŜb ratowniczych, socjalnych, medycznych.

Wypalenie zawodowe (syndrom burn-out) występuje, gdy na skutek nadmiernego stresu,

praca  przestaje  dawać  satysfakcję,  pracownik  przestaje  się  rozwijać  zawodowo,  czuje  się
przepracowany  i  niezadowolony  z  zajęcia,  które  niegdyś  sprawiało  mu  przyjemność.
Wypalenie  występuje  najczęściej  w  zawodach  wymagających  intensywnych  kontaktów
z innymi  ludźmi  oraz  sytuacjami  zagraŜającymi.  Osoby,  które  doznają  syndromu  wypalenia
zawodowego  mogły  wcześniej  być  bardzo  silnie  zaangaŜowane  w  pracę,  mieć  bardzo  duŜą
motywacje  do  podejmowania  wielu  działań,  silną  potrzebę  sukcesu  oraz  wysokie  ambicje.
Wypalenie  zawodowe  traktowane  jest  przez  niektórych  jako  choroba  wymagająca  leczenia,
przez  innych  natomiast  jako  uporczywy,  negatywny,  związany  z  pracą  stan  wyczerpania
fizycznego, umysłowego i emocjonalnego u ludzi zdrowych.

Wypalenie zawodowe wg definicji Maslach i Jakson to „psychologiczny zespół

wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniŜonego poczucia dokonań osobistych
jako  reakcja  na  przewlekły  stres  wynikający  z  sytuacji  wymagających  duŜego  wysiłku
emocjonalnego”  [9,  s.  13].  Sęk  sądzi  jednak,  Ŝe  nie  tyle  waŜny  jest  dla  rozwinięcia  się
syndromu  wypalenia  zawodowego  czas  trwania  i  przewlekły  charakter  działania  stresu,  ile
nieumiejętność  radzenia  sobie  z  nim  i  niemodyfikowanie  stresu  przez  własną  aktywność
zaradczą [19, s. 15].

Składniki syndromu wypalenia zawodowego

emocjonalne  wyczerpanie  –  uczucie  pustki  i  odpływu  sił  wywołane  nadmiernymi
wymaganiami  psychologicznymi  i  emocjonalnymi,  jakie  stawia  przed  pracownikiem
praca  (bądź  on  sam  stawia  sobie  wymagania  nierealistyczne  wobec  własnych
moŜliwości),

depersonalizacja – poczucie bezduszności, bezosobowości, cyniczny sposób patrzenia na
innych ludzi, obniŜenie wraŜliwości wobec innych, negatywny stosunek do innych,
dystansowanie się od współpracowników oraz osób, którym ma udzielać pomocy,

obniŜenie  oceny  własnych  dokonań  –  poczucie  marnowania  czasu  i  wysiłku  na  swoim
stanowisku  pracy,  małe  zadowolenie  z  pracy,  niska  wydajność  i  motywacja  do  pracy
zawodowej, zmniejszenie poczucia skuteczności zawodowej, poczucie braku kompetencji
zawodowych.

Objawy wypalenia zawodowego

Wypalenie jest doświadczeniem psychicznym obejmującym uczucia, postawy,

motywacje, oczekiwania i przejawiającym się w postaci rozmaitych objawów mających
nieswoisty, indywidualny charakter. W szczególny sposób wypalenie zawodowe przejawia się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w sferze zachowań, relacji miedzyludzkich, funkcjonowania fizycznego, postaw wobec siebie
i innych.

Rozpoznawaniu u siebie samego symptomów zespołu wypalenia pomocna moŜe być lista

objawów ostrzegawczych zaproponowana przez Kaslowa i Schuman [9, s. 17]:

−

niechęć towarzysząca wychodzeniu do pracy,

−

skargi na przepracowanie i brak chęci do aktywności zawodowej,

−

poczucie izolacji od świata,

−

odbieranie Ŝycia jako cięŜkiego i ponurego,

−

draŜliwość, brak cierpliwości w kontaktach z domownikami,

−

częste choroby bez rozpoznanych przyczyn,

−

nieokreślone myśli o ucieczce.

Wśród wielu objawów wypalenia zawodowego wymienia się w literaturze: fizyczne

wycieńczenie, poczucie beznadziejności, bezradności, utratę złudzeń, negatywne wyobraŜenia
o sobie, skłonność do ulegania wypadkom, przyjmowanie coraz większej liczby leków,
uzaleŜnienia,

bezsenność,

zmniejszenie

odporności,

unikanie

bliskich

kontaktów

interpersonalnych  bądź  ich  zrywanie,  gwałtowne  zmiany  nastroju,  nieradzenie  sobie
z drobnymi problemami Ŝyciowymi, częste podejmowanie nadmiernego ryzyka i wiele innych
[8,  s.  729].  Objawy  są  często  krańcowymi  sposobami  zachowań  czy  reakcji  np.  moŜe
wystąpić  opieszałość  albo  nadaktywność  reakcji,  nadmierne  zaangaŜowanie  w  jakieś
działanie  albo  pełny  dystans,  bierność.  Ze  względu  na  niespecyficzny  charakter  wielu
objawów  wypalenia  tj.  występowanie  podobnych  objawów  w  róŜnych  schorzeniach  np.
chorobach

somatycznych,

zaburzeniach

stresowych

pourazowych,

zaburzeniach

adaptacyjnych, neurastenii, depresji, w zespole przewlekłego zmęczenia, często są one przez
pracodawców, ale i pracowników, lekcewaŜone lub traktowane jako zwykle, okresowe
zmniejszenie chęci i zaangaŜowania w pracę.

Mechanizm syndromu wypalenia

Człowiek, aby funkcjonować w sposób optymalny, potrzebuje odpowiedniego poziomu

pobudzenia. Poziom takiego optymalnego pobudzenia, jakie działa jeszcze mobilizująco, a nie
destrukcyjnie,  jest  u  kaŜdego  człowieka  określony  indywidualnie  przez  cechy  biologiczne.
Długotrwałe  obciąŜenie  ponad  ten  indywidualnie  określony  u  kaŜdego,  optymalny  poziom
zawsze  rodzi  stres.  Stan  wypalenia  zawodowego  rozwija  się  stopniowo.  Z  powodu
nieadekwatnych  mechanizmów  radzenia  sobie  ze  stresem,  stan  wypalenia  pogłębia  się,
potęguje. Skutki reakcji organizmu na długotrwały stres objawiają się bardzo powoli i trudno
uchwycić moment, który, jak w przypadku urazu, byłby początkiem pojawienia się syndromu
wypalenia  zawodowego.  Rozwinięcie  się  syndromu  wypalenia  następuje  na  skutek  złoŜenia
dwóch czynników:

−

nasilenia i przewlekłego charakteru stresu czyli traktowania, oceniania przez człowieka
sytuacji jako zagraŜającej,

−

braku umiejętności modyfikowania skutków stresu za pomocą własnej aktywności
regulacyjnej czyli nieadekwatne reagowanie na stresory.

Na powstanie syndromu wypalenia zawodowego składają się czynniki indywidualne –

biologiczne,  interpersonalne,  poznawcze,  emocjonalne  oraz  cechy  środowiska  pracy.  Do
powstania  wypalenia  zawodowego  dochodzi  takŜe,  gdy  zachodzi  niekorzystna  interakcja
miedzy czynnikami indywidualnymi a warunkami środowiska pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 7. Czynniki wpływające na powstawanie zespołu wypalenia zawodowego

cechy indywidualne

człowieka

cechy środowiska pracy:

warunki, organizacja pracy

interakcja miedzy cechami

osobowymi a środowiskiem

pracy

−

biologiczna podatność na
stres,

−

cechy temperamentalne
(wysoka reaktywność),

−

niska tolerancja na
frustracje,

−

brak umiejętności
interpersonalnych,

−

aspiracje, potrzeby (np.
wysoka potrzeba
sukcesu)

−

obciąŜenie pracą –
stawianie wymagań
ponad moŜliwości
pracownika, namiar
obowiązków,

−

presja czasu,

−

brak moŜliwości
współdecydowania
i wpływu,

−

niskie,
niesatysfakcjonujące
wynagrodzenie,

−

niesprawiedliwość
w zakresie obowiązków,
płac

−

brak reguł,

−

małe/brak wsparcia
grupy zawodowej,
konflikty rywalizacja
w miejscu pracy

−

konflikt wartości
(rozbieŜności miedzy
osobistymi normami
a wymaganiami
organizacji),

−

ambitne, ale
nieadekwatne cele
stawiane sobie w pracy,

−

nieadekwatne
przekonanie o swojej roli
zawodowej,

−

poczucie niskiej
skuteczności rozwinięte
w wyniku pracy,

−

generalizacja
niepowodzeń,

−

przekonanie o własnej
bezradności wobec
problemów
pojawiających się
w pracy

Przyczyny wypalenia zawodowego

Brak równowagi w wielu aspektach Ŝycia zawodowego sprzyja pojawieniu się syndromu

wypalenia zawodowego [8, s. 726]:

−

brak jednoznaczności – brak jasno określonego zakresu zadań, statusu zawodu, roli,
wymagań – brak określenia praw, odpowiedzialności, metod, celu, sposobu rozliczania
się,

−

konflikt ról – stawianie wymagań niespójnych lub powodujących konflikty wartości.

−

przeciąŜenie zawodem – przeciąŜenie pełnioną rolą, zbytnie obciąŜenie obowiązkami,
zbyt wysokie wymagania,

−

niewymierność wykonywanej pracy – nie da się zauwaŜyć związku miedzy wysiłkiem
a sukcesem, uznaniem, docenianiem,

−

izolacja – brak wsparcia w instytucji i w środowisku pozazawodowym,

−

brak autonomii, brak poczucia kontroli – zaprzeczanie moŜliwości decydowania
o sprawach osób, którym udziela się pomocy przez biurokrację i formalizm instytucji.

Specyficzne dla słuŜb ratunkowych i medycznych przyczyny wypalenia zawodowego to:

−

duŜa liczba i róŜnorodność problemów pacjentów, z jakimi ma sobie radzić ratownik,

−

potrzeba budowania i zachowania profesjonalnego wizerunku kosztem ukrywania
własnych słabości, obaw, czy niewiedzy,

−

działanie w sytuacjach konieczności podejmowania bardzo często waŜnych decyzji
o skutkach nieodwracalnych,

−

obniŜenie statusu zawodów medycznych, niepewność co do zatrudnienia (w Polsce),

−

ryzyko śmierci (samobójstw) pacjentów, traktowanie śmierci pacjenta jako poraŜki
terapii czy działań pomocowych,

−

zagroŜenie agresją ze strony pacjenta,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

działanie w sytuacji konfliktów etycznych, konfliktów społecznych,

−

presja społeczna – nastawienie na konieczny sukces w ratowaniu Ŝycia,

−

podejmowanie decyzji w sytuacjach ekstremalnych, pod presją czasu.

W zawodach związanych udzielaniem pomocy innym mogą, na skutek przeciąŜenia lub

zbytniego zaangaŜowania się w pracę, wystąpić nieprawidłowe reakcje na sytuacje stresową –
przeciwprzeniesienie i traumatyzacja pośrednia.

Przeciwprzeniesienie  –  polega  na  przypisywaniu  osobie,  której  udziela  się  pomocy  cech
i zachowań osób znaczących dla pracownika, albo na przenoszeniu zdarzeń z własnego Ŝycia
na Ŝycie klienta. Czasami cechy ofiary i jej sytuacja mogą wywoływać u osoby pomagającej
myśli  i  zachowania  głęboko  tkwiące  w  świadomości  powodując  konfrontację  z  własnymi
problemami  (szczególnie  sytuacje  choroby,  śmierci,  napaści  seksualnej)  oraz  skojarzenia
z własnym Ŝyciem.
Traumatyzacja pośrednia – u pracowników nadmiernie zaangaŜowanych w pracę, u których
głęboka  empatia,  konieczna  przecieŜ  w  postępowaniu  interwencyjnym,  wywołuje
przeciąŜenie.  Prowadzący  pomoc  doznaje  wówczas  wielu  stanów  głębokich  wzruszeń,  co
prowadzi  do  wyczerpania  współczuciem  i  trwale  zmienia  jego  strukturę  psychiczną.
Nadmierne zaangaŜowanie prowadzi do poświęcania zbyt duŜej ilości czasu na sprawy innej
osoby,  odczuwanie  cierpienia  z  powodu  problemów  poszkodowanego,  wpadanie  w  panikę,
utrata  humoru  z  powodu  braku  postępów  np.  w  leczeniu,  trudności  w  asertywnym
zachowaniu wobec osoby poszkodowanej [8, s. 732].

4.4.1.2. Zapobieganie wypaleniu zawodowemu

Pracownicy  udzielający  pomocy,  którzy  sami  przeŜywają  kryzys,  stres  czy  wypalenie
zawodowe z pewnością nie pomogą ofiarom kryzysów czy wypadków. Długotrwałe, zbytnie
zaangaŜowanie  w  pracę  z  zaniedbywaniem  własnych  potrzeb  utrudnia  skuteczną  pomoc
innym.  Oddziaływania  prewencyjne  prowadzone  w  określonych  zawodach  mają  na  celu
zwiększanie  efektywności  i  motywacji  do  pracy,  poprawianie  jej  warunków,  identyfikację
ź

ródeł stresu zawodowego a tym samym przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu.

Rys. 5. Obszary przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu w zaleŜności od poziomu przeciąŜenia stresem

Relaksacja

Terapia

−

zapobieganie
skutkom
przeciąŜenia

−

odpoczynek

−

techniki
relaksacji

−

psychoterapia

Wsparcie
społeczne

−

grupy wsparcia

−

superwizje

−

zrozumienie
pozazawodowe

−

pozytywne
komunikaty ze
ś

rodowiska

−

wsparcie
rodziny i

bliskich

Wzmacnianie

odporności na

stres

−

higiena
psychiczna i
fizyczna

−

aktywność
pozazawodowa

−

poszerzanie
kontaktów

−

wiczenia

odporności na
stres

Kontrola

stresu

−

nauka strategii
radzenia sobie
ze stresem i
przeciąŜeniem

−

zarządzanie
czasem

−

treningi
umiejętności
społecznych

−

eliminowanie
sytuacji
stresowych z

otoczenia

S
T
R
E
S

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposoby przeciwdziałania i rehabilitacji wypalenia zawodowego

Działania podejmowane w profilaktyce i terapii wypalenia zawodowego zaleŜne są od

siły i czasu trwania stresu oraz głębokości objawów wypalenia i obejmują cztery grupy:

−

działania wzmacniające funkcjonowanie jednostki – higiena psychiczna i fizyczna,

−

kontrolowanie stresu,

−

wsparcie psychologiczne i społeczne,

−

relaksacja.

Działania i techniki wzmacniające odporność na stres i przeciwdziałające wypaleniu
zawodowemu

Higiena psychiczna i fizyczna ma słuŜyć ochronie i uodpornieniu na czynniki negatywne

sytuacji codziennych. Zwykle polega na intuicyjnych zachowaniach człowieka w sytuacji
niewielkiego przeciąŜenia, kiedy to moŜliwa jest jeszcze aktywna regulacja poziomu
stymulacji. NaleŜą do niej:

−

zdrowe odŜywianie, dbanie o własne zdrowie i dobre samopoczucie, aktywność fizyczna,
ć

wiczenia fizyczne, pływanie, wycieczki, utrzymywanie sprawności i kondycji fizycznej,

−

wyeliminowanie czynników sprzyjających stresowi z poŜywienia, czas na odpoczynek
i sen,

−

przeznaczanie czasu na rozrywki, marzenia, plany, planowanie wakacji, rekreacji,

−

realistyczna ocena świata, działanie „tu i teraz”,

−

myślenie o swoich przyjemnościach, rozwijanie zainteresowań, rozwijanie kontaktów
interpersonalnych pozazawodowych, poznawanie nowych ludzi, rzeczy,

−

dbanie o swój wygląd.

Aktywne  ćwiczenia  odporności  na  stres  mogą  przybierać  róŜnorodną  formę  kontroli  swoich
reakcji  w  sytuacji  stresu,  zmniejszania  siły  reagowania  w  sytuacji  stresowej,  zmiany
interpretacji  rzeczywistości  itp.  Metodami,  które  mogą  pomóc  w  rozwijaniu  swojej
odporności na stres jest miedzy innymi medytacja, wizualizacja, biofeedback.

Medytacja czyli wyciszenie organizmu przez skupienie uwagi, zagłębianie się

w myślach, rozwaŜanie ma na celu samodoskonalenie, uspokojenie emocji, osiągnięcie stanu
spokoju umysłu, przeŜywanie pozytywnych uczuć.

Wizualizacja czyli kreowanie pozytywnych obrazów, ćwiczenie optymistycznej postawy

umysłu, zakłada, Ŝe w podświadomości umiejscowione są napięcia, emocje, konflikty.
Ć

wiczenia wyobraŜania siebie w sytuacji zdrowia, odpręŜenia, pobytu w róŜnych miejscach,

uŜywanie symboliki i kolorów dla przywołania róŜnych stanów samopoczucia, koncentracji
na części ciała, na sytuacjach trudnych w aspekcie ich rozwiązania itp. ma spowodować
rozładowanie podświadomych napięć psychicznych i fizycznych.

Biofeedbeck to metoda terapeutyczna polegająca na podawaniu pacjentowi sygnałów

zwrotnych o zmianach stanu fizjologicznego jego organizmu, dzięki czemu moŜe on nauczyć
się świadomie modyfikować funkcje, które normalnie nie są kontrolowane świadomie, np.
opór elektryczny skóry, fale mózgowe, napięcie mięśni itp. Wymaga specjalistycznego
sprzętu. Pozwala uzyskać poprzez ćwiczenie kontrolę tych stanów fizjologicznych organizmu,
które są uruchamiane w sytuacji stresu.

2.

Kontrola stresu czyli strategia radzenia sobie w sytuacji, gdy stres się pojawi, gdy
przewidujemy zdarzenia o charakterze sytuacji trudnej. Stosowane są tu metody kontroli
właściwego wykorzystania czasu, próby zmiany oceny sytuacji na adekwatną, znalezienia
w sytuacji pozytywnych stron ale teŜ nauka eliminowania sytuacji stresujących
z otoczenia (np. poprzez unikanie):

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zarządzanie czasem – skupianie się na priorytetach, wybór zadań, które naleŜy wykonać
i tych, które mogą być na razie pominięte, a które całkiem zaniechane, zwiększanie ilość
wolnego czasu, kontrolowanie roztargnienia i minimalizowanie go;

−

rozwijanie  swoich  moŜliwości  radzenia  sobie  z  sytuacjami  trudnymi  –  kontrolowanie
stresu przez przygotowanie się na niego, identyfikowanie swoich silnych i słabych stron
w  radzeniu  sobie  z  sytuacjami  trudnymi,  identyfikowanie  wczesnych  objawów  stresu,
sytuacji  kryzysowych,  refleksja,  samoobserwacja,  wyciąganie  wniosków  z  przeszłych
doświadczeń,  rozpoznawanie  własnych  emocji  gniewu  i  lęku,  rozwijanie  umiejętności
komunikacyjnych, asertywności;

−

przewidywanie stresu – w miarę moŜliwości wykluczanie i eliminowanie sytuacji stresu
z otoczenia, znajdowanie pozytywnych stron sytuacji trudnej, przypisywanie
pojawiającym się problemom adekwatnej rangi, stawianie sobie adekwatnych celów.

Strategii tych moŜna uczyć się poprzez samodoskonalenie lub udział w organizowanych
treningach.

3.

Wsparcie  społeczne  jest  formą  pomocy  udzielanej  sobie  wzajemnie  przez
współpracowników, rodzinę, bliskich. Pozwala poczuć się rozumianym, akceptowanym.
Spełnia wiele poŜytecznych funkcji w zapobieganiu wypaleniu. Jest to przede wszystkim
wysłuchiwanie,  wspieranie  się  co  do  właściwego  kierunku  działania,  wspieranie
emocjonalne, dzielenie się doświadczeniami. Oprócz spontanicznie wyraŜanego wsparcia
miedzy bliskimi ludźmi, moŜliwe są formy zorganizowane: grupy  wsparcia, superwizje,
praca metodą fokus grup, grupy Balinta.

Grupy wsparcia umoŜliwiają odreagowanie, dają świadomość, Ŝe działa się w zespole.

Zapobiegają  one  poczuciu  osamotnienia  w  decyzjach  i  problemach,  pozwalają  na  wymianę
poglądów,  na  ujawnienie  frustracji,  nauczenie  się  przypisywania  problemom  odpowiedniej
wagi, tworzą klimat dla poruszania draŜliwych tematów.

Superwizja pozwala uzyskać informację o swojej pracy od osoby bardziej doświadczonej,

z którą analizuje się trudności, problemy występujące w realizacji zamierzonych celów
i przyczyny skuteczności bądź z nieskuteczności podejmowanych działań.

Metoda fokus grup to metoda spotkań zawodowych w interaktywnej grupie dyskusyjnej

kierowanej przez osobę przeszkoloną, która ułatwia porozumienie się, ukierunkowuje
dyskusję i pozwala na osiągnięcie wglądu w problemy, jakie stawia sytuacja zawodowa.

Grupa Balinta pozwala zrozumieć, jak w sposób świadomy moŜna kształtować

i doskonalić  relacje  z  osobami,  którym  się  pomaga,  ze  współpracownikami.  Uczy,  Ŝe  trzeba
mieć  przede  wszystkim  dobry  kontakt  z  samym  sobą,  ze  swoimi  przeŜyciami,  emocjami,
przekonaniami  i  sądami.  Uczestnicząc  w  treningach  balintowskich,  uzyskuje  się  wgląd
w siebie  poprzez  przyglądanie  się  relacji  i  procesom  zachodzącym  w  grupie.  Grupa  uczy
równieŜ uwraŜliwienia na uczucia i potrzeby innych osób, z którymi pozostaje w relacji.

4.

Techniki relaksacyjne pozwalają na powrót do  stanu optymalnej równowagi pomiędzy
napięciem  a  wyciszeniem  i  pomiędzy  pobudzeniem  a  hamowaniem.  MoŜemy  wyróŜnić
róŜne  poziomy  relaksacji  –  np.  relaksacja  mięśni  (układu  motorycznego),  relaksacja
napięć  somatycznych  (typowych  dla  wielu  nerwic  –  np.  relaksacja  układu  trawiennego,
serca  i  układ  krąŜenia,  relaksacja  napięć  układu  oddechowego  itp.),  relaksacja
emocjonalna  (odpręŜenie  napięć  psychicznych).  MoŜemy  teŜ  mówić  o  relaksacji  napięć
mentalnych.  Relaksacja  mentalna  to  stan  jasności,  w  którym  nie  czujemy
przytłaczającego  napięcia  w  umyśle,  ale  zamiast  tego  odczuwamy  lekkość  myślenia
i zwiększony  przypływ  intuicji.  Jest  wiele  róŜnorodnych  technik  relaksacji,  które
wykorzystują  ćwiczenia  fizyczne,  wizualizacje,  oddychanie.  Dobrze  jest  dopasować
relaksację do własnych potrzeb i moŜliwości wykonania ćwiczeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Trening autogenny Schultza jest metodą na skoncentrowane samoodpręŜenie osiągane

poprzez  fizjologiczne  i  racjonalne  ćwiczenia,  których  celem  jest  ogólna  przemiana
psychosomatyczna  osób.  Człowiek  pod  wpływem  własnego  oddziaływania  (sugestii)
modyfikuje  napięcia  i  pobudzenie.  Autosugestia  obejmuje  następujące  grupy  reakcji:
umiejętność  przyjęcia  odpowiedniej  postawy  –  stan  bierności,  umiejętność  koncentracji  na
organizmie  i  sterowania  organizmem.  Trening  autogenny  składa  się  z  sześciu  elementów:
uzyskanie  uczucia  cięŜaru,  uczucia  ciepła,  regulację  pracy  serca,  regulację  swobodnego
oddychania,  uzyskanie  uczucia  ciepła  w  całym  organizmie  i  uczucia  chłodu  na  czole.
Osiągany  w  treningu  autogennym  stan  jest  podobny  do  stanu  hipnozy,  choć  zachowana  jest
ś

wiadomość. Jest ona ograniczona do poczucia istnienia, egzystencji i jeśli sugestie są

pozytywne, człowiek w tym stanie odczuwa subiektywnie poczucie sprawności psychicznej
i fizycznej. RóŜne zaburzone funkcje narządów organizmu wracają do normy.

Trening Jacobsona obejmuje napinanie i rozluźnianie mięśni rąk, relaksację (takŜe

poprzez lekkie napinanie i rozluźnianie) mięśni głowy i twarzy, mięśni języka, mięśni
barkowych, następnie mięśni pleców i brzucha, a na końcu mięśni palców u rąk i nóg.
Podczas ćwiczeń dąŜy się do osiągnięcia odpręŜenia psychicznego przez rozluźnienie mięśni.
W relaksacji moŜemy dowolnie wykorzystywać swoją wyobraźnię i stosownie do sprawności
fizycznej stosować ćwiczenia izometryczne.

Progresywna relaksacja mięśni (PRM) jest fizyczną techniką relaksacji ciała, która jest

pomocna,  gdy  mięśnie  są  spięte.  Ideą  PRM  jest  napinanie  grupy  mięśni,  tak,  aby  były  jak
najbardziej  spięte,  przytrzymywanie  ich  w  stanie  ekstremalnego  spięcia  przez  kilka  sekund,
a następnie odpręŜanie do poprzedniego stanu i świadome pogłębienie odpręŜenia tak mocno,
jak  tylko  się  da.  Aby  osiągnąć  największe  odpręŜenie  moŜna  uŜywać  PRM  w  połączeniu
z technikami oddychania i wyobraźni.

Kontrola oddychania jest bardzo efektywną metodą relaksacji. Modyfikowanie

oddychania jest podstawowym składnikiem wielu metod, począwszy od relaksacji poprzez
jogę i medytację. DąŜy się do uzyskania pogłębionej fazy wydechu, rytmiczności wydechu,
uświadamianie sobie własnego toru oddechowego i uruchamianie świadome innych torów.

Zapobieganie wypaleniu moŜe być realizowane:

−

na  poziomie  jednostki  –  zapobieganie  i  redukowanie  stresu  czyli  zapobieganie
negatywnym  skutkom  stresu  poprzez  samoobserwacje,  uczenie  się  kontroli  stresu,
pozyskiwanie  wiedzy  na  tematy  stresu,  zdrowy  tryb  Ŝycia;  redukowanie  negatywnych
skutków stresu (zmienianie błędnego, nieracjonalnego przekonania dotyczącego zawodu,
stosowanie  technik  relaksacji,  medytacji,  biofeedbacku,  uczestnictwo  w  grupach
wsparcia),

−

na  poziomie  instytucji  –  likwidowanie  przyczyn  przeciąŜenia  stresem  poprzez
monitorowanie  wypalenia  zawodowego  pracowników  (badania  poziomu  stresu,
wypalenia  zawodowego,  profilaktyczne  badania  lekarskie),  poprawę  warunków  pracy  w
celu  usunięcia  lub  zmniejszenia  ilości  stresorów  (doskonalenie  środowiska  i  organizacji
pracy,  poprawa  wzajemnej  komunikacji,  umiejętne  rozwiązywanie  konfliktów,
wprowadzenie  okresów  przerw  w  pracy,  podnoszenie  kwalifikacji  zawodowych,  aby
pozwolić pracownikowi na dostosowanie się do stawianych mu wymagań,

−

na  poziomie  relacji  instytucja  –  jednostka  –  działania  zwiększające  odporność
pracownika na stresory: warsztaty na temat strategii radzenia sobie ze stresem (priorytety,
zarządzanie  czasem,  identyfikacja  złodziei  czasu),  treningi  umiejętności  społecznych,
asertywności; promowanie realistycznej wiedzy o zawodzie, promowanie wartości Ŝycia
pozazawodowego  dla  zwiększania  odporności  psychicznej  człowieka;  rozwijanie
wsparcia  społecznego  i  profesjonalnego  –  grupy  wsparcia,  konsultacje,  formalne
i nieformalne spotkania, terapia (psychoterapia, interwencja kryzysowa).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.1.3. Dylematy etyczne i psychologiczne w pracy ratownika

Etyka pozwala określić czy postępowanie ludzkie jest słuszne i sprawiedliwe czy teŜ nie.
Etyka dzieli się na:

−

etykę ogólną – zajmująca się określeniem podstawowych znaczeń takich pojęć jak:
dobro, powinność, sumienie, odpowiedzialność, obowiązek, norma,

−

etykę

szczegółową

–

zajmującą

się

formułowaniem

zasad

postępowania

w najwaŜniejszych typach sytuacji, w jakich znajduje się człowiek. Te zasady wynikają
z załoŜeń etyki ogólnej.

Etyka  wiąŜe  się  ściśle  z  działaniem  człowieka  i  z  dokonywanymi  przez  niego  wyborami.
W tych  wyborach  kaŜdy  człowiek  kieruje  się  jakimiś  zasadami,  nawet  niekoniecznie
uświadamiając sobie, jakie jest źródło jego decyzji. Zasady wpojone w procesie wychowania,
wybrane przez człowieka czy teŜ narzucone przez społeczeństwo tworzą zbiór zasad i norm,
którymi  kieruje  się  on  podejmując  decyzje.  Do  właściwego  rozwiązywania  problemów
pojawiających  się  w  trakcie  wykonywania  obowiązków  zawodowych  potrzebna  jest  wiedza
ale  i  odpowiednia  postawa  etyczna.  Etyka  zawodowa  jest  rodzajem  etyki  szczegółowej
i mówi  o  zasadach  postępowania  osób  wykonujących  róŜne  określone  zawody.  Etyka
zawodowa  zawsze  wychodzi  od  ogólnych  nadrzędnych  celów  konkretnej  działalności
i formułuje  reguły  postępowania  w  konkretnych  sytuacjach.  Reguły  te  wskazują  osobie
wykonującej  określony  zawód,  jakimi  zasadami  powinna  się  kierować,  jakich  dokonywać
wyborów  w  określonych  okolicznościach.  Kryteria  dokonywania  wyborów  w  sytuacjach
problematycznych wynikają:

−

ze świadomości i precyzyjnego określenia funkcji danego zawodu (po co jestem, czemu
ma słuŜyć moje działanie),

−

ze zdefiniowania obowiązków spoczywających na osobach określonego zawodu (co jest
podstawowym moim obowiązkiem),

−

z określenia zakresu odpowiedzialności etycznej (przed kim i za jakie działania
odpowiadam).
MoŜna powiedzieć, Ŝe etyka zawodowa uzupełnia wskazania zawarte w aktach

prawnych, poleceniach słuŜbowych, regulaminach i procedurach oraz dotyczy sytuacji
wychodzących poza regulacje formalno – prawne. To, jak postępować wykonując swoje
obowiązki, określają bowiem:

−

szczegółowe normy prawne (szczegółowe przepisy prawne dotyczące np. wykonywania
jakiegoś działania medycznego),

−

ogólne normy prawne (przepisy prawne bardziej ogólne),

−

normy etyki zawodowej (np. zasady zawarte w kodeksie etyki zawodowej pielęgniarki),

−

normy obyczajowe i środowiskowe (np. przyjmuje się, Ŝe mimo prawnych podstaw do
pobrania narządów od zmarłego – bo nie zrobił on zastrzeŜenia, jak przewiduje to przepis
– norma obyczajowa kaŜe pytać rodzinę zmarłego o zgodę na pobranie narządów),

−

normy etyki indywidualnej (czyli normy wynikające z własnych przekonań, czasem
stojące w sprzeczności z normami etyki zawodowej, czy narzucanymi obowiązkami – np.
aborcja zgodna z prawem, niezgodna z sumieniem lekarza).
ś

aden przepis czy procedura nie jest w stanie uwzględnić wszystkich złoŜonych sytuacji

oraz  ich  uwarunkowań,  a  takŜe  przewidzieć  wszelkich  komplikacji  i  problemów,  jakie
rzeczywistość  moŜe  postawić  przed  człowiekiem  wykonującym  dany  zawód.  Etyka
zawodowa  ma  być  źródłem  postawy  człowieka,  jaką  będzie  przyjmował  w  postępowaniu,
wtedy, gdy napotka wątpliwości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Etyka zawodowa pełni dwie funkcje:

−

społeczną – ma gwarantować społeczeństwu, Ŝe człowiek wykonujący dany zawód
zachowa się w sposób, w jaki spodziewać się będą po nim inni (magazynier nie będzie
kradł, lekarz zabijał itp.),

−

psychologiczną – daje wskazówki, doprecyzowuje wymagania, pozwala człowiekowi na
wykonywanie obowiązków zawodowych z większą pewnością.

KaŜdy człowiek jest odpowiedzialny za wykonywanie swoich obowiązków.

Odpowiedzialność to gotowość do ponoszenia konsekwencji za swoje działania, poczucie, Ŝe
jakiś  obowiązek  powinno  się  spełnić,  gotowość  do  wykonania  obowiązku  lub  poniesienia
konsekwencji  za  jego  niewykonanie  bądź  złe  wykonanie.  Konsekwencjami  w  takim
przypadku  są  sankcje  prawne,  sankcje  słuŜbowe.  Odpowiedzialność  etyczna  zawsze  ma
ź

ródło w woli człowieka, jest związana z decyzją o określonym działaniu. W odniesieniu do

wartości, na które wskazuje etyka, konsekwencją wyborów w sytuacji dylematu jest stan
niepewności, wyrzuty sumienia czy brak przeświadczenia o słuszności podjętej decyzji.

Człowiek czyniąc coś, zawsze robi to biorąc pod uwagę jakieś wartości, którymi się

kieruje. Wartości te wynikają z indywidualnych przekonań albo zawodowych zasad
etycznych. Wartość jest jednym z podstawowych pojęć uŜywanych w etyce. Stopień waŜności
wartości tworzy indywidualną hierarchię wartości. W sytuacji konfliktowej – sytuacji wyboru
między wartościami – ujawnia się posiadana przez człowieka hierarchia wartości.

Etyczny absolutyzm utrzymuje, Ŝe istnieje absolutny, niezaleŜny od człowieka, kultury,

sytuacji, system wartości i norm moralnych.

Etyczny relatywizm głosi, iŜ wartości i normy moralne zaleŜą od człowieka, grupy

społecznej, sytuacji.

Sytuacja, w której człowiek musi wybierać między wartościami, które uznaje za waŜne

stanowi dla niego dylemat etyczny. Rozstrzygnięcie dylematu etycznego wiąŜe się najczęściej
z poświęceniem jednej wartości na rzecz innej.

W pracy ratownika błędny wybór etyczny jest podstawowym zagroŜeniem jego pracy. Im

trudniejsza sytuacja, tym waŜniejsze zdawanie sobie sprawy z wielkiej odpowiedzialności.
ś

adna teoria nie moŜe przewidzieć wszystkich sytuacji etycznie problematycznych

i dostarczyć  kryteriów  podejmowania  decyzji  ani  odpowiedzi  na  pytania,  jakie  wtedy  się
pojawiają.  Szczególnie  w  zawodach  medycznych,  samo  Ŝycie  jak  i  nauka  tworzy  nowe
problemy, których często ani kodeksy, ani przepisy szczegółowe nie są w stanie ująć. Decyzje
zawodowe  opierają  się  na  wiedzy  i  doświadczeniu  zawodowym.  Decyzja  jest  rodzajem
czynności  intelektualnej,  jaką  człowiek  podejmuje  dla  wyboru  właściwego  w  danej  sytuacji
celu działania i sposobów jego realizacji. Umiejętność podejmowania decyzji ma szczególne
znaczenie  w  sytuacjach  trudnych,  z  którymi  ratownik  bardzo  często  spotyka  się  w  swojej
praktyce zawodowej.

Problemy związane z prawami pacjenta

Dylematy etyczne powstają przede wszystkim na podłoŜu konfliktów między

powinnościami a prawami pacjentów. Są to między innymi prawa do:

−

bycia informowanym o procesie leczenia i opieki,

−

odmowy poddania się zabiegom diagnostyczno-leczniczym mającym równieŜ charakter
badań eksperymentalno-naukowych,

−

właściwego dla danej sytuacji zdrowotnej procesu leczenia i opieki,
Rozwiązanie tego typu problemów wiąŜe się z wyborem postępowania, które jest według

osoby decydującej słuszne, ale niekoniecznie optymalne. Decyzja jest tym trudniejsza, im
bardziej godzi w prawa pacjenta.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Problemy ratowania Ŝycia

Wiedza, jaką dziś dysponujemy, zgromadzone doświadczenia, postępy farmakoterapii

i rozwój techniki sprawiły, Ŝe zwiększa się szansa wydłuŜenia świadomego Ŝycia wielu
pacjentom. Z tym rodzi się teŜ coraz więcej pytań związanych z granicami Ŝycia i śmierci,
z problemem przedłuŜania Ŝycia i podejmowania ratowania go w sytuacji beznadziejnej:

−

kiedy podejmować resuscytację, a kiedy od niej odstąpić?

−

czy  podejmować  resuscytację,  gdy  okoliczności  (np.  upływ  czasu,  posiadane
doświadczenie,  brak  odpowiedniej  aparatury,  brak  partnera  do  pomocy)  kaŜą  wątpić
w pełne powodzenie akcji?

−

co zrobić, gdy prawidłowo prowadzona resuscytacja nie doprowadza do przywrócenia
czynności serca?

−

czy podejmować resuscytację, gdy współistnieją cięŜkie, nieodwracalne uszkodzenia
ciała?

−

kiedy, kto i w jakich okolicznościach moŜe stwierdzić śmierć?

Wiele  kontrowersji  i  dyskusji  etycznych  dostarcza  równieŜ  problem  przyjęcie  właściwej
postawy  wobec  zgłaszanych  przez  rodzinę  i  samego  chorego  w  sytuacjach  beznadziejnych,
sytuacjach  ogromnych,  przedłuŜających  się  cierpień  pacjenta  jego  próśb  o  przyspieszenie
ś

mierci, próśb rodziny o odłączenie respiratora i aparatów wspomagających.

Problemy organizacji działań ratowniczych

W czasie akcji, gdy wiele decyzji podejmowanych jest pod presją czasu niepewność

w podejmowaniu decyzji i wątpliwości co do dokonywanych wyborów mogą dotyczyć
samego sposobu organizacji i przebiegu prowadzonych działań. Pojawia się tu kilka
problemów:
1.

Problem segregacji poszkodowanych dotyczy przede wszystkim pytań:

−

kogo najpierw resuscytować, gdy zagroŜone jest wiele osób (np. w wypadku
komunikacyjnym)?

−

co  robić,  gdy  naleŜałoby  poświęcić  duŜo  czasu  osobie  umierającej  lub  potrzebującej
natychmiastowego  zaopatrzenia,  tak  duŜo,  Ŝe  jego  zuŜycie  obniŜałoby  szanse  przeŜycia
innej ofiary.

MoŜna  wyróŜnić  następujące  kategorie  ofiar  pretendujących  do  uprzywilejowanego
traktowania  przez  ekipę  ratowniczą:  dzieci,  kobiety  w  ciąŜy,  waŜne  osobistości  (VIP)  oraz
sami  uczestnicy  akcji  ratunkowej.  Mówiąc  o  uprzywilejowaniu  mamy  na  myśli  oczywiście
względy  inne  niŜ  medyczne.  Dylemat  zawiera  się  w  pytaniu  czy  np.  dziecko  jako  takie
zasługuje na danie mu pierwszeństwa ze szkodą dla innej ofiary z punktu widzenia norm?
2.

Nakaz poświęcenia wpisany w rolę zawodowa ratownika i dobrowolność bohaterstwa
staje się podstawą do pytań:

−

czy istnieje nakaz podejmowania ryzyka ponad miarę?

Uczestnik akcji ratunkowej działa z zasady w warunkach zagroŜenia. KaŜdy, kto decyduje

się  wykonywać  zawód  naraŜający  go  na  takie  ryzyko,  zgadza  się  je  podejmować,  istniejące
zagroŜenie  nie  moŜe  wiązać  się  z  odmową  przez  ratownika  udzielenia  pomocy.  Z  nakazu
poświęcenia  wydaje  się  nie  wynikać  jednak  nakaz  podejmowania  ryzyka  ponad  miarę.
Podjecie decyzji – nie ratować, bo ryzyko dla mnie jest zbyt duŜe – w takiej sytuacji staje się
dla  człowieka  dylematem  etycznym obarczonym  wspomnianymi  wyŜej  konsekwencjami
w postaci niepewności, wyrzutów sumienia.
3.

Ryzyko podejmowane przez słuŜby ratownicze dla odzyskania zwłok. Tu rodzi się
pytanie:

– czy wolno podejmować istotne ryzyko w akcji zmierzającej do odzyskania zwłok,

porównywalne z tym, jakie rutynowo podejmuje się w ratowaniu Ŝywych ofiar?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wydaje się, Ŝe prawidłowym jest tu przyjęcie jako priorytetowego nakazu normy

ochrony Ŝycia. Ratownicy są moralnie zobowiązani do ochrony swojego Ŝycia, a wartości
Ŝ

ycia nie da się przeciwstawić wartości związanej z moŜliwością dokonania godnego

pochówku zwłok ofiar katastrofy.
4.

Udział krewnych pacjenta i jego bliskich przyjaciół.
Uwzględnianie Ŝyczeń krewnych ofiary w stresujących sytuacjach staje się coraz

trudniejsze, gdy od podstawowych zabiegów ratowniczych trzeba przejść do działań
inwazyjnych, jak defibrylacja, a nawet drenaŜ klatki piersiowej czy moŜe otwarcie klatki
piersiowej w celu bezpośredniego masaŜu serca.
5.

ZagroŜenie zakaŜeniem ratownika w trakcie resuscytacji poprzez wentylację usta–usta,
kontakt z krwią ratowanego czyli dylemat ratowania czyjego Ŝycia wobec ryzyka
zagroŜenia własnego.

Problemy w udzielaniu pomocy psychologicznej

Udzielanie pomocy psychologicznej w ratownictwie wymaga odpowiednich dyspozycji

emocjonalnych, wysokich kwalifikacji zawodowych i etycznych. Działania takie polegają na
głębokim  zrozumieniu  sytuacji  osoby  poszkodowanej,  umiejętności  nawiązania  kontaktu
i stosowania  róŜnorodnych  procedur;  wymagają  określenia  celu  działania,  jakim  ma  być
udzielanie  pomocy  psychologicznej  i  braku  złych  intencji  w  swoich  działaniach
psychologicznych.  Udzielanie  pomocy  psychologicznej  nie  jest  wolne  od  wielu  dylematów.
Problemem mogą się stać:

−

poufność niekiedy kolidująca z troską o bezpieczeństwo innych osób, gdy ujawnienie
informacji o osobie, której udziela się pomocy moŜe ochronić innych,

−

określone profesjonalnie relacje między terapeutą a ofiarą (problematyczne jest
zaangaŜowanie emocjonalne, wyraŜanie empatii szczególnie poprzez dotyk; zasadą jest,
aby nie wykraczać poza poziom form profesjonalnej pomocy),

−

wyznawane przez udzielającego pomocy wartości i przekonania nie mogą być tłumione,
bo  działania  stają  się  wówczas  niespójne.  Jednak  poglądy  nie  mogą  wpływać  na
udzielanie  pomocy  osobie  ze  względu  na  jej  przekonania,  wygląd,  światopogląd,  (np.
AIDS, homoseksualizm, rasa, światopogląd, narodowość),

−

podobnie  w  sytuacji,  gdy  ratownik  ma  ambiwalentne  uczucia  związane  z  ratowaniem
domniemanego  sprawcy  wypadku,  wówczas  umiejętność  okazywania  empatii
i pozytywnego  nastawienia  jest  wstawiona  na  cięŜką  próbę  –  ludzie,  na  rzecz  których
pracują  ratownicy,  często  narazili  Ŝycie  innych,  działali  nieodpowiedzialnie  lub
z zamiarami przestępczymi,

−

agresja, z którą niejednokrotnie spotykają się udzielający pomocy (ataki werbalne
i fizyczne), które są odpowiedzią na ich próby ratowania Ŝycia i zdrowia ofiar.

Praca  w  słuŜbach  ratowniczych  jest  pełna  wyzwań  i  moŜe  być  źródłem  bardzo  duŜej
satysfakcji.  Jednocześnie  jest  to  zawód  stresujący,  wymagający  duŜego  zaangaŜowania,
gotowości  do  działania  w  sytuacjach  duŜego  ryzyka,  umiejętności  szybkiego  podejmowania
decyzji,  sprawnej  organizacji  i  sprawnego  działania,  umiejętności  pracy  w  zespole,  duŜej
umiejętności  samokontroli  i  odporności  na  stres.  Znajomość  rozwiązań  prawnych  ułatwia
pracę w trudnych decyzyjnych sytuacjach – niektóre sprawy sporne są uregulowane prawnie.
Ratownik  nie  uniknie  jednak  dramatycznych  dylematów  i  z  pewnością  nie  moŜe  sądzić,  Ŝe
będzie  mógł  znaleźć  odpowiedź  na  wiele  trudnych  pytań  i  proste  reguły,  które  moŜna  by
stosować rutynowo.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak moŜna wyjaśnić pojęcie wypalenia zawodowego?

Jakimi cechami charakteryzuje się syndrom wypalenia zawodowego?

Jakie są objawy wypalenia zawodowego?

Jaki jest mechanizm wypalenia zawodowego?

Jak klasyfikuje się przyczyny wypalenia zawodowego?

Jakie są obszary przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu?

Jakie są techniki relaksacyjne przydatne w przeciwdziałaniu wypaleniu zawodowemu?

Co określa termin wizualizacja?

Co określa termin biofeedback?

10.

Jakie znasz metody wsparcia grupowego w profilaktyce wypalenia zawodowego?

11.

Jak wyjaśnić pojęcie dylematu etycznego?

12.

Co określa termin etyka zawodowa?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wypalenie zawodowe często powstaje u osób, które nieadekwatnie oceniają swoją rolę

i odpowiedzialność  zawodową,  stawiają  sobie  nierealne  cele.  Czy  myślałeś,  co  skłoniło  Cię
do wyboru zawodu ratownika? Określ cel, jaki chciałbyś osiągnąć w pracy zawodowej. Oceń,
czy  cel  jest  realny,  czy  dotyczy  Ciebie  (a  nie  innych),  czy  uwzględnia  ograniczenia,  jakie
niesie zawód. Porozmawiaj o tym z osobą w parze. Zweryfikuj cel, jeśli okaŜe się nierealny.
Otrzymane od kolegi stwierdzenia oceń, czy są według Ciebie racjonalne, jaki są dowody na
ich  prawdziwość,  a  jakie  argumenty  obalające  te  opinie.  Omów  w  parze  refleksje  na  temat
wpływu takich opinii na powstawanie wypalenia zawodowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych przyczyny wypalenia zawodowego,

określić zadania i zakres odpowiedzialności ratownika medycznego,

określić cele pracy ratownika i swoje poglądy na sukces w tym zawodzie,

przedstawić osobie w parze,

przeanalizować wzajemnie czy sformułowane opinie są realistyczne,

zapisać te poglądy, które mogą przyczynić się do wypalenia zawodowego.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Osoby podatne na wypalenie zawodowe często ulegają stereotypom na temat

skuteczności  i  zaangaŜowania  w  pracy.  Przeczytaj  poniŜsze  przykłady  stereotypowych
stwierdzeń  dotyczących  pracy.  Zapisz,  jakie  zachowania  i  postawy  mogą  pojawić  się  jako
konsekwencja  przyjęcia  takiego  sposobu  myślenia.  Opisz  postawy  ludzi,  które  mogą
przyczyniać się do wypalenia zawodowego w pracy ratownika medycznego.
1)

„Moja praca jest moim Ŝyciem”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Muszę być całkowicie kompetentny, świetnie się na wszystkim znać i być w stanie
pomóc kaŜdemu” .

„Muszę być lubiany przez wszystkich, akceptowany przez tych, z którymi i dla których
pracuję” .

„KaŜda negatywna informacja zwrotna powinna być przeze mnie dokładnie
przeanalizowana, bo oznacza, Ŝe w tym, co robię jest coś nie w porządku.”

„Muszę być nieomylny i nie popełnić Ŝadnego błędu”.

„Sprawy musza toczyć się dokładnie tak jak ja chcę i zaplanuję” .

„NaleŜy martwić się problemami i niepowodzeniami podopiecznego” .

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych przyczyny wypalenia zawodowego,

przeanalizować stereotypowe opinie zaprezentowane na arkuszu ćwiczeń,

określić konsekwencje w działaniu zawodowym przy przyjęciu takiego sposobu
myślenia,

opisać postawy zawodowe, jakie mogą przyczynić się do wypalenia u ratownika
medycznego.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusz zawierający stereotypowe opinie dla kaŜdego ucznia,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Na podstawie wymienionych w poradniku instytucjonalnych przyczyn wypalenia

zawodowego sformułuj postulaty jak przeciwdziałać wypaleniu zawodowemu zmieniając
warunki i organizacje pracy. Zapisz, co naleŜy robić w formie zdań bezokolicznikowych, np.
organizować przerwy itp.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych przyczyny instytucjonalne wypalenia,

określić, na jakie elementy środowiska i organizacji pracy powinno zwracać się uwagę
w profilaktyce wypalenia zawodowego,

przeanalizować warunki i organizację pracy ratownika medycznego,

określić, jakie elementy środowiska pracy mogą przyczyniać się do wypalenia
zawodowego,

zapisać w formie zasad i wskazań dla pracodawców oraz pracowników, na co
w środowisku pracy naleŜy zwrócić szczególną uwagę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Jest wiele technik relaksacji pozwalających odreagowywać napięcia związane

z doznawanym stresem. Jedną z nich jest trening Jacobsona. Przeprowadź z grupą relaksację
metodą Jacobsona. Omów doznawane odczucia w trakcie relaksowania się (uczestnik
treningu) oraz swoje spostrzeŜenia z obserwacji osób poddanych treningowi (prowadzący).
Jakie znasz inne techniki relaksacji?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych techniki relaksacji,

zapoznać się z instrukcją i zasadami prowadzenia treningu Jacobsona,

przeprowadzić trening w grupie 4–6 osób,

określić swoje spostrzeŜenia na temat wykonywanych ćwiczeń,

wymienić i scharakteryzować inne techniki relaksacji,

porównać trening autogenny i trening Jacobsona.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

instrukcja przeprowadzania treningu,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcia wypalenia zawodowego?



scharakteryzować objawy wypalenia zawodowego?



określić przyczyny wypalenia zawodowego leŜące po stronie
jednostki i po stronie instytucji?



omówić mechanizm powstawania wypalenia zawodowego?



wymienić sposoby prewencji wypalenia zawodowego?



wymienić sposoby interwencji w przypadku wypalenia zawodowego?



omówić techniki relaksacyjne?



scharakteryzować sposoby kontroli stresu?



zdefiniować pojęcie biofeedbacku?



10)

scharakteryzować sposoby wsparcia grupowego w wypaleniu
zawodowym?



11)

wyjaśnić termin superwizja?



12)

scharakteryzować sposoby kontroli stresu?



13)

zdefiniować pojęcie dylematu etycznego?



14)

zdefiniować pojęcie etyki zawodowej?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 22 zadania. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Sytuacja, w której zaburzony zostaje normalny przebieg aktywności człowieka ze
względu na czynniki zagraŜające, zakłócające, uniemoŜliwiające działanie lub
powodujące pozbawienie jakiejś wartości to sytuacje
a)

konfliktowe.

trudne.

przeciąŜenia.

optymalne.

Sytuacje trudne wpływają na zachowanie człowieka wywołując
a)

zmiany przystosowawcze.

zmiany przystosowawcze i nieprzystosowawcze.

nie powodując zmian w zachowaniu, lecz w myśleniu człowieka.

zmiany nieprzystosowawcze.

Człowiek reaguje na frustracje w sposób zadaniowy lub obronny. Obronne zachowanie
obejmuje
a)

agresję i dąŜenie do rozwiązania problemu.

próby pokonania przeszkody, fiksację.

regresję, agresję, fiksację.

regresję, agresję i modyfikacje metody działania, tak by osiągnąć cel.

Tłumem nie są
a)

ludzie poszkodowani w wyniku katastrofy kolejowej oczekujący na pomoc.

studenci drugiego roku ekonomii w trakcje zajęć.

kibice na meczu bokserskim.

klienci oczekujący na otwarcie supermarketu przed super wyprzedaŜą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podczas wystąpienia paniki osoba udzielająca pomocy nie powinna
a)

angaŜować osób z tłumu do pomocy.

wyjaśniać na czym polega zagroŜenie.

izolować osób szczególnie przeraŜonych.

kierować wezwań ogólnie do tłumu.

Joanna przeszła w tym roku na emeryturę Ma trudności z odnalezieniem się w nowej roli,
nie umie jeszcze zorganizować sobie dnia. Brakuje jej zajęć, czuje się osamotniona, choć
równocześnie marzy, Ŝeby wreszcie przeczytać ulubione ksiąŜki i zająć się nauką języka
włoskiego. Joanna przeŜywa
a)

kryzys egzystencjalny.

kryzys rozwojowy.

kryzys sytuacyjny.

adna z powyŜszych odpowiedzi.

Potrzeby człowiek wzmagające się bezpośrednio po przeŜyciu zdarzenia traumatycznego
to
a)

potrzeba odniesienia sukcesu w zmaganiu się z przeciwnościami.

potrzeba akceptacji i wiary w siebie.

potrzeba bezpieczeństwa i zrozumienia.

potrzeba nabrania dystansu do przebytych wydarzeń.

Sześcioetapowy model interwencji kryzysowej wg Jamesa i Gillilanda obejmuje dwie
główne fazy interwencji: fazę wysłuchiwania i fazę działania. W fazie wysłuchiwania nie
występuje pomoc udzielana poprzez
a)

zapewnianie bezpieczeństwa ofierze.

określanie problemu ofiary.

układanie planów najbliŜszych działań dla ofiary,

przekonywanie ofiary do własnego profesjonalizmu.

Jesteś świadkiem zatrzaśnięcia się dziecka w ciemnym, małym pomieszczeniu.
Udzielanie mu pomocy zaczniesz od
a)

nawiązania z nim kontaktu słownego.

szybkiego pobiegnięcia po pomoc ( klucz) i szybkiego powrotu do dziecka.

zatelefonowania po pomoc.

znalezienia w budynku apteczki.

10.

Zespół stresu pourazowego moŜe być wynikiem
a)

przeciąŜenia obowiązkami zawodowymi.

doświadczenia śmierci kogoś bliskiego.

doświadczania częstych sytuacji stresujących.

wszystkie czynniki łącznie wymienione w punktach a, b, c.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11.

Osoba, u której rozpoznano syndrom stresu pourazowego zachowuje się w sposób bardzo
ryzykowny, podejmuje działania na granicy Ŝycia i śmierci, uprawia ryzykowne sporty,
wchodzi w konflikty z policją, ma zaburzone poczucie własnej niezniszczalności. Osoba
ta stosuje wzorzec nieprawidłowego zachowania w stosunku do przeŜytego
doświadczenia. Jest to wzorzec
a)

odwraŜliwienia

dotknięcia śmierci

winy ocalonego

poszukiwania znaczenia.

12.

W zespole stresu pourazowego stosuje się niekiedy leki zmniejszające pobudzenie lub
leki przeciwdepresyjne. W jakiej fazie moŜna wspierać udzielaną pomoc psychologiczną
lekami zmniejszającymi pobudzenie, w fazie
a)

wypierania i emocjonalnego odrętwienia.

integracji.

natrętnych nawrotów.

zagroŜenia Ŝycia.

13.

10-letni chłopiec od pewnego czasu demonstruje zobojętnienie na jakikolwiek ból, unika
kontaktów i zwierzeń, nie chce bliskości emocjonalnej z nikim, wykazuje równieŜ brak
współczucia, empatii, zobojętnienie na róŜne trudne sytuacje. MoŜemy podejrzewać, Ŝe
a)

przeŜył kiedyś silne zdarzenie traumatyczne.

doświadcza powtarzających się urazów psychicznych trwających od jakiegoś czasu.

przeŜywa kryzys rozwojowy.

jest przeciąŜony obowiązkami.

14.

Osoba poszkodowana na miejscu katastrofy kolejowej odmawia udzielenia jej pomocy.
Jak właściwie zachęcić ją do przyjęcia pomocy
a)

uspokoić, zachować Ŝyczliwą stanowczość, komunikować co i po co zamierza się
zrobić, przedstawić swoje kwalifikacje.

uspokoić, wykazać współczucie i troskę, poszukać kogoś z rodziny, Ŝeby starał się ją
przekonać.

zdecydowanie podjąć działania pomocowe, poinformować, Ŝe odmową stwarza
dodatkowe zagroŜenie.

przedstawić się, zapytać o powód odmowy, wyjaśniać swoje racje i podjąć dyskusję.

15.

Do reakcji dzieci w wieku przedszkolnym na sytuacje traumatyczne zwykle nie naleŜy
a)

angaŜowanie się w bójki.

ssanie kciuka.

zanieczyszczanie się kałem.

płaczliwość.

16.

Technikę debriefingu stosujemy
a)

24–48 godzin po zdarzeniu traumatycznym.

w godzinę po zdarzeniu traumatycznym.

kilka miesięcy po zdarzeniu traumatycznym.

dopiero, gdy wystąpi zespół stresu pourazowego po zdarzeniu traumatycznym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17.

ona umierającego zamartwia się robiąc sobie wyrzuty, Ŝe nie sprawowała nad nim

naleŜytej opieki, zbyt mało mu dawała troski, rozwaŜa czy śmierć męŜa nie jest karą za
jej myśli i poczucie zmęczenia jego chorobą, obiecuje sobie, Ŝe jak mąŜ wyzdrowiej juŜ
nigdy nie będzie mu dokuczać. Wg modelu przeŜywania straty Ŝona przechodzi stadium
a)

gniewu.

zaprzeczania i izolacji.

depresji.

targowania się.

18.

Które z zachowań cięŜko chorego ma charakter adaptacyjny
a)

odrzuca pomoc innych.

tłumi przeŜywane uczucia.

ujawnia bliskim swoje bolesne uczucia.

rezygnuje z aktywności.

19.

Do objawów wypalenia zawodowego nie naleŜą
a)

poczucie izolacji od świata.

choroby somatyczne bez rozpoznanych przyczyn.

skargi na przepracowanie.

poczucie wysokich kompetencji zawodowych.

20.

Działania zwiększające umiejętność radzenia sobie ze stresem to
a)

zdrowy tryb Ŝycia.

relaksacja.

rozwijanie umiejętności interpersonalnych.

regularny wypoczynek i relaksacja.

21.

Pogląd, który głosi, iŜ wartości i normy moralne zaleŜą od człowieka, grupy społecznej,
sytuacji to
a)

etyczny absolutyzm.

etyczny relatywizm.

etyka zawodowa.

aden z ww. poglądów.

22.

Superwizja to
a)

metoda wsparcia społecznego, pozwalająca uzyskać informacje zwrotne o swojej
pracy.

metoda grupowej terapii.

metoda relaksacji wykorzystująca wizualizację.

trening umiejętności społecznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko................................................................................................

Rozwiązywanie problemów psychologicznych człowieka w zagroŜeniu

Zakreśl poprawną odpowiedź

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Argyle M., Psychologia stosunków międzyludzkich. PWN, Warszawa 1999

Balawajder K., Umiejętności interpersonalne w niesieniu pomocy innym, w: Popiołek K.
(red.), Psychologia pomocy, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 1996

Fraczek A., Kofta M., Frustracja i stres psychologiczny, w: Psychologia Tomaszewski T.
(red.), PWN, Warszawa, 1982

Greenstone J.L., Leviton S.C., Interwencja kryzysowa, GWP, Gdańsk 2004

Hebanowski M., de Walden-Gałuszko K., śylicz Z. (red), Podstawy opieki paliatywnej
w chorobach nowotworowych PZWL, Warszawa 1998

Hetherington A., Wsparcie psychologiczne w słuŜbach ratowniczych, GWP, Gdańsk
2004

Hołówka J., Etyka w działaniu, Prószyński i s-ka, Warszawa 2000

James R.K., Gilliland D.E., Strategie interwencji kryzysowej. PARPA, Warszawa 2004

Janczewska M., Roszczyńska J., Jak uniknąć objawów wypalenia w pracy z chorymi,
Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2004

10.

Jarosz M., Psychologia lekarska, PZWL, Warszawa 1988

11.

John-Borys M., Pomoc ludziom, którzy pomagają, innym, w: Popiołek K. (red.),
Psychologia pomocy, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996

12.

Kubacka-Jasiecka D., Mudyń K. (red), Kryzys, interwencja i pomoc psychologiczna.
Nowe ujecia i moŜliwości, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2003

13.

Le Bon G., Psychologia tłumu, wyd. Antyk, Kęty 1998

14.

Lipowska-Teutsch A., Ośrodki interwencji kryzysowej, (Materiał opracowany w ramach
Projektu Likwidacji Skutków Powodzi Banku światowego)

15.

Nasiełowska-Barud A., Choroba jako kryzys psychologiczny, w: Kubacka-Jasiecka D.,
Mudyń K. (red.), Kryzys, interwencja i pomoc psychologiczna. Nowe ujęcia
i moŜliwości, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2003

16.

Popiołek K.(red.), Kryzysy, katastrofy, kataklizmy. Zjawiska współczesnej cywilizacji,
Stowarzyszenie Psychologów i Architektów, Poznań 2004

17.

Sęk H. (red.), Wypalenie zawodowe – przyczyny, mechanizmy, zapobieganie,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000

18.

Sęk H., Rola wsparcia społecznego w sytuacji kryzysu w: Oblicza kryzysu
psychologicznego i pracy interwencyjnej, Sęk H. (red.), All, Kraków 1997

19.

Sęk H., Wypalenie zawodowe. Psychologiczne mechanizmy i uwarunkowania. Zakład
Wydawniczy K. Domke, Poznań 1996

20.

Słowik  P.,  Rola  psychologicznej  interwencji  w  kryzysie  wywołanym  przez  chorobę
somatyczną  i  hospitalizację,  w:  Kubacka-Jasiecka  D.,  Mudyń  K.  (red),  Kryzys,
interwencja  i  pomoc  psychologiczna.  Nowe  ujęcia  i  moŜliwości,  Wydawnictwo  Adam
Marszałek, Toruń 2003

21.

Sobczak-Matusiak J., Psychologia kontaktu z klientem, Wyd. WyŜszej Szkoły Bankowej,
Poznań 1996

22.

Tomaszewski T., Człowiek i otoczenie, w: Psychologia, Tomaszewski T. (red), PWN,
Warszawa 1982