17 Rozwiązywanie problemów psychologicznych człowieka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Zofia Doniec

Rozwiązywanie problemów psychologicznych człowieka
w zagrożeniu 322[06].Z2.04

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr med. Małgorzata Grześkowiak
mgr Elżbieta Kwasiborska

Opracowanie redakcyjne:
mgr Zofia Doniec

Konsultacja:
mgr Małgorzata Sienna

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[06].Z2.04
„Rozwiązywanie problemów psychologicznych człowieka w zagrożeniu”, zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu Ratownik medyczny 322[06].

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1. Psychologia zachowania ludzi w zagrożeniu

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Pomoc psychologiczna w sytuacji kryzysowej

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Choroba śmierć, umieranie jako szczególny rodzaj sytuacji kryzysowej

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Wypalenie zawodowe. Dylematy etyczno-psychologiczne w pracy

ratownika

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie pomocny Tobie w przyswajaniu wiedzy o podstawowych procesach

psychologicznych występujących w sytuacjach trudnych i kryzysowych związanych
z zagrożeniem.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć – przykładowy zestaw zadań; zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

Materiał nauczania podzielono na cztery części. W pierwszej części omówiono

zagadnienia psychologicznych problemów człowieka w zagrożeniu – pojęcie i rodzaje
sytuacji trudnych, charakterystykę zachowań ludzi w sytuacjach trudnych z uwzględnieniem
zachowań grup i tłumu. Przedstawiono zjawisko paniki i metody zapobiegania panice
w tłumie.

Drugi rozdział poświęcony jest omówieniu sytuacji kryzysowych w życiu człowieka.

Omówiono w nim pojęcie i rodzaje sytuacji kryzysowych, zespół stresu pourazowego, ogólne
zasady prowadzenia wsparcia psychologicznego i interwencji dla osób w kryzysie.
Najważniejszym elementem prowadzonej interwencji jest komunikowanie się ratownika
z osobą poszkodowaną, przekazywanie informacji i przyjmowanie informacji zwrotnych,
negocjowanie. Problemy te w odniesieniu do szczególnych sytuacji kryzysowych (choroba,
ś

mierć, próba samobójcza) omówiono w następnej kolejności.

Trzecia część zawiera zagadnienia wpływu choroby i umierania na stan psychiczny

pacjenta i jego rodziny oraz zasady udzielania wsparcia psychologicznego chorym
i umierającym.

Pojęcie, objawy i przyczyny zespołu wypalenia zawodowego oraz sposoby

przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu ze szczególnym uwzględnieniem technik relaksacji
omówiono szerzej w końcowej, czwartej części poradnika. Zawiera ona również
przedstawienie specyficznych problemów psychologicznych pracy ratownika medycznego
i dylematów etycznych w ratownictwie.

wiczenia pozwolą Ci rozwijać umiejętności analizowania zachowania człowieka

w sytuacjach trudnych, przekazywania informacji choremu i jego rodzinie, komunikowania
się z chorym poprzez stosowanie technik aktywnego słuchania, negocjacji, doskonalenie
umiejętności podejmowania decyzji w sytuacjach niepewnych i konfliktowych np. w sytuacji
wystąpienia paniki. Ćwiczenia dadzą Ci również możliwość zapoznania się z techniką
prowadzenia relaksacji i innymi metodami przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu.
W dyskusji

będziesz

miał(a)

możliwość

analizowania

dylematów

etycznych

i psychologicznych występujących w ratownictwie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

322[06].Z2

Medycyna katastrof

322[06].Z2.01

Funkcjonowanie w systemie ratownictwa

medycznego

322[06].Z2.02

Organizowanie działań ratowniczych

w nagłych i nadzwyczajnych zagrożeniach

322[06].Z2.03

Stosowanie procedur postępowania

ratowniczego w zagrożeniach

cywilizacyjnych i środowiskowych

322[06].Z2.04

Rozwiązywanie problemów

psychologicznych człowieka w zagrożeniu

322[06].Z2.05

Posługiwanie się językiem migowym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

posługiwać się różnymi metodami poznawania człowieka dla wyjaśniania jego
zachowania,

−

rozróżniać czynniki mające wpływ na życie i rozwój człowieka,

−

interpretować różnice indywidualne między ludźmi,

−

charakteryzować etapy rozwoju psychofizycznego człowieka i procesy poznawcze
człowieka,

−

omawiać wpływ procesów emocjonalnych i motywacyjnych na funkcjonowanie
człowieka,

−

rozróżniać czynniki mające wpływ na motywacje człowieka,

−

omawiać podstawowe zasady komunikacji międzyludzkiej,

−

stosować metody komunikacji werbalnej i niewerbalnej,

−

wykorzystywać techniki zachowań asertywnych,

−

wyjaśniać zachowanie człowieka w sytuacjach społecznych,

−

omawiać podstawowe procesy grupowe i społeczne,

−

wyjaśniać pojęcie i mechanizmy działania stresu, interpretować pojęcie zdrowia, choroby
i śmierci,

−

charakteryzować przebieg choroby,

−

wykorzystywać wiedzę o podstawowych mechanizmach poznawczych i emocjonalnych
do interpretowania zachowań człowieka,

−

umiejętnie porozumiewać się i współdziałać w grupie,

−

wyjaśniać podstawowe pojęcia z zakresu etyki,

−

korzystać z Internetu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

ocenić wpływ sytuacji nagłego zdarzenia lub kataklizmu na zachowania ludzi,

−

określić zachowania ludzi w sytuacjach zagrożeń cywilizacyjnych i środowiskowych,

−

wyjaśnić mechanizmy problemów psychologicznych pojawiających się w zbiorowości
w chwili zagrożenia,

−

zapobiec zjawisku paniki,

−

porozumieć się z ofiarą awarii, katastrofy lub wypadku,

−

zanalizować problemy człowieka pojawiające się w sytuacji kryzysowej w rodzinie,

−

nawiązać kontakt interpersonalny z chorym, poszkodowanym i jego rodziną oraz
współpracownikami,

−

udzielić wsparcia psychologicznego osobie chorej, umierającej, poszkodowanej
w wypadku, członkom rodziny, świadkom zdarzenia,

−

zastosować w kontakcie z chorym (poszkodowanym) elementy terapii podtrzymującej,

−

określić zasady negocjacji psychologicznej,

−

podjąć negocjacje z osobami w zagrożeniu życia i zdrowia,

−

scharakteryzować zespół stresu pourazowego,

−

scharakteryzować zespół wypalenia zawodowego,

−

zapobiec wypaleniu zawodowemu,

−

zadbać o własną kondycję fizyczną i psychiczną,

−

odreagować własne stresy i zapanować nad emocjami,

−

przewidzieć postępowanie wobec dylematu etycznego występującego w trakcie działań
ratowniczych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Psychologia zachowania ludzi w zagrożeniu

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.1.1. Człowiek w sytuacji trudnej i frustrującej

Sytuacja to „układ wzajemnych stosunków człowieka z innymi elementami jego

rodowiska w określonym momencie czasu” [22, s. 17]. Na sytuację składają się obiektywne,

fizyczne elementy otoczenia, cechy wewnętrzne człowieka, wartości, możliwości, nawyki,
czynności człowieka, stan i cechy wszystkich elementów w danym momencie oraz wzajemne
między nimi stosunki, ich układ. Sytuacja rozpatrywana jest zawsze ze względu na
konkretnego człowieka, odnosi się do człowieka i jest jego sytuacją. Jeżeli w danym
momencie w jakimś miejscu jest kilka osób, to sytuacja każdego z nich jest inna. Dlatego
chcąc skutecznie wpływać na zachowanie ludzi musimy zawsze uwzględniać prócz
obiektywnych elementów sytuacji, postrzeganych przez wszystkich jej uczestników, także
sposób rozumienia, przeżywania i spostrzegania tej sytuacji przez konkretnego człowieka.
Jest to szczególnie ważne, podczas zdarzeń niebezpiecznych, trudnych i zagrażających, gdy
niesie się pomoc ludziom. Sposób rozumienia przez nich własnej sytuacji, sposób jej oceny
jest inny dla każdej poszkodowanej osoby.

Jeśli sytuacje, jakich człowiek doświadcza, powtarzają się, powoduje to dostosowanie

wzajemne wszystkich elementów sytuacji: celów, jakie mają być zrealizowane (wartości),
warunków, w jakich dokonuje się realizacja celów, metod realizacji (czynności) i samego
wykonawcy (podmiotu). W ten sposób elementy sytuacji stają się zorganizowane, stabilizuje
się ich układ. Mówimy wówczas o wytworzeniu się sytuacji normalnej. Gdy ustalona w ten
sposób równowaga sytuacji normalnej zostanie zakłócona na skutek np. zmian w układzie
elementów sytuacji, pojawienia się nowych elementów lub braku jakiś innych elementów –
wówczas mamy do czynienia z sytuacją trudną.

Sytuacja trudna występuje, gdy zakłócony został normalny przebieg aktywności

i zmniejsza się prawdopodobieństwo, że zadanie da się rozwiązać na zwykłym poziomie
w dotychczasowy sposób.
Wszystkie sytuacje trudne mają pewne właściwości wspólne. Zazwyczaj zawierają one takie
elementy, które:

−

stanowią zagrożenie dla jednostki (zagrożenie sygnalizowane lub bezpośrednio

doznawane),

−

zakłócają lub uniemożliwiają jednostce działanie zmierzające do osiągnięcia celu

(zaspokojenia potrzeby, rozwiązania zadania),

−

powodują pozbawienie jednostki jakiś cenionych przez nią wartości.

Sytuacja trudna→ stan wzmożonej aktywacji → przeciążenie możliwości samoregulacji
↓
stres i frustracja

Rys. 1. Mechanizm reakcji na sytuację trudną

Sytuacja trudna wyzwala u człowieka stan wzmożonej aktywizacji i obciąża, bądź nawet

przeciąża, możliwości samoregulacji, co prowadzi do stresu albo kryzysu. Trudność sytuacji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jest pojęciem relatywnym: to, co jest trudne dla konkretnej osoby nie musi być trudne dla
kogoś drugiego, a nawet dla niej samej w innym momencie.

Typy sytuacji trudnych

W zależności od rodzaju i genezy zakłóceń przebiegu sytuacji rozróżnia się następujące

rodzaje sytuacji trudnych:
1.

Sytuacja deprywacji pojawia się, gdy dochodzi do braku podstawowych elementów
potrzebnych do normalnego funkcjonowania człowieka, gdy osoba pozbawiona jest
czegoś, co jest potrzebne do normalnego życia lub funkcjonowania albo, inaczej mówiąc,
jest to sytuacja, w której nie są zaspokojone jakieś podstawowe potrzeby podmiotu.
Mogą to być potrzeby fizjologiczne, społeczne, psychiczne. Deprywacja może prowadzić
do różnych zaburzeń organizmu lub jego osłabienia. Obniża się wówczas jakość
realizacji zamierzonych celów, przedłuża czas reakcji, wzrasta pobudzenie emocjonalne,
a zaburzenie pola świadomości może powodować u osoby nawet halucynacje i błędy
w postrzeganiu. Deprywacje bardzo silne, długotrwałe i przedłużające się mogą
prowadzić do depresji sytuacyjnych i utraty poczucia sensu życia.

Sytuacja przeciążenia zachodzi wówczas, gdy trudność zadania jest na granicy
możliwości człowieka, na granicy jego sił fizycznych lub umysłowych, ale ich nie
przekracza, gdy osoba otrzymuje zadania wymagające od niej maksymalnego wysiłku.
Przeciążenia mogą dotyczyć czynności percepcyjnych, motorycznych lub umysłowych.
W sytuacji takiej poziom wykonania zadania się obniża, pojawiają się zaburzenia
nerwicowe, stany napięcia nerwowego, błędy wykonawcze.

Sytuacja utrudnienia występuje wtedy, gdy osoba napotyka przeszkodę lub gdy brak
jest pewnych elementów niezbędnych do działania. Możliwość wykonania zadania
zmniejsza się z powodu utrudnień. Mogą nimi być różnorodne naciski i działania
przeciwne do działań osoby lub nie pojawienie się elementów potrzebnych do działania
(przedmiotów, narzędzi, informacji).

Sytuacja konfliktowa występuje, gdy na człowieka działają siły przeciwstawne
(czynniki fizyczne, różne naciski społeczne, moralne). Sytuacja konfliktowa może
dotyczyć konfliktu ról, kompetencji lub zadań; może obejmować sytuacje sprzeczności
interesów, przekonań, sytuacje walki, współzawodnictwa, gry. Przykładem konfliktu są
sytuacje wyboru miedzy sprzecznymi wartościami pozytywnymi lub negatywnymi.
Najogólniej można je podzielić na takie, w których osoba postawiona jest wobec wyboru
między dwiema wartościami pozytywnymi (konflikt typu „dążenie – dążenie”), dwiema
wartościami negatywnymi (konflikt typu „unikanie – unikanie”) oraz miedzy
osiągnięciem wartości pozytywnej kosztem zaakceptowania wartości negatywnej lub
utraty innej wartości pozytywnej (konflikt typu „dążenie – unikanie”).

Sytuacja zagrożenia pojawia się, gdy występuje prawdopodobieństwo, że będzie
naruszona ceniona przez osobę wartość (utracona całkowicie lub naruszona częściowo):
ż

ycie i zdrowie własnego lub bliskich, własność, uprawnienia, pozycja społeczna, dobre

imię. Jest to także sytuacja gdy kwestionowane są poglądy człowieka, zagrożona jego
samoocena. Im większe znaczenie człowiek przypisuje konkretnej wartości, tym większe
napięcie pojawia się w momencie jej zagrożenia. Zagrożenie może powstać jako wynik
niekorzystnego układu zewnętrznych elementów środowiska człowieka (awarie,
katastrofy, wypadek, kradzież, wojna itp.) lub jako wynik wewnętrznego stanu człowieka
(panika, nieadekwatny lęk, podjęcie działania ryzykownego, nieprzygotowanie na
egzaminie itp.) W sytuacji zagrożenia pojawiają się u człowieka różnorodne reakcje
pełniące funkcje obrony i ochrony takie jak: agresja, ucieczka, nieświadome mechanizmy
obronne. Konsekwencją sytuacji zagrożenia jest dezorganizacja życiowych czynności
człowieka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tomaszewski uważa, że w jednej i tej samej sytuacji mogą występować równocześnie

trudności różnego typu, a każda sytuacja trudna jest w większym lub mniejszym stopniu
sytuacją zagrożenia [22, s. 35].

Psychologiczne następstwa sytuacji trudnych
Reakcją człowieka na sytuacje trudne jest stres i frustracja, a w przypadkach przedłużających
się trwałe zmiany w funkcjonowaniu człowieka o charakterze patologicznym związane
z utrwalaniem się niekorzystnych dla człowieka wzorów zachowań, zmian osobowości,
niewłaściwego poziomu motywacji i jakości działania. Sytuacje trudne bez względu na ich
rodzaj:

−

podwyższają stopień pobudzenia,

−

uruchamiają mechanizmy stresu,

−

wpływają na dalsze zachowanie człowieka,

−

obniżają wiarę we własne możliwości,

−

powodują trwałe zmiany w zachowaniu i funkcjonowaniu człowieka.

Pojęcie sytuacji trudnej zbliżone jest do takich pojęć jak stres i frustracja. Za wspólną cechę
sytuacji trudnych, stresowych czy też frustrujących przyjmuje się występowanie czynników
działających niekorzystnie na organizm i powodujących specyficzne zmiany w jego
funkcjonowaniu.

Frustracja to zespół przykrych emocji związanych z niemożnością realizacji potrzeby lub
osiągnięcia określonego celu. Inaczej mówiąc, frustracja (jako emocja) jest reakcją człowieka
na przeszkodę w osiąganiu celu, do którego dąży. Frustracja wywołana jest sytuacją trudną
zmuszającą osobę do zmiany swojego działania albo do rezygnacji z osiągnięcia celu.
Powoduje to rozczarowanie, rozdrażnienie, zniechęcenie, dezorganizacje lub zablokowanie
działania. Gdy człowiek znajdzie się w sytuacji nierozwiązanego problemu, a ma silną
motywacje do rozwiązania go, takie przeszkody są szczególnie frustrujące. Określeniem
„frustracja” nazwa się niekiedy również samą przeszkodę na drodze do osiągnięcia celu.
Ź

ródłem frustracji mogą być konflikty motywacyjne, sprzeczności interesów, konflikty

poznawcze (np. gdy informacje potrzebne do działania są niejednoznaczne, niezgodne
z oczekiwaniami, gdy są braki w informacjach)

Przyczyny frustracji:

−

wewnętrzne czynne (stany psychiczne, procesy psychiczne),

−

wewnętrzne bierne (właściwości podmiotu, stałe braki psychiczne – np. upośledzenie)

−

zewnętrzne czynne (najczęściej inni ludzie),

−

zewnętrzne bierne (warunki środowiska).

W psychoanalizie traktuje się frustrację (czyli niemożność zaspokojenia popędów

i potrzeb) jako czynnik rozwojowy, potrzebny do dojrzewania osobowości. Jeśli dziecko nie
przeżywa frustracji, następuje fiksacja rozwojowa czyli stałe powtarzanie sposobów działania
wypracowanych na niższym etapie rozwoju; podobnie jest również wtedy, gdy przeżywanej
frustracji jest zbyt wiele. Poziom przeżywanej frustracji zależy od czynników zewnętrznych
(sytuacyjnych) i wewnętrznych (jednostkowych):

−

Zaskoczenie

Frustrację, której się spodziewamy jest łatwiej znieść. Chroniąc się przed ewentualną
frustracją niektóre osoby przyjmują, spodziewając się porażki, nastawienie obronne
pesymistyczne – „i tak mi się nie uda”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

Oczekiwania, co do osiągnięcia celu

Jeśli człowiek ma wysokie oczekiwania, że uda mu się osiągnąć cel bądź cel jest dla niego
bardzo ważny, przeżywa on silniejszą frustrację, jeśli tego celu nie da się osiągnąć. W takich
sytuacjach również, chroniąc się przed frustracją, próbujemy czasem poradzić sobie
z ewentualną porażką poprzez obniżanie oczekiwań i przyjęcie postawy –„nie zależy mi”.

−

Niezrozumienie

Sytuacja niezrozumiała rodzi silniejszą frustrację niż taka, którą rozumiemy i wiemy dlaczego
miała miejsce.

−

Przeżywane dotychczas frustracje

Poprzednie frustracje mogą powodować, że bieżąca wydaje się bardzo silna. Człowiek zwykle
ma wrażenie, że ostatnie, niekorzystne wydarzenie jest najsilniej frustrujące.

−

Bliskość celu

Im bliżej był cel, którego nie udaje się osiągnąć, tym większa jest frustracja.

Reakcje na frustrację – wzory zachowania człowieka wobec przeszkody:
1.

Zachowania zadaniowe. Człowiek podejmuje próby pokonania przeszkody, dąży do
rozwiązania problemu, modyfikuje taktykę działania, koncentruje działania na celu.
Zadaniem jego jest osiągnąć cel.

Zachowania obronne. Człowiek zmienia cel działania. Przeszkoda pozostaje
niepokonana, pojawiają się silne emocje o znaku ujemnym, cel działania zostaje
zastąpiony przez inny cel. Tym innym celem zastępczym dla człowieka jest takie
działanie, które zredukuje nieprzyjemne napięcie i silne emocje negatywne, jakie
powstały przy napotkaniu przeszkody. Może nim być:

−

agresja – zaatakowanie przeszkody lub skierowanie agresji na inny obiekt: na
przedmioty, inne osoby, samego siebie. Agresja jest mniejsza, kiedy człowiek
przewiduje karę,

−

fiksacja czyli powtarzanie nieskutecznych zachowań podejmowanych, by mimo
wszystko osiągnąć cel. Jest to działanie nieprzystosowawcze i nie prowadzi do
osiągnięcia celu,

−

regresja czyli wybór bardziej prymitywnych form zachowania, charakterystycznych
dla wcześniejszych okresów rozwojowych, obniżenie sprawności funkcji
intelektualnych, sprawności wykonania, obniżenia poziomu zachowań w sferze życia
emocjonalnego i postaw społecznych. Gdy człowiek dorosły traci panowanie nad
sobą, zachowuje się w sposób impulsywny lub płaczliwy, jego zachowania mogą
mieć charakter regresji,

−

mechanizmy obronne (min. racjonalizacja, projekcja, wypieranie, substytucja,
dysocjacja).

Odporność na frustrację

Odporność na frustracje to zdolność do niereagowania pobudzeniem emocjonalnym

mimo znajdowania się w warunkach stresu, zdolność do podtrzymywania swoich działań,
utrzymywania poziomu ich jakości, sprawności, kierunku mimo działania czynników
stresowych. Odporność ta determinowana jest przez rodzaj działania człowieka (różna jest
w czasie wykonywania różnych zadań). Uwarunkowana jest ona procesami fizjologicznymi
oraz zmianami psychologicznymi występującymi niezależnie od sytuacji stresowej. Na
przykład zmęczenie i choroba powodują obniżenie tolerancji na stres. Wyznacznikiem
odporności jest też styl reagowania, struktura osobowości jednostki, dotychczasowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

doświadczenia, samoocena. Realistyczna ocena rzeczywistości, inteligencja, wysoka
samoocena, przeżywanie pozytywnych doświadczeń, odnoszenie sukcesów, poczucie
kompetentności, wiara w swoje możliwości, przekonanie, że jest się zdolnym do pokonania
różnych niepowodzeń i przeciwności powodują wzrost odporności na frustrację.
Występowanie u człowieka emocji typu lękowego obniża odporność i wskazuje na
zgeneralizowane oczekiwanie porażki w sytuacji trudnej. Odporność na frustrację i stres
może być kształtowana pod wpływem doświadczeń jednostki. Można też ją rozwijać poprzez
treningi:

−

zmniejszania reakcji na bodźce,

−

przesuwania w czasie reakcji na stres,

−

uczenia się hamowania powstających emocji i niedopuszczania, by działały destrukcyjnie
na zachowanie.

4.1.1.2. Psychologiczne problemy zachowania zbiorowości w chwili zagrożenia.

Zagrożenie to wzrost prawdopodobieństwa, że wystąpi zdarzenie powodujące szkodę lub

stratę w cennych dla człowieka potrzebach i wartościach. Jest to zapowiedź pogorszenia
sytuacji człowieka. Wydarzenie takie powoduje szok wywołany przez wysoki poziom
pobudzenia i wyzwala u człowieka silne poczucie zagrożenia. To prowadzi do poszukiwania
działań zaradczych w zaistniałej, silnie niekorzystnej sytuacji.



Walka z przeciwnościami,



Obrona i ochrona tego, co pozostało



Ucieczka



Powstrzymywanie się od działania



Wołanie o pomoc

Rys. 2. Mechanizm reakcji na zagrożenie

Działania podejmowane przez człowieka w sytuacji zagrożenia mogą przyjąć postać

reakcji biernych i czynnych (rys. 2). Czasami te bierne sposoby zachowania się w zagrożeniu
są lepsze, bo przeważa w nich spokój. Reakcje człowieka w sytuacji zagrożenia mogą mieć
postać działań przystosowawczych, sprzyjających rozwiązaniu, zaradzeniu sytuacji
zagrożenia lub zachowań nieprzystosowawczych – depresji, poczucia bezradności, obniżenia
odczuwania zagrożenia (utracenia mechanizmów czujności i samoobrony w sytuacji
niebezpiecznej).

Wszystkie sytuacje zagrażające, takie jak katastrofy, wypadki komunikacyjne, porwania,

klęski żywiołowe mają charakter indywidualny i społeczny. Biorą w nich udział pojedynczy
ludzie stając się pokrzywdzonymi bądź świadkami. Ofiarami stają się też członkowie rodzin
osób uczestniczących w katastrofie. Sposób doświadczania sytuacji niebezpieczeństwa przez
poszczególnych jej uczestników to jednostkowy, mikrospołeczny charakter katastrof. Można
mówić też o charakterze makorospołecznym katastrof. W wielu z nich, na przykład

czynne

bierne

DZIAŁANIA
ZARADCZE
PODEJMOWANE
PRZEZ
CZŁOWIEKA

Z
A
G
R
O
ś
E
N
I
E

wydarzenie

powoduje

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w zbiorowych wypadkach komunikacyjnych, mamy bowiem do czynienia z dużymi grupami
ludzi,

które należy traktować jako pewną całość kierującą się innymi prawami, mającą swój

odrębny, inny niż jednostkowy sposób reagowania.

Tłum to niezorganizowana grupa ludzi niepołączona żadnymi więzami, choć w danym
momencie, szczególnie w sytuacji zagrożenia, walki, zebrania się dla jakiejś idei, sprawy, ich
myśli i uczucia mogą być podobne. Jednostki w tłumie zawsze przebywają w bliskości
fizycznej i mają wspólny obiekt zainteresowania. Tłum może przejawiać wspólnie
ukierunkowane, spontaniczne działania. W takiej sytuacji w tłumie dochodzi często do
naśladownictwa i wyzbywania się indywidalizmu. Często uczestnicy tłumu czują się w nim
silniejsi i tracą zdolność obiektywnej oceny sytuacji. Specyfiką tłumu jest brak jakiejkolwiek
organizacji formalnej i funkcjonowania norm moralnych. Tym samym brak jest racjonalnej
kontroli społecznej czyli działania presji społecznej w sytuacji nieprzestrzegania przez
uczestników tłumu jakiejś normy społecznej. Tłum napędzają silne potrzeby emocjonalne
u ludzi, jakimi najczęściej są: poczucie krzywdy, gniew, ciekawość, strach czy poszukiwanie
zdobyczy. Brak organizacji i osłabienie norm moralnych sprzyja wyzwalaniu się w tłumie
popędów prowadzących do zachowań destrukcyjnych i anormalnych.

Rodzaje tłumów
Tłum uciekający to tłum ogarnięty paniką na ograniczonej przestrzeni, przeważnie podczas
zbiegowiska zagrożonego niespodziewanym niebezpieczeństwem. W tłumie uciekającym
jednostki ogarnięte strachem kierują się instynktem samozachowawczym, nie myślą o innych
a wyłącznie o dobru własnym, nie zauważają innych. Wszelkie normy społeczne są
zawieszone poza zasadą ochrony siebie samego.

Tłum przypadkowy charakteryzuje się słabą interakcją pomiędzy uczestnikami lub wręcz jej
brakiem. Tworzą go jednostki, które przyciągnęło jakieś, często przypadkowe wydarzenie.
Przykładem takiego tłumu są osoby przyglądające się wypadkom, zbiegowiska świadków.
Głównym bodźcem budującym taki rodzaj tłumu jest ciekawość, potrzeba ekscytujących
doznań, stymulacji.

Tłum ma pewne wspólne właściwości. Są nimi:
1)

dezindywidualizacja, czyli częściowy zanik niektórych składników i cech osobowości
jednostek na okres jej wtopienia się w zbiorową psychikę tłumu,

wzmożone naśladownictwo spowodowane zanikiem indywidualnej refleksyjności,

zarażanie emocjonalne polegające na wytwarzaniu się identycznych lub podobnych
stanów emocjonalnego napięcia powstającego na gruncie podobnych postaw, nastrojów
i oczekiwań,

duża podatność na sugestie i oddziaływania innych uczestników tłumu.

Osoby znajdujące się w tłumie podczas sytuacji zagrażającej – katastrofy czy wypadku –

charakteryzuje:

−

duża potrzeba uzyskania informacji i podejmowanie działań w jej poszukiwaniu –
niezaspokojona może prowadzić do ulegania błędnym przekonaniom opartym o plotkę,

−

zaufanie do nieznanych osób i informacji od nich uzyskanych – mechanizm plotki,

−

szybkie zniechęcanie się do proponowanych rozwiązań, decyzji, udzielanych form
pomocy, sugestii,

−

radykalizm sądów i działań – łatwość osądzania, niewyważone sądy na temat
udzielających pomocy, ofiar, winnych, rozwoju sytuacji, podejmowanie działań pod
wpływem tak radykalnych sądów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

ambiwalencja emocjonalna czyli szybka zmiana bądź jednoczesne przeżywanie uczuć
skrajnych (pozytywnych i negatywnych) w stosunku do osób udzielających pomocy,
ofiar, winnych, w stosunku do pojawiających się wydarzeń,

−

przerzutność uwagi powodująca trudności w utrzymaniu uwagi osób (np. przez służby
porządkowe), bowiem zmiany w sytuacji, nowe zagrożenia, dziejące się wydarzenia itp.
powodują szybkie zmiany obiektu uwagi osób w tłumie,

−

zmiana poglądów pod wpływem innych wynikająca z zatracenia indywidualizmu
w tłumie – osoby aktywne w tłumie bądź tłum jako całość zarażają jednostki swoimi
poglądami i postawami, choćby one były w sprzeczności z realną oceną sytuacji,

−

obniżenie indywidualnego poziomu funkcjonowania umysłowego – działanie osób
w tłumie cechuje obniżenie intelektualnej zdolności do oceny sytuacji i sposobów jej
rozwiązania.
Na miejscu katastrofy spotyka się dwa rodzaje tłumów: tłum osób poszkodowanych,

zagrożonych (tłum spontaniczny) i tłum obserwujących (tłum świadków).

Tłum spontaniczny jest to skupisko ludzi na miejscu poważnego zdarzenia będących jego

uczestnikami, działających zwykle w panice, tłum bardzo niebezpieczny, reagujący
gwałtownie i trudny do opanowania.

Tłum świadków to zbiorowość budująca się w czasie, rozszerzająca się,

nieposzkodowana, nie doznająca tak silnego lęku jak tłum uczestników a bardziej ekscytacji
sytuacją. Tłum ten ma zapotrzebowanie przede wszystkim na informacje (ciekawość).
Sprawia dużo trudności ratownikom, utrudnia dostęp do miejsca działania, powoduje nowe,
większe zagrożenie, dezorganizuje akcję.

Panika

Panikę wywołuje strach. Wynikiem paniki jest ucieczka przed niechybną katastrofą,

zagrożeniem. Człowiek ogarnięty paniką nie potrafi rozumowo uzasadnić swojego
postępowania, ale czuje, że działanie jego ma cechy pewnego przymusu. Działa pod
wpływem emocji. Panika powstaje nagle i powoduje gwałtowną ucieczkę, szukanie ratunku.
Towarzyszy jej nieprawidłowe postrzeganie rzeczywistości przez osoby, które jej uległy.
W panice człowiek nie zastanawia się, co robić, działa instynktownie, nie myśli logicznie.
Jedną z przyczyn paniki jest często obniżona sprawność i odporność fizyczna, lęk, niepokój,
powtarzająca się groźba niebezpieczeństwa, nagłe, zagrażające życiu wydarzenie, kontakt ze
ś

miercią, widok licznych ludzkich ofiar. Panikę może wywołać niebezpieczeństwo prawdziwe

lub wyimaginowane. To ostatnie potęgowane jest często przez niepewność, nieznajomość
sytuacji, brak orientacji w danym terenie, wyczekiwanie na to, co ma nastąpić. Panikę
powodują przyczyny:

−

emocjonalne: poczucie izolacji, odosobnienia psychicznego i fizycznego, lęku, depresja;

−

fizyczne, które mogą występować w sytuacjach katastrof, kataklizmów, wypadków,
terroryzmu np. bezsenność, zmęczenie, wyczerpanie, niedostateczna ilość pożywienia
i wody, warunki klimatyczne,

−

społeczne: wpływ grupy, sugestie, brak dobrej organizacji (chaos, dezinformacja),
bezradność, brak pomocy w sytuacji zagrożenia, brak jednostki przywódczej, która może
opanować sytuację.

Panika może dotyczyć zachowania jednostki oraz zachowania grup ludzi.

Panika indywidualna

Panika indywidualna w psychiatrii nazwana jest lękiem napadowym. U osób cierpiących

na napady paniki atak może nastąpić w każdej chwili. U podłoża tej choroby leżą czynniki
biologiczne i genetyczne, natomiast same napady mogą być spowodowane stresującymi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

sytuacjami. Przyczyn wywołujących napady jest bardzo wiele min. hiperwentylacja,
zadławienie, duszność, zawał serca, stres.

Objawy paniki u człowieka:

−

lęk,

−

dekoncentracja,

−

nadwrażliwość,

−

poczucie nierealności,

−

rozdrażnienie,

−

zawroty głowy, omdlenia, palpitacje, pocenie.

Panika grupowa

Panika grupowa to nagły i nieoczekiwany wybuch silnego i szybko rozprzestrzeniającego

się zbiorowego strachu wywołanego często niebezpieczeństwem wyimaginowanym lub
postrzeganym jako większe niż jest naprawdę. Strach może być tak silny, że człowiek
ogarnięty paniką nie zastanawia się nad swoim zachowaniem wobec rzeczywistego lub
rzekomego niebezpieczeństwa. Niektórzy ludzie w sytuacjach nadzwyczajnych mogą
reagować agresją, osłupieniem, amokiem, majaczeniem lub urojeniami. W długotrwałych
sytuacjach kryzysowych ludzie mogą odczuwać zbiorowe halucynacje czy iluzje wynikające
z wyczerpania psychicznego. Strach może być zredukowany, jeśli człowiekowi w jakiś
sposób uda się uniknąć tego, co mu zagraża. Najprostszą formą redukcji strachu jest
opuszczenie miejsca, z którym związane jest zagrożenie czyli ucieczka. Taka tendencja do
ucieczki, do jak najszybszego oddalenia się z miejsca zagrożenia, pojawia się w tłumie
u kilkudziesięciu, kilkuset osób naraz. Osoby w tłumie nie zwracając uwagi na inne istniejące
zagrożenia, nie zwracając uwagi na innych ludzi, a mając przed oczami tylko swój interes,
rzucają się do ucieczki tratując, miażdżąc, niszcząc. Panika nigdy nie sprzyja wyjściu
z zagrożenia, przeciwnie, może je zwielokrotnić, powodując zbędne straty ludzkie
i materialne.

Przeciwdziałanie panice

Zagrożenia, które dotyczą sytuacji obawy o utratę życia, zdrowia czy mienia mogą

wywołać panikę. Najlepszym przeciwdziałaniem panice jest niedopuszczenie do niej.
Opanowanie paniki grupowej polega na odpowiednim koncentrowaniu uwagi tłumu,
przyjęciu postawy spokoju i zdecydowania oraz stałym informowaniu uczestników zdarzenia.
Wymaga to umiejętności szybkiej, obiektywnej oceny sytuacji, wyboru odpowiedniego
kierownictwa, które będzie umiało podporządkować tłum. Wymaga również odpowiednich
możliwości technicznych. Aby przeciwdziałać powstaniu paniki należy:

−

na kierujących grupami ludzi wybrać osoby spokojne, opanowane, zarazem jednak
stanowcze i pewne siebie, potrafiące zachować zimną krew w ciężkich sytuacjach,

−

przekazywać informacje rzeczowo i jasno, ale wystrzegać się zbyt szczegółowego opisu,

−

udzielać informacji rodzinom poszkodowanych,

−

wspierać emocjonalnie osoby podłamane psychicznie,

−

izolować osoby, których sposób zachowania może zwiększyć reakcje lękowe u innych,
aby osoby ogarnięte strachem nie „zaraziły” nim całej grupy,

−

wyjaśnić ludziom, na czym polega zagrażające im niebezpieczeństwo, przygotować ich
psychicznie na zmiany sytuacji; pomoże to zapobiec zaskoczeniu w zetknięcie się
z nowym zagrożeniem,

−

działać szybko i zdecydowanie, a jeśli zaistnieje taka potrzeba, użyć siły fizycznej
i przemocy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

szybko i sprawnie ewakuować ludzi z miejsc zagrożonych,

−

pozyskiwać w tłumie sojuszników, nie kierować wezwań ogólnie do tłumu, ale do
wybranej osoby z najbliższego otoczenia, najbardziej aktywnej, mogącej podjąć zlecone
jej jakieś czynności lub wywrzeć wpływ na innych,

−

angażować najbliższe otoczenie do pomocy i alarmowania zawodowych służb
ratowniczych,

−

nie uspakajać tłumu okrzykami „cisza!”, „spokój!”; mogą one wywołać lub nasilić
agresję tłumu.
Ś

rodki przeciwdziałania panice mogą być różne w zależności od charakteru zagrożenia,

rodzaju obiektu i liczby osób zagrożonych. Panika w małych grupach, znajdujących się na
przykład w płonącym budynku, może doprowadzić do bardzo niebezpiecznych
i nieprzemyślanych zachowań – wyskakiwania ludzi przez okna z wyższych kondygnacji
nawet wtedy, gdy pomoc już jest blisko. Przeciwdziałanie takim zachowaniom polega na:

−

nawiązaniu kontaktu słownego z osobami zagrożonymi,

−

utrzymywanie kontaktu, podtrzymywanie rozmowy podczas wykonywania czynności
ratowniczych,

−

uspokajaniu zagrożonych,

−

szybkim dotarciu do nich ratownika,

−

wspólnym oczekiwaniu na rozpoczęcie akcji ratowniczej; dla osoby przerażonej
przybycie kogoś z zewnątrz jest zapowiedzą, że mimo bardzo trudnej sytuacji istnieje
możliwość ratunku,

−

podawaniu wskazówki dotyczącej kierunku i sposobu ucieczki, jeśli ucieczka jest
koniecznością.
Profilaktyką paniki w instytucjach czy organizacjach jest zaznajamianie ludzi z metodami

działania w sytuacji zagrożenia i nauka konkretnego postępowania według ustalonych reguł,
tak, aby w czasie katastrofy, mogli zachowywać spokój i postępować w sposób
zorganizowany.

Ogólne zasady postępowania z grupami ludzi w sytuacji katastrofy
1.

Ochrona przed niebezpieczeństwem i przed dalszym narażeniem na urazowe bodźce –
dźwięki, widoki itp. Zorganizowanie bezpiecznego miejsca, gdzie ludzie nie będą
narażeni na kontakt z ciekawskimi i z mediami oraz na dopływ przerażających ich
informacji o śmierci, zagładzie, zniszczeniu.

Kierowanie sytuacją łagodnie, ale stanowczo. Ograniczenie możliwości kontaktu dzieci
i osób starszych z poszkodowanymi w bardzo złym stanie psychicznym – ogarniętymi
paniką, obsesyjnie powracającymi do makabrycznych szczegółów zdarzeń oraz w złym
stanie somatycznym – ciężko poranionymi, chorymi.

Łączenie rodzin, ludzi z tych samych stron, ułatwianie kontaktu pomiędzy nimi, zdobycie
informacji o losie bliskich. Udzielanie informacji pozwalających odzyskać poczucie
bezpieczeństwa i lepiej zorientować się w bieżącej sytuacji.

Pomoc psychologiczna poprzez wspierającą obecność, opiekę, interwencję kryzysową
wobec tych, których stan psychiczny (rozpacz, panika, osłupienie, dezorientacja itp.) jest
szczególnie niepokojący.

Organizowanie przyjaznego środowiska: dla dzieci (zabawki np. miś – przytulanka), dla
ludzi starszych (ich pamiątki, zwierzęta).

Psychologiczne problemy w akcji ratowniczej

W sytuacji zagrożenia obejmującego zbiorowości ludzkie, gdy pomoc kierowana jest do

większej grupy ludzi, poza opanowaniem reakcji tłumu i zjawiska paniki, problemem dla
ratownika może być podejmowanie decyzji dotyczących wielu osób oraz szczególne reakcje

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jednostek w tłumie. Postępowanie wobec osób rannych i poszkodowanych, sposób ich
traktowania i udzielania im pomocy jest zadaniem najtrudniejszym, bo decyzje podejmowane
są w sytuacji ekstremalnej, w warunkach deficytu czasu. Sytuacja taka stwarza
prawdopodobieństwo błędu i nieodwracalności decyzji, czego świadomość powoduje
dodatkowe obciążenie psychiczne dla ratownika. W sytuacji, gdy w zagrożeniu jest grupa
ludzi, problemem psychologicznym dla ratownika może być:

−

odnalezienie i zdiagnozowanie poszkodowanych w sytuacji deficytu czasu,

−

segregacja poszkodowanych (na lżej i ciężej rannych, decyzja co do pierwszeństwa
w udzielaniu komuś pomocy),

−

dokonanie ewakuacji ludzi z miejsca zagrożenia przy ich silnym oporze,

−

występująca niekiedy konieczność użycia siły wobec osób w panice, w szoku,

−

reakcja na poczucie niepokoju i bezradności u osób mniej poszkodowanych, które ze
względu na brak możliwości technicznych nie mogą spieszyć na pomoc nieodnalezionym
bliskim,

−

trudności w uzyskiwaniu przez ratownika informacji od osób bardzo poszkodowanych,
w szoku czy też od dzieci.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak można wyjaśnić pojęcie sytuacji?

Jakimi cechami charakteryzuje się sytuacja trudna?

Jakie wyróżnia się typy sytuacji trudnych?

Czym charakteryzuje się sytuacja konfliktowa?

Jaka jest różnica między sytuacją deprywacji a sytuacją utrudnienia?

Czym charakteryzuje się sytuacja zagrożenia?

Co określa termin frustracja?

Jak klasyfikuje się przyczyny frustracji?

Jakie są reakcje na frustrację?

10.

Od czego zależy poziom reakcji na frustrację?

11.

Jak można wyjaśnić pojęcie odporności na frustrację?

12.

Jaki jest mechanizm reakcji człowieka w sytuacji zagrożenia?

13.

Jak można wyjaśnić pojęcie tłumu?

14.

Jakimi cechami charakteryzuje się tłum?

15.

Co charakteryzuje działanie osób w tłumie?

16.

Jak można wyjaśnić pojęcie paniki?

17.

Jakie są przyczyny paniki?

18.

Jak zapobiega się powstawaniu paniki w tłumie?

19.

Jakie problemy psychologiczne wiążą się z prowadzeniem akcji ratunkowej skierowanej
do większej grupy ludzi?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Hospitalizacja jest sytuacją trudną dla pacjenta z powodu ograniczenia możliwości

zaspakajania jego wielu potrzeb. Wywołuje to frustrację i pociąga za sobą określone reakcje
chorego. Opisz zjawisko frustracji na przykładzie interpretacji sytuacji chorego w szpitalu
z uwzględnieniem zablokowanych potrzeb, reakcji emocjonalnych chorego i możliwych jego
zachowań.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych pojęcie i rodzaje reakcji na sytuację frustracji,

rozpoznać zagrożone brakiem zaspokojenia potrzeby pacjenta,

rozpoznać czynniki frustrujące w sytuacji hospitalizacji,

opisać możliwe reakcje na czynniki frustrujące.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura jak w punkcie 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

W sytuacji konfliktowej dochodzi do działania sił przeciwstawnych. Konflikt stawia

człowieka w sytuacji wyboru miedzy dwiema pożądanymi wartościami (konflikt typu
„osiołkowi w żłobie dano”), dwiema wartościami niepożądanymi (konflikt typu „unikanie –
unikanie”). Może być też wyborem osiągnięcia czegoś za cenę utraty jakiegoś innego dobra
lub zgodą na wartość niepożądaną. Przedstaw po kilka przykładów sytuacji konfliktowych do
każdego typu konfliktu i określ, jakie wartości są w nich w opozycji do siebie. Zaprezentuj
swoje przykłady pozostałym uczniom.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych pojecie i rodzaje sytuacji konfliktowych,

przeanalizować znane Ci sytuacje konfliktu,

określić, jakiego typu konflikt w nich zachodzi,

określić, miedzy jakimi wartościami człowiek w tych sytuacjach musi wybierać,

zapisać swoje przykłady w tabeli,

zaprezentować przykłady na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

papier formatu A3, flamastry,

−

przykład tabeli,

sytuacja konfliktowa

rodzaj konfliktu

wybór między wartościami

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Policja odebrała meldunek o podłożeniu bomby na dworcu. Opracuj instrukcję

postępowania z tłumem osób w sytuacji zagrożenia paniką. Zastosuj zdania w trybie
rozkazującym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych zasady przeciwdziałania panice oraz sposoby
reagowania tłumu,

dokonać oceny przedstawionej sytuacji,

przewidzieć możliwe reakcje tłumu,

przeanalizować konieczne reakcje służb ratowniczych,

zapisać działania które powinny być podejmowane w formie zdań rozkazujących.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcie sytuacji?



zdefiniować pojęcie sytuacji trudnej?



wymienić typy sytuacji trudnych?



rozróżnić

sytuacje

deprywacji,

przeciążenia,

zagrożenia

i utrudnienia?



zdefiniować pojęcie frustracji?



scharakteryzować objawy frustracji?



określić przyczyny frustracji?



zdefiniować pojęcie tłumu?



omówić mechanizm powstawania paniki w tłumie?



10)

wymienić sposoby zapobiegania panice?



11)

omówić sposoby interwencji w czasie powstania paniki?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Pomoc psychologiczna w sytuacji kryzysowej

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.1.1. Pojęcie kryzysu

Sytuacje trudne, w których przez dłuższy czas nie można przywrócić normalnego układu

wzajemnie na siebie oddziałujących elementów i które przekraczają możliwości człowieka
mogą nabrać charakteru sytuacji kryzysowych. Sytuacje kryzysowe prowadzą do zmian
i dezorganizacji zachowania człowieka. Kryzys oznacza, że potrzeba jest podjęcia zachowań
polegających na walce, dokonywaniu wyboru, podejmowaniu decyzji, podczas których
konieczne jest często działanie pod presją czasu.

Kryzys jako zjawisko szczególne nie jest do końca możliwy do przewidzenia zarówno pod

względem momentu w którym wystąpi jak i jego rozwoju, przebiegu. Nie da się bowiem
kontrolować w pełni ani zachowania człowieka, ani przyrody czy elementów środowiska.
Można jedynie wpływać w sposób minimalizujący na skutki kryzysów oraz badać sytuacje,
które kryzys wywołują, by ograniczać ich działanie negatywne. Jednak kryzysów nie można
wyeliminować z życia. Kryzys nie musi jednak nieść ze sobą wyłącznie znaczeń negatywnych;
może stać się początkiem zmian rozwojowych.

W psychologii kryzys to szczególnie trudne doświadczenie, często przekraczające

możliwości samodzielnego poradzenia sobie jednostki. Jest on zakłóceniem normalnego biegu
zdarzeń w życiu jednostki, wymaga ponownej oceny sposobów myślenia i działania.

Rodzaje kryzysów
1.

Kryzysy rozwojowe .
To wydarzenia zachodzące w toku rozwoju jednostki, powodujące gwałtowną zmianę lub
ż

yciowy zwrot. Takim kryzysem może być reakcja na urodzenie dziecka, ukończenie

studiów, zmianę kierunku kariery zawodowej, czy przejście na emeryturę. Jest to
normalne zjawisko służące adaptacji do nowej sytuacji.

Kryzysy sytuacyjne
Pojawiają się w trudnych sytuacjach rzadkich i nadzwyczajnych, których człowiek nie
może kontrolować ani przewidywać. Są reakcją na wydarzenia niebezpieczne
i zagrażające np. zgwałcenie, udział w wypadkach komunikacyjnych, porwaniach, utratę
pracy, informację o ciężkiej chorobie własnej lub członka rodziny, śmierć bliskiej osoby.
Kryzys sytuacyjny jest odróżniany od innych ze względu na jego przypadkowość,
nagłość, wywołanie wstrząsu i często katastroficzny wymiar.

Kryzysy egzystencjalne
To wewnętrzne konflikty i lęki związane z myśleniem i przeżywaniem celowości życia,
wolności, niezależności, często pojawiające się w obliczu śmierci lub nieuleczalnej
choroby własnej lub bliskich.

Kryzysy środowiskowe
Dochodzi do nich, gdy wydarza się naturalna bądź spowodowana przez człowieka
katastrofa.

Najczęstsze przyczyny kryzysów
1.

Wydarzenia traumatyczne poprzedzające lub powodujące kryzys, sytuacje w życiu
człowieka sprzyjające wystąpieniu kryzysu:

−

mierć osoby bliskiej,

−

mierć dziecka (w tym aborcja),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

utrata pracy,

−

utrata partnera,

−

problemy finansowe,

−

ciężka choroba,

−

nagła zmiana trybu życia,

−

wypadki losowe (wypadek drogowy, napad, włamanie).

Zdarzenia wywołujące natychmiastowe sytuacje kryzysowe:

−

zjawiska naturalne: huragany, wichury, trzęsienia ziemi, powodzie, lawiny śnieżne,
wybuchy wulkanów, pożary, susza, gradobicia, osunięcia ziemi;

−

działanie człowieka wojna, zamieszki, powstania, ataki terrorystyczne, napady,
podpalenia, wzięcie zakładników, uprowadzenia, gwałt, napad z zagrożeniem życia.

Skutki kryzysów

Skutkiem wielu kryzysów jest uraz psychiczny. Nie wszystkie jednak kryzysy powodują

u człowieka skutki traumatyczne. Wstrząsem i dezorganizacją najbardziej grozi taka sytuacja:

−

której nie spodziewamy się i nie jesteśmy na nią przygotowani,

−

która, w naszym mniemaniu, całkowicie uniemożliwi nam realizację ważnych celów lub
zaspokajanie jakichś ważnych potrzeb,

−

w której nie potrafimy znaleźć rozwiązania, czujemy się bezradni.
Negatywne reakcje na traumatyczne wydarzenie mogą przybrać postać:

−

patologicznych reakcji fizycznych,

−

zaburzeń w przeżywaniu uczyć,

−

zaburzeń myślenia,

−

zaburzeń zachowania.

Rys. 3. Model oceny reakcji kryzysowej [8, s. 66 ]

ZACHOWANIE

aspekt behawioralny

działania chybione

unikanie działań
paraliż działań

MYŚLENIE

aspekt poznawczy

przekroczenie
granic

zagrożenie

utrata

gniew/ smutek/

wrogość przygnębienie
strach/lęk

UCZUCIA

aspekt afektywny

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 1. Najczęstsze reakcje na sytuacje traumy

Reakcje psychiczne

Reakcje fizyczne

natrętne myśli na temat zdarzenia
gniew
lęk
wstyd i poczucie winy
bezradność
poczucie straty
utrata

zainteresowania

otaczającą

rzeczywistością, zaufania do siebie, wiary
w siebie;
uczucie wyobcowania

zmęczenie
szybkie bicie serca, ucisk w klatce
piersiowej drżenia całego ciała, kończyn
mdłości, biegunki, wymioty
trudności

oddychaniem

(zasychanie

w gardle, krótki płytki oddech)
bóle głowy, karku i kręgosłupa oraz inne
bóle mięśniowe
zaburzenia snu: trudności z zasypianiem,
częste przebudzenia, zrywanie się o świcie
i kłopot z ponownym zaśnięciem, koszmary

Wśród możliwych reakcji na uraz można wymienić następujące:
1.

Normalna reakcja na stres pojawia się u zdrowych, dorosłych osób, które skonfrontowane
z urazowym zdarzeniem mogą doświadczać natrętnych wspomnień, odrętwienia
uczuciowego, poczucia nierzeczywistości, pogorszenia związków z ludźmi, odczuwalnego
fizycznie napięcia i dyskomfortu. Objawy te nie trwają dłużej niż kilka tygodni.

Ostra reakcja na stres (acute stress disorder) charakteryzuje się objawami paniki, zamętem
myśli, rozkojarzeniem, poważnymi zaburzeniami snu, podejrzliwością i okresową
niezdolnością do wykonywania codziennych czynności samoobsługowych, pracy,
podtrzymywania dotychczasowych związków, wywiązywania się z powinności.
Stosunkowo niewiele osób w sytuacji kryzysu reaguje tak gwałtownie. Reakcji tego typu
możemy oczekiwać w czasie katastrof, zniszczeń, przeżywania śmierci bliskich.

PTSD – syndrom stresu pourazowego, przedłużona i często odroczona w czasie reakcja
na stres w postaci zaburzeń o charakterze patologicznym w wielu sferach
funkcjonowania.

Siła i rodzaj reakcji na sytuacje kryzysowe i urazowe zależy od:

−

poprzednich doświadczeń człowieka z podobnymi lub takimi samymi wydarzeniami,

−

intensywności zakłóceń, jakie kryzysowa sytuacja powoduje w życiu człowieka,

−

upływu czasu jaki minął od zdarzenia,

−

subiektywnej oceny sytuacji kryzysowej, szczególnie poczucia, że nie ma rozwiązania,

−

psychicznej odporności jednostki na sytuacje trudne.

W zależności od czasu, jaki upłynął od wydarzenia traumatyzującego reakcja człowieka jest
inna.

Tabela 2. Potrzeby i reakcje człowieka w sytuacji traumatycznej

Potrzeba człowieka

Podstawowy przebieg reakcji człowieka

BEZPOŚREDNIO PO ZDARZENIU TRAUMATYCZNYM

−

bezpieczeństwa,

−

fizjologiczne,

−

opieki medycznej,

−

zrozumienia i wsparcia ze strony
przełożonych i bliskich

−

działania adekwatne do sytuacji,

−

zachowania wg własnego planu,

−

brak reakcji na wezwania,

−

silnie natężony lęk z agresją i gniewem,

−

panika,

−

wzmożone reakcje fizjologiczne

osoba wymaga opieki

24 GODZINY PO ZDARZENIU

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Potrzeba człowieka

Podstawowy przebieg reakcji człowieka

−

potrzeba zrozumienia tego, co się stało,

−

potrzeba akceptacji, empatii, bliskości,

−

odzyskania kontroli nad rzeczywistością
i własnymi emocjami,

−

wiary w siebie i innych ludzi,

−

chęć nabrania dystansu do przeżytych
wydarzeń

−

odrętwienie psychiczne

−

wyczerpanie, apatia,

−

trywialnie proste czynności wykonywane
z zapamiętaniem,

−

depresja – smutek,

−

gniew, złość, atak agresji

−

chęć odwetu za wypadek

osoba wymaga pomocy, wsparcia i nadzoru

Można wyróżnić kilka faz funkcjonowania ludzi w sytuacji kryzysowej szczególnie

w sytuacji związanej z zagrożeniem zewnętrznym:

−

w fazie zaistnienia katastrofy ludzie mogą zareagować paniką lub pozornie nie odczuwać
ż

adnych emocji,

−

w fazie następującej bezpośrednio po zdarzeniu, ludzie oceniają straty, zaczynają
odczuwać doznane rany, widzą zniszczenia, myślą o bliskich zagubionych lub
poszkodowanych, starają się zlokalizować innych ocalonych; w tym okresie ocaleni
pochłonięci są ratowaniem siebie i poszukiwaniami,

−

w fazie rozpoczęcia zorganizowanej pomocy, także pomocy psychologicznej,
poszkodowani są w stanie, który pozwala im na podporządkowanie się zaleceniom
i współpracę z niosącymi pomoc; dominuje potrzeba rozwiązania sytuacji,
bezpieczeństwa, poszukiwania pomocy, odczuwanie bezradności, potrzeby troski,

−

w kolejnej fazie osoby, które przeżyły kryzys często zwracają się przeciwko osobom
ratującym i pomagającym im,

−

po miesiącu i później następuje faza integracji, kiedy człowiek zaczyna nadawać
zdarzeniu realne znaczenie i włączać je we własne życiowe doświadczenie.

Gdy człowiek nie potrafi poradzić sobie z przeżytymi urazami dochodzi do stanu
przewlekłego posttraumatycznego stresu.

4.2.1.2. Ogólne zasady udzielania wsparcia psychologicznego i interwencji osobom

w kryzysie

W sytuacjach, kryzysowych, trudnych dla człowieka, to jest na przykład w sytuacjach

katastrofy, wypadku, śmierci, konfliktu, pojawia się pytanie, komu powinno się nieść pomoc
i wsparcie psychologiczne, kto jest ofiarą i wymaga pomocy, kogo dotyka kryzys. Czy ofiarą
jest tylko poszkodowany, a może sprawca mimowolny wypadku, czy ten który został ranny,
czy jego bliscy oczekujący dobrych wiadomości, a może osoba udzielająca pomocy,
ratownik, który przeżył silnie wydarzenie, w jakim uczestniczył? Z pewnością każda osoba,
u której powstaną reakcje emocjonalne, mające na tyle silny potencjał, by zakłócić zdolność
do normalnego funkcjonowania, wymaga wsparcia w sytuacji kryzysu, bez względu na to,
w jaki sposób brała udział w wydarzeniu kryzysowym.

Podstawowe umiejętności interpersonalne przy udzielaniu pomocy psychologicznej
w sytuacjach kryzysowych:

−

spójność zachowania czyli zdolność do otwarcia się na inną osobę bez udawania lub
fałszywego

zainteresowania,

zdolność

prezentowania

zachowania

odzwierciedlającego zaangażowanie i zainteresowanie dobrem wspieranej osoby,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

pozytywne nastawienie czyli szacunek i poszanowanie osoby, której udziela się pomocy
bez osądzania jej zachowań, jej systemu wartości, zrozumienie okoliczności, które mogły
się przyczynić do jej obecnej sytuacji życiowej. Aby zachować pozytywne nastawienie
potrzebna jest znajomość czynników, które przyczyniają się do powstawania np.
agresywnych zachowań osób, którym udziela się pomocy i zaangażowanie w ich sprawy,

−

empatia to zdolność do postrzegania świata w sposób, w jaki widzą go inni, a także
rozumienia ich reakcji na doświadczenia. Empatia polega również na umiejętności
precyzyjnego komunikowania tego zrozumienia drugiej osobie, wrażliwości na innego
człowieka, na wyrażane przez niego uczucia i myśli. Jej podstawą jest aktywne słuchanie,
uwaga i powstrzymywanie się od oceny drugiej osoby i jej zachowań,

−

rzeczowość oznacza umiejętność jasnego i bezpośredniego komunikowania się
w interakcji z poszkodowanym oraz pomaganie mu w jasnym, otwartym wyrażaniu
potrzeb i informacji,

−

natychmiastowość działania wymaga szybkiego skupienia się na problemie, co pomoże
w kontroli nad sytuacją i w tworzeniu skutecznych strategii radzenia sobie
z trudnościami,

−

podważanie nieprawidłowych postaw oraz przekonań może być niezbędne, aby nakłonić
osobę do podjęcia działań adekwatnych do sytuacji poprzez zaproponowanie nowych
sposobów spojrzenia na problem i rozwijanie wglądu jednostki w jej własny udział
w powstanie obecnej sytuacji,

−

uwaga oznacza świadome skupienie się na osobie w celu zrozumienia jej uczuć
i sposobu, w jaki doświadcza aktualnej sytuacji. Może pomóc ofierze w odzyskaniu
poczucia kontroli nad sytuacją, może zaszczepić w niej spokój lub skłonić do
współpracy,

−

słuchanie to rozumienie komunikatów werbalnych i zachowań niewerbalnych
w kontekście tego, co się aktualnie dzieje,

−

aktywne interwencje mogą obejmować pytania, prośby o wyjaśnienia oraz aktywne
posługiwanie się empatią. W zależności od celów w konkretnej sytuacji są one próbą
rozładowywania napięcia, doprecyzowaniem informacji bądź nakłonieniem osoby
poszkodowanej do współpracy.

Porozumiewanie się z osobami w sytuacjach kryzysowych

Porozumiewanie się z osobami przeżywającymi kryzys wymaga umiejętności

interpersonalnych związanych z nadawaniem i odbiorem komunikatów. Należą do nich:
1.

Tworzenie odpowiedniej atmosfery kontaktu: Składa się na nią wyrażanie akceptacji,
autentyczność. Wyrażanie akceptacji dokonuje się poprzez komunikowanie zrozumienia,
pozwalanie poszkodowanemu na milczenie, pozostawianie sobie czasu na milczenie,
udzielanie odpowiedzi wybierając na nią właściwy moment, akceptowanie uczuć ofiary,
nie osądzanie jej sytuacji, winy, postępowania. Niezwykle ważne jest komunikowanie
autentyczności, szczerości, nie krycie się za fałszywymi rolami, postawami obronnymi,
spójne i konsekwentne zachowania, spontaniczność. Jest ważne by być postrzeganym
przez osobę poszkodowaną jako ktoś rzeczywiście zaangażowany w udzielenie jej
pomocy.

Umiejętność nawiązywania kontaktu i określania problemu osoby
Kontakt nawiązuje się poprzez zachowania niewerbalne, spojrzenie, uśmiechanie,
rozpoczęcie rozmowy, zwracanie uwagi na stan nastroju, reagowanie na zmiany
w osobie, bycie szczerym. Kolejnym działaniem w niesieniu pomocy innej osobie jest
określenie, na czym polega problem w percepcji osoby poszkodowanej, który
z problemów wymaga najszybszego działania, jak problem i możliwe środki rozwiązania
dostrzega osoba. Na tym etapie najważniejsze jest poświęcenie całej uwagi na słuchanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

opowieści i pozyskanie informacji od osoby poszkodowanej, właściwe zrozumienie
przekazanych przez nią myśli, emocji oraz rozumienie zachowań i sytuacji będących
przyczyną przeżyć. Trzeba pamiętać, że o bezpośrednich przyczynach które
spowodowały kryzys osoby najczęściej nie chcą mówić otwarcie.

Umiejętność słuchania
Skupienie i podążanie za osobą, okazywanie jej zainteresowania, pozwolenie na
wypowiedzenia się umożliwia odreagowania emocji. Skuteczne słuchanie osoby
poszkodowanej to zwracanie uwagi na treści werbalne i komunikaty niewerbalne, na
ujawniane w nich uczucia. To nie myślenie o innych sprawach niż te związane z sytuacją
udzielanej pomocy, zwracanie uwagi na słowa akcentowane przez poszkodowanego,
sposób mówienia oraz powracające w wypowiedziach tematy.

Umiejętność komunikowania się
Efektywna wymiana myśli poprzez otwarte jasne wypowiedzi, taktowne reagowanie na
komunikaty, dobieranie stylu, słownictwa i formy wypowiedzi do rozmówcy. Troska
o komunikację dwustronną, upewnianie się co do właściwego rozumienia rozmówcy
i bycia zrozumianym, zwracanie uwagi na komunikaty niewerbalne.

W rozmowie mogą powstać zakłócenia w komunikacji dotyczące tego, co chciała

przekazać osoba (co myślała), tego, co przekazała (co powiedziała), tego, co zostało
zrozumiane przez odbiorcę (co usłyszał ratownik, psycholog). Aby pokonać te trudności
trzeba mieć świadomość własnych ograniczeń oraz stosować techniki wspomagające
komunikację, wyjaśniające, co naprawdę myśli i czuje rozmówca.
Wybrane techniki wyjaśniania:
1.

Powtarzanie kluczowych słów (należy stosować z umiarem)

Powtarzanie słów, które nie są do końca czytelne, słów określających stany emocjonalne np.:

„Czułam się okropnie rozżalona i przestało mi zależeć”.
„Rozżalona?”

Odzwierciedlenie

Powtórzenie ostatniego zdania wypowiedzianego przez rozmówcę, co ma zachęcić go do
powiedzenia czegoś więcej. Odzwierciedlenie stosowane dyskretnie może być bardzo
skutecznym narzędziem szczególnie w sytuacjach, w których konieczne jest odwrócenie
uwagi rozmówcy od bólu lub rozgrywających się wokół wydarzeń, związanych z sytuacją
kryzysową lub wypadkiem.

3.

Technika parafrazowania

Powtórzenie wypowiedzi poszkodowanego w sposób, który go zachęci do wyjaśnienia tego,
co miał na myśli poprzez inne sformułowanie, uogólnienie np.:

„Córka stale mi wyrzuca, że nie kupuję jej nowych rzeczy, a ja przecież nie mogę, nie
stać nas, bo mam wiele niespłaconych kredytów..”
„Ma Pani kłopoty finansowe, a rodzina tego nie rozumie, tak?”

Metoda bezpośrednia

Poproszenie wprost o wyjaśnienie. Ta technika buduje zaufanie, informuje poszkodowanego,
ż

e osoba pomagająca mu jest zainteresowana, zaangażowana. Tą metodę realizuje się poprzez

zadawanie pytań: pytania otwarte (dające szerszy obraz sytuacji) i pytania zamknięte
(stosowane do bardziej szczegółowych wyjaśnień, gdy jest potrzeba zdobycia większej liczby
konkretnych informacji o sytuacji rozmówcy). Należy uważać, by pytaniami nie nasilać stresu
u poszkodowanego, pozostawić odpowiedni czas na odpowiedź. Ważna jest też właściwa
reakcja na milczenie rozmówcy – tego, czego osoba nie mówi, nie chce powiedzieć nie
powinno się przełamywać naciskami.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wypowiedzi własne od siebie, wypowiedzi „ja” są przeciwieństwem do ogólnych
sformułowań, krążących poglądów czy potocznych opinii. Sformułowania typu „ja”
pozwalają na odbieranie osoby niosącej pomoc jako autentycznej, szczerej. Polegają na
wypowiedzeniu własnej opinii, zakomunikowaniu myśli czy uczuć pojawiających się
w związku z sytuacją udzielanej pomocy. Mogą to być:

−

oświadczenia asertywne osoby pomagającej w stosunku do poszkodowanego
pozwalające na przejęcie kontroli nad sytuacją,

−

pozytywne wzmacnianie na przykład informacja, że terapeuta, ratownik cieszy się
z poradzenia sobie z czymś przez osobę poszkodowaną,

−

wypowiedzi chroniące własną godność ratownika wobec ataków i wulgaryzmów osoby
poszkodowanej,

−

wypowiedzi świadczące, że osoba poszkodowana jest rozumiana przez rozmówcę,

−

przyznanie się do swoich niedostatków – pokazanie poszkodowanemu, że jest się
normalnie przeżywającym, funkcjonującym człowiekiem zbliża i ułatwia niekiedy
nawiązanie współpracy.

Zasady udzielania pomocy psychologicznej w sytuacji kryzysowej – modele interwencji
kryzysowej

Podejmowanie działań w sytuacji kryzysowej zależy zarówno od umiejętności osób

pomagających, czasu podjęcia pomocy, fazy kryzysu, ale również od zorganizowania
podejmowanych działań, opracowania stałych, niezbędnych elementów postępowania
i procedur pozwalających wszystkim uczestnikom akcji ratunkowej prowadzić pomoc wg
znanych sobie kroków. Aby udzielać skutecznie pomocy w sytuacji kryzysowej powinna ona
być realizowana na podstawie wcześniej opracowanych strategii opartych o jakiś model
postępowania. Propozycję takich modeli przedstawiają różni autorzy.

Model interwencji wg J.L. Greenstone i S.C. Leviton

Rys. 4. Model interwencji wg J.L. Greenstone i S.C. Leviton [4, s. 22]

NATYCHMIASTOWOŚĆ

KONTROLA

OCENA

DYSPOZYCJE

ODNIESIENIE

UZUPEŁNIENIE

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Natychmiastowość podejmowania działań ma na celu złagodzenie niepokoju,

zapobieżenie pogłębieniu się dezorientacji, zapewnienie bezpieczeństwa poszkodowanym
i innym osobom.

Kontrola czyli uporządkowanie sytuacji kryzysu, w jakiej się znajduje osoba (myśli,

uczuć, chaosu organizacyjnego itp.) polega na ustaleniu, co się będzie kontrolować,
zorganizowaniu działań osób, wyprowadzeniu osoby poszkodowanej z miejsca kryzysu itp..
Aby to zrealizować ważne jest:

−

zaprezentowanie się jako osoba zrównoważona, zdolna do zaprowadzenia porządku,

−

zrozumiałe, przyciągające uwagę osoby poszkodowanej komunikowanie (mówienie
głośniej, mówienie ciszej niż poszkodowany),

−

przerwanie kontaktu wzrokowego poszkodowanego i stron konfliktu,

−

odwracanie uwagi od wydarzeń traumatycznych poprzez pytania niezwiązane z sytuacją.

Ocena powinna dotyczyć wyłącznie sytuacji; nie należy zajmować się dalszą historią

poszkodowanego, należy zadawać krótkie pytania bezpośrednie, ustalić na czym polega
kryzys, ustalić wydarzenia, jakie miały miejsce i ich kolejność. Pomocne tu jest aktywne
słuchanie i

umiejętność porozumiewania. Należy też ustalić z poszkodowanym podstawowe

reguły interwencji, pozwolić, aby jak najszybciej przejął sam kontrolę nad swoim
zachowaniem.

Dyspozycje czyli ustalenie metod postępowania, które mają na celu rozwiązanie sytuacji

po dokonaniu oceny. Polegają na pokazaniu podstawowych informacji o możliwość
skorzystania ze wsparcia społecznego, podtrzymaniu nadziei na znalezienie rozwiązania,
wskazaniu innych możliwości wsparcia, a przede wszystkim pomoc w rozpoznaniu przez
osobę poszkodowaną swoich własnych zdolności i silnych stron w rozwiązywaniu problemu.
Często bowiem podniesiony poziom stresu nie pozwala osobie dostrzec swojego potencjału
i ogranicza jej widzenie sytuacji. Na tym etapie również pomaga się stronom konfliktu
zawrzeć umowę, pogodzić się wykorzystując techniki mediacji i negocjacji.

Odniesienie to odesłanie do źródeł szerszej pomocy udzielanej przez ośrodki, instytucje,

współpracownika, po wykonaniu wszystkich poprzednich działań.

Uzupełnienie to monitorowanie jak poszkodowany radzi sobie w kryzysie, czy stosuje

się do ustaleń; sprawdzenie, czy nawiązał kontakt z instytucjami pomocowymi,
zainteresowanie dalszym losem poszkodowanego [4, s. 23].

Sześcioetapowy model interwencji R. K. Jamesa i B.E. Gillilanda

Może on być zastosowany do konstruowania procedur i strategii w kryzysach różnego

rodzaju bez względu na czynnik wywołujący kryzys. Gilliland i James [8, s. 58–62]
proponują sześcioetapowy model interwencji, w którym wyróżniają 2 fazy (o różnym rodzaju
aktywności dominującej i różnym celu interwencji) – fazę wysłuchiwania i fazę działania.
Cały przebieg interwencji opiera się na odbywającym się w sposób ciągły procesie oceniania:
stanu osoby, sposobu jej funkcjonowania poznawczego i emocjonalnego, zmian
w zachowaniu osoby której pomagamy, natężenia przeżywania kryzysu, możliwych
sposobów i mechanizmów radzenia sobie z trudnościami, systemu wsparcia (czy ma kogoś,
kto by jej pomagał), czy zagraża sobie lub innym, czy jej stan jest przewlekły czy ostry,
a przede wszystkim ocenie zdolności wspieranej osoby do działania i równowagi
emocjonalnej. Dokonywanie oceny pozwala modyfikować podejmowane działania i decyzje,
sposób udzielania pomocy, wybór adekwatnych technik interwencji. W zależności od
poziomu i sposobu funkcjonowania osoby poszkodowanej stosuje się pomoc dyrektywną lub
pomoc niedyrektywną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Faza I
Wysłuchiwanie to zajmowanie się, obserwowanie, rozumienie, reagowanie z empatią,
szczerością, szacunkiem, akceptacją drugiej osoby, troską, pomaganie bez osądzania. Faza ta
składa się z 3 etapów:

Rozpoznanie i zdefiniowanie problemu z punktu widzenia osoby pokrzywdzonej przy
wykorzystaniu aktywnego słuchania, pytań otwartych i zamkniętych, zwracania
uwagi na komunikaty werbalne i niewerbalne.

Zapewnienie bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego, ocena zagrożeń dla życia
i dla utraty możliwości działania przez człowieka. Aby zapewnić bezpieczeństwo
niezbędne jest by ocenić przeżycia, sytuacje i zachowania osoby, to w jakim stopniu
są zagrażające, czy nie są autodestrukcyjne, pokazać poszkodowanemu alternatywne
sposoby zachowywania.

Wspieranie – przekonanie do siebie, do swojego profesjonalizmu i chęci pomocy,
pokazanie, przez komunikację werbalną i niewerbalną, własnego zaangażowania
i akceptacji; nie osądzanie, pozytywne, troskliwe, wsłuchanie osoby.

Faza II
Działanie to zaangażowanie w sytuację kryzysową osoby w sposób dyrektywny,
niedyrektywny lub kooperacyjny, w zależności od oceny stanu i możliwości osoby oraz
możliwości uzyskania wsparcia środowiska. Ta faza składa się też z 3 etapów:

Rozważanie możliwości to pomoc w poszukiwaniu możliwych w danym momencie
rozwiązań i wsparcia; pokazanie osobie jak radzić sobie z trudnościami,
sprowokowanie jej do pozytywnego myślenia.

Układanie planów czyli pomoc w opracowaniu planu realistycznych działań na
najbliższe dni, wskazanie na możliwość oparcia się na kimś, pokazanie konkretnych
działań w taki sposób, aby człowiek wspierany mógł uznać je za własne.

Uzyskanie zobowiązania to pomoc w odpowiednim zaangażowaniu się osoby
w zmianę swoich działań, tak, aby mogła ona zaakceptować proponowane,
zaplanowane działania, zdecydowanie zmobilizować się do ich wykonania,
zobowiązać się do realizacji planów.

Pomoc dyrektywna stosowana, gdy osoba jest oceniona jako niezdolna do działania, do tego
by samodzielnie poradzić sobie z kryzysem. Prowadzący przejmuje wówczas władzę oraz
kontrolę i odpowiedzialność za sytuację – ocenia problem i go definiuje, opracowuje plan
działania, przekazuje i wyznacza kierunek postępowania osoby poszkodowanej. Stosowana
jest u osób z głęboką depresją, znajdujących się w szoku, które utraciły kontakt
z rzeczywistością, stanowiących zagrożenie dla siebie lub otoczenia.

Pomoc niedyrektywna stosowana jest wtedy, gdy osoba poszkodowana jest w stanie
samemu zainicjować i przeprowadzić działania. Stosowana jest w sytuacji słabych kryzysów.
W czasie tej procedury stosuje się przede wszystkim technikę aktywnego słuchania,
zadawania pytań, aby ułatwić osobie zrozumienie swojej sytuacji i dokonanie wyborów
postępowania. Ta metoda polega na skoncentrowaniu się na wewnętrznych umiejętnościach
poszkodowanego pozwalających mu samemu wyjść z kryzysu. Osoba udzielająca pomocy nie
zarządza, nie zaleca, nie dominuje i kontroluje, ale jest kimś wspierającym, kto dodaje
odwagi, sugeruje. Samo podejmowanie decyzji, planowanie, działania należy do osoby
poszkodowanej [8, s.95].

Negocjacja to rozmowa mająca na celu uzgodnienie stanowiska w jakiejś sprawie czy
w sytuacji kryzysu. Mówimy o niej wówczas, gdy interesy obu stron są częściowo zbieżne,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

a częściowo różne i gdy chcą one zawrzeć porozumienie, aby zlikwidować istniejące
rozbieżności. Negocjacje są jednym ze sposobów rozwiązywania konfliktów za pomocą
przyjętego kompromisu. Uważa się je za najlepszy sposób rozładowywania napięć
w kontaktach interpersonalnych. Nie przynosi tylu ujemnych konsekwencji co walka czy
uległość, a w miarę możliwości uwzględnia interesy stron konfliktu.

Należy pamiętać, że negocjacje:

−

nie są walką, a sposobem osiągania porozumienia; ważna jest bowiem nie tylko
teraźniejszość, ale i przyszłość wzajemnych relacji między stronami oraz to, jakie będą
późniejsze skutki dzisiaj podjętych decyzji,

−

zakładają konieczność wzajemnego zaufania, jego brak prowadzi do załamania rozmów,

−

są poszukiwaniem wspólnych płaszczyzn, rozumianych jako cele, interesy czy wartości.

Podstawowe zasady przeprowadzenia negocjacji w sytuacjach konfliktów:

oddziel człowieka od problemu,

postaw się w sytuacji drugiej osoby, nie wiń jej za jej problemy, rozpoznaj jej emocje
i swoje emocje,

pozwól odreagować, bądź opanowany, nie reaguj emocjonalnie, stosuj aktywne
słuchanie, mów jasno używając zrozumiałego języka, zwracaj uwagę na atmosferę,

koncentruj się na problemie a nie poglądach osoby,

poznaj potrzeby czyli to, co motywuje człowieka do jego decyzji; ich poznanie powinno
ułatwić ich rozwiązanie,

znajdź korzystne rozwiązanie,

w sytuacji presji i stresu mimo wszystko poszukuj w sposób twórczy rozwiązań,

nie atakuj, nie irytuj osoby, bo nie osiągniesz porozumienia,

zdecydowanie stawiaj sprawę, żądanie,

10)

bądź otwarty na różne alternatywne rozwiązania, nie trzymaj się sztywnych rozwiązań,
przyjmij racjonalne podejście i argumentację,

11)

bądź stanowczym, pewnym siebie, szczerym.

Rozmowa z samobójcą jest jedną z najtrudniejszych dla negocjatora. Rzadko kiedy

desperat nie chce rozmawiać bądź rozmawia, ale nie przyjmuje żadnych argumentów. Trzeba
starać się zwracać mu uwagę na te aspekty jego sytuacji, których on nie dostrzega, pokazywać
to, co jest barwne i wesołe. W tym wypadku najważniejszą cechą negocjatora jest umiejętność
słuchania. Większość desperatów potrzebuje się wygadać, a kiedy mówią, dają negocjatorowi
możliwość znalezienia drogi wyjścia.
Podejmowanie negocjacji z samobójcą jest domeną specjalnie przygotowanych wyszkolonych
negocjatorów.

Mediacja to sposób rozwiązywania konfliktów z udziałem trzeciej strony – neutralnego,

bezstronnego i nie podejmującego rozstrzygających decyzji mediatora. To rozmowa na temat
rozwiązania problemu. Mediator pomaga rozważyć wszystkie możliwe rozwiązania,
negocjować je w warunkach współpracy i szukać takiego porozumienia, które dla obydwu
stron będzie satysfakcjonujące i możliwe do wcielenia w życie. Mediacje stosowane mogą
być w sytuacjach kryzysów rodzinnych.

Zasady przeprowadzania mediacji:

Dobrowolność – udział w postępowaniu mediacyjnym jest dobrowolny, każdy uczestnik
(zarówno strona konfliktu jak i mediator) ma prawo wycofać się bez żadnych
konsekwencji i w każdym momencie z dalszego udziału w mediacji; nikt nie może być
zmuszany do udziału w postępowaniu mediacyjnym.

Bezstronność – strony w mediacji mają równe prawa i są traktowane jednakowo przez
mediatora, który nie reprezentuje interesów żadnej ze stron.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Neutralność – stronom nie narzuca się sposobu rozwiązania sporu, mediator nie dąży do
ż

adnego konkretnego sposobu zakończenia konfliktu, wartości i przekonania mediatora

nie mogą mieć wpływu na proces mediacji.

Poufność – żadna instytucja nie otrzymuje informacji o treści i przebiegu postępowania
mediacyjnego (mediator nie może przekazywać na zewnątrz treści rozmów ze stronami
postępowania mediacyjnego). Obowiązkiem mediatora jest ochrona posiadanych przez
niego danych o sprawie i osobach.

Akceptowalność – osoba mediatora oraz reguły procedury powinny być zaakceptowane
przez wszystkie strony.

Bezinteresowność – mediator nie czerpie korzyści z tego, co jest przedmiotem negocjacji
między stronami i nie ma żadnego osobistego interesu z faktu zawarcia ugody czy
sposobu i form, w jakich została zawarta.

Szacunek – reguły przyjmowane przez strony oraz sposób prowadzenia spotkań przez
mediatora, gwarantują wszystkim uczestnikom mediacji poszanowanie ich godności
osobistej.

Profesjonalizm – mediator wykorzystuje swoją wiedzę dla dobra i zgodnie z interesami
wszystkich stron procesu mediacji.

Proces mediacji przebiega w etapach:

−

uspokojenie stron konfliktu (mediator tworzy własny wizerunek jako osoby, którą nie
można ignorować, zastraszyć, kupić, ale osoby, którą należy słuchać),

−

wysłuchanie osobno stron konfliktu (bez udziału strony drugiej), uzyskanie informacji
czego każda ze stron oczekuje,

−

identyfikacja problemu, przedstawienie stronom zgodności oraz rozbieżności,

−

poszukiwanie i ocena rozwiązań (np. metodą burzy mózgów),

−

wybór rozwiązania – może wystąpić porozumienie lub brak porozumienia,

−

plan dalszych rozwiązań.

4.2.1.3. Zespół stresu pourazowego

Zespół stresu pourazowego (PTSD od ang. posttraumatic stress disorder) jest to rodzaj

zaburzenia lękowego będący efektem przeżycia ekstremalnie traumatycznego wydarzenia.
Spowodowany jest przez stres o dużej sile powodujący kryzys psychiczny przekraczający
możliwości wewnętrznej regulacji poziomu pobudzenia. Najczęstszą przyczyną pojawiania
się PTSD jest przeżycie wojny, katastrofy, zgwałcenia.

PTSD jest reakcją całego organizmu na przeżycie traumatyczne. Jego charakter jest

dynamiczny i może mieć różny przebieg. Początek zaburzenia występuje często po pewnym
okresie, który może trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy. Przebieg ma charakter
zmienny, ale w większości przypadków można oczekiwać ustąpienia objawów. U niektórych
osób zaburzenie może utrzymywać się przez wiele lat i przejść w trwałą zmianę osobowości.
Czynnikami predysponującymi mogą być pewne cechy osobowości i temperamentu lub
wcześniejsze zaburzenia nerwicowe. PTSD jest zaburzeniem złożonym i trudnym do
zdiagnozowania.

Kryteria będące podstawą do rozpoznania PTSM wg DSM–IV:

Osoba przeżyła traumatyczne zdarzenie, w którym wystąpiły obydwa warunki:
a)

przeżyła osobiście, była świadkiem lub miała styczność ze zdarzeniem śmierci lub
zagrożenia śmiercią bądź sytuacją poważnego zranienia lub naruszenia nietykalności
fizycznej jej samej albo innych osób,

reakcja osoby obejmowała silny strach, bezradność lub przerażenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Traumatyczne zdarzenie jest ciągle doświadczane na nowo na jeden lub kilka sposobów:
a)

nawracające i natrętne wspomnienia zdarzenia obejmujące wyobrażenia, myśli lub
spostrzeżenia,

powracające koszmary nocne o przeżytym zdarzeniu,

złudzenia, omamy powodujące oderwania człowieka od rzeczywistości i odczuwanie
lub zachowania jakby zdarzenie się powtarzało na nowo,

silny niepokój w styczności z wewnętrznymi bądź zewnętrznymi sygnałami
przypominającymi jakiś aspekt traumatycznego wydarzenia,

reakcje fizjologiczne na wydarzenia (przeżycia) symbolizujące lub przypominające
jakiś aspekt traumatycznego zdarzenia.

Uporczywe unikanie bodźców związanych z urazem i osłabienie normalnej reaktywności
(niewystępujące przed urazem), objawiające się co najmniej trzema z następujących
zachowań:
a)

dążenie do unikania myśli, uczuć lub rozmów związanych z urazem,

dążenie do unikania czynności, miejsc lub ludzi pobudzających wspomnienia
o urazie,

niemożność przypomnienia ważnych aspektów urazu,

wyraźne zmniejszenie zainteresowania wykonywaniem istotnych czynności
ż

yciowych w niektórych obszarach,

poczucie oderwania oraz dystansu emocjonalnego i społecznego od innych ludzi,

poczucie odrętwienia emocjonalnego ograniczające życie uczuciowe,

poczucie braku perspektyw, przyszłości.

Trwałe objawy zwiększonego pobudzenia układu nerwowego (niewystępujące przed
urazem), wyrażające się w co najmniej dwóch formach:
a)

trudności w zasypianiu lub częste budzenie się,

rozdrażnienie lub wybuchy gniewu,

trudności z koncentracją przy wykonywaniu zadań,

nadmierna

czujność

wypatrywaniu

zagrożeń

rzeczywistych

lub

wyimaginowanych,

wyolbrzymione reakcje lękowe na minimalne lub niezagrażające bodźce.

Zaburzenia utrzymują się co najmniej miesiąc.

Zaburzenia powodują klinicznie znaczące pogorszenie samopoczucia lub upośledzenie
społecznych, zawodowych bądź innych ważnych obszarów funkcjonowania człowieka
(utrzymanie pracy, rozpad małżeństwa, nadużywanie substancji psychoaktywnych).

Objawy zespołu stresu pourazowego

PTSD charakteryzuje się wielością objawów i z tego powodu może być mylony z innymi

zaburzeniami. Jego podstawą jest nieprawidłowe przystosowanie się do traumatyzującej
sytuacji. Zaburzenie może mieć charakter przewlekły albo ostry, ujawnić się nawet po kilku
miesiącach od wydarzenia w następujących postaciach zachowań i odczuć:

−

przeżywanie na nowo urazowej sytuacji w natrętnych wspomnieniach, reminiscencjach,
tzw. flashbacks) i koszmarach sennych,

−

poczucie odrętwienia i niewrażliwości uczuciowej,

−

odizolowanie od innych ludzi,

−

brak reakcji na otoczenie,

−

niezdolność do przeżywania przyjemności,

−

unikanie działań i sytuacji, które mogłyby przypomnieć przebyty uraz,

−

lęk,

−

depresja,

−

myśli suicydalne (samobójcze).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zazwyczaj wymienia się trzy podstawowe objawy PTSD:

natrętne myślenie najczęściej w postaci wyobrażeń wzrokowych wywołanych
widokiem, ale i dźwiękiem, zapachem, dotykiem kojarzącym się z sytuacją traumatyczną;
bardzo uciążliwe ponieważ wyobrażenia mogą zacząć dominować w codziennym
odczuwaniu człowieka,

zachowania unikowe – gdy myśli i odczucia, smutki, poczucie winy, gniewu
i wściekłości są wypierane lub są tłumione przez zażywanie substancji odurzających, co
powoduje „znieczulenie emocjonalne”, odrętwienie psychiczne i dalsze komplikacje
psychiczne,

stan podwyższonego pobudzenia układu nerwowego wywołujący: lęk, nadczujność
bez bezpośredniego zagrożenia, zaburzenia koncentracji uwagi, wzmożoną reaktywność
czyli reakcję na docierające bodźce, bezsenność.

Charakterystyczne dla zespołu PTSD są też utrwalone wzorce nieprawidłowych

zachowań czyli nieprzystosowania do przeżytego doświadczenia traumatyzującego [8, s. 194–
–195]. U osób z zespołem PTSD dominuje w sposobie reagowania pewna charakterystyczna
postawa, wzorzec. W literaturze jako najczęstsze wzorce wymieniane są:

„Dotknięcie śmierci”– wdrukowanie poczucia obecności śmierci i lęku przed śmiercią

objawiające się załamaniem poczucia własnej niezniszczalności, próbą testowania granic
między życiem i śmiercią poprzez podejmowanie działań ryzykownych, niebezpiecznych,
konflikty z policją.

„Odwrażliwienie”, odrętwienie psychiczne to zmniejszona zdolność odczuwania,

przygnębienie, zmniejszenie aktywności, zamrażanie uczuć, co jest często niezrozumiale dla
członków rodziny ofiary. Ta niewrażliwość może spowodować, że członkowie rodziny staną
przeciwko ofierze (np. matki dzieci molestowanych przez ojców często wystepują przeciwko
własnym córkom).

„Poszukiwanie znaczenia” objawia się dążeniem do wyjaśnienia i nadania znaczenia

temu co się zdarzyło poprzez np. racjonalizację lub tłumaczenia natury religijnej (wola Boża).
Dominuje tu niezdolność do znalezienia jakiegoś sensu w życiu.

„Wina ocalonego” to wzorzec, w którym dominuje poczucie winy z powodu czyjejś

mierci lub własnego przeżycia podczas, gdy inni zginęli, samopotępienie się za to, co zaszło,

trwanie w przekonaniu, że można było zrobić więcej lub że nie wolno się skarżyć z powodu
cierpień.

„Wyobcowanie” – podejrzliwość, manifestowany gniew, osłabienie kontaktów,

okazywanie niechęci i nieufności wobec ludzi, poczucie niezrozumienia przez ludzi (często
pogłębiane przez sytuacje wtórnego urazu wywoływanego przez nieumiejętne prace służb
medycznych, rodziny).

Zespół stresu pourazowego występuje z większą częstotliwością wśród osób

uprawiających ryzykowne zawody, sporty i wśród młodocianych. Zrządzenia losu, katastrofy
naturalne – powódź, trzęsienie ziemi – są przyczyną mniejszej liczby przypadków PTSD niż
zrządzenia ludzi. Katastrofa wywołana przez człowieka (której powinno się zapobiec lub
która

wykracza

poza

akceptowane

normy

–

np.

porwanie)

niesie

większe

prawdopodobieństwo nasilonych problemów [16, s. 25].

Postępowanie terapeutyczne w zespole stresu pourazowego

Stosowane obecnie metody pracy ze stresem pourazowym obejmują zarówno interwencję

indywidualną jak i grupową. Praca indywidualna ma charakter wielopłaszczyznowy i polega
na łączeniu oddziaływań psychologicznych, biologicznych, społecznych. W sytuacji urazu
psychicznego najważniejsze jest szybkie podjecie interwencji, co pozwala zapobiegać

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rozwijaniu się pełnoobjawowego stresu pourazowego, ułatwia postęp w terapii oraz zapobiega
rozwojowi męczących dolegliwości i nawrotów choroby. Ważne jest tu przede wszystkim,
aby zapobiec wystąpieniu 3 podstawowych objawów stresu pourazowego: lęku, odrętwienia
psychicznego oraz skłonności do odtwarzania przeżytego urazu. Ofiara wypadku czy
katastrofy często odmawia wcześniejszej interwencji uważając, że poradzi sobie z problemem
sama, albo uważa, że jakakolwiek praca nad problemem jest dla niej zbyt bolesna. Te
fałszywe założenia powodują, że najwięcej osób zgłasza się po pomoc w późniejszych
stadiach PTSD, kiedy stres jest u nich bardzo pogłębiony.

Podstawowe cele interwencji w PTSD to:

−

dostarczenie wsparcia emocjonalnego,

−

usuniecie dyskomfortu psychicznego (lęku, obniżonego nastroju),

−

poprawa funkcjonowania społecznego, przywrócenie aktywności, usunięcie poczucia
wyobcowania,

−

wzmocnienie mechanizmów obronnych dla radzenia sobie w życiu,

−

znalezienie mocnych stron osoby wspieranej i jej sytuacji.

Ludzie często nie są w stanie lub nie chcą prosić o pomoc, nawet gdy jej potrzebują, albo

też nie wiedzą, gdzie się po nią zwrócić. Czasem mają naturalną zdolność do dawania sobie
rady z sytuacją dzięki własnym umiejętnościom, czy też pomocy rodziny i przyjaciół. Efekty
urazu mogą jednak trwać bardzo długo i pozostać głęboko ukryte.

Pomoc psychologiczna dla osób z syndromem stresu pourazowego realizowana jest

poprzez:

−

wspieranie w analizowaniu, ocenianiu sytuacji traumatycznej i porządkowaniu faktów, co
pozwala na odreagowanie i nabranie dystansu do wydarzenie traumatycznego,

−

uzmysłowienie ofierze, że przeżywane przez nią silne emocje, uczucia i jej reakcje są
typowymi zachowaniami w takiej sytuacji,

−

inspirowanie osoby poszkodowanej do zajmowania się sobą, do koncentrowania się na
swoich potrzebach, marzeniach,

−

niewymuszanie aktywności, gdy widoczny jest brak energii u ofiary i odwrotnie – nie
nakłanianie do odpoczynku, jeśli osoba nie widzi takiej potrzeby,

−

dokonywanie analizy potencjalnych, możliwych rozwiązań na przyszłość,

−

wskazywanie sposobów sprzyjających odpoczynkowi,

−

budowanie grupy wsparcia, tworzenie atmosfery na odreagowanie, wypłakanie,
wyrażenie złości, frustracji, agresji,

−

uświadamianie, że praca nad urazem może trwać wiele miesięcy, a zmiany dostrzega się
bardzo powoli ( co nie świadczy o braku postępów),

−

uświadamianie, że mogą zdarzać się też przypadki radykalnego pogorszenia stanu
psychicznego,

−

zalecenie kontaktu z psychoterapeutą, psychologiem, psychiatrą w przypadku pojawiania
się myśli samobójczych, paraliżującego lęku,

−

zalecenie, by odłożyć na później podejmowanie ważnych decyzji życiowych.

W przebiegu zespołu stresu pourazowego wyróżnia się kilka faz z charakterystycznymi

dla nich objawami. Od fazy, w jakiej znajduje się osoba przeżywająca kryzys zależą cele
terapeutyczne i metody pomocy poszkodowanym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 3. Podejmowane działania terapeutyczne w zależności od fazy PTSD

FAZA

OBJAWY

CEL

TERAPEUTYCZNY

METODY

faza zagrożenia
ż

ycia lub

wołania
o pomoc

trwa tak długo, jak
długo osoba wierzy, że
zagrożenie trwa; silne
reakcje na sytuację
zagrożenia – walka lub
ucieczka

przywrócić ofierze
stabilizację poprzez
obniżenie poziomu
lęku, obniżenie
fizycznych reakcji na
stres

relaksacja, medytacja,
biofeedback, hipnoza,
leki zmniejszające
pobudzenie

faza
wypierania
i
emocjonalnego
odrętwienia

spychanie myśli
o urazowej sytuacji do
podświadomości,
unikanie wspomnień,
wypieranie

przywrócenie
ś

wiadomości

traumatyzującego
zdarzenia, przełamanie
mechanizmów
obronnych

interpretacja
wydarzenia, techniki
poznawczo –
behawioralne,
okazywanie empatii

faza natrętnych
nawrotów

nocne koszmary,
natrętne obrazy, strach,
patologiczne
i antyspołeczne
mechanizmy radzenia
sobie ze stresem

nauka przerzucanie się
do natrętnych lękowych
obrazów do wyobrażeń
pozytywnych w sytuacji
odprężenia, relaksu

techniki behawioralne,
terapia grupowa, leki
przeciwdepresyjne,

faza
refleksyjno-
-przejściowa

bardziej pozytywne,
konstruktywne
podejście do zdarzeń,
koncentracja na
przyszłości

zachęcanie do
przeżywania jeszcze raz
emocji i ich
racjonalizowania

pamiętnikarstwo,
techniki behawioralne,
nauka zatrzymywania
obrazów z przeszłości,
terapia rodzin

faza integracji

traumatyzujące
wydarzenie zostaje
zaliczone do przeszłości

zakończenie procesu
uwalniania się
i oczyszczania
z toksycznych emocji

sesje wspomagające,
terapia rodzin

Zespół stresu pourazowego u dzieci

U dzieci stres pourazowy może objawiać się podobnie jak u dorosłych przez

dezorganizację zachowań lub pobudzenie. Najczęstsze zachowania charakterystyczne dla
dzieci po przebytym wydarzeniu traumatycznym to:

−

tłumienie reakcji związanych z urazem,

−

zaburzenia snu,

−

przesadna reakcja na nagłe bodźce,

−

regresja w zachowaniu – powrót do form zachowania z wcześniejszych okresów życia,

−

lęk przed różnymi sprawami nawet nie związanymi z urazem,

−

unikanie myśli, sytuacji i miejsc przywołujących zdarzenie,

−

panikowanie, rozdrażnienie, nadpobudliwość.

Podobnie jak dorośli również dzieci z syndromem stresu pourazowego zachowują się
w charakterystyczny dla nich sposób prezentując pewne utrwalone wzorce zachowań
nieprzystosowawczych. Są one inne niż u dorosłych. Typowe dla dzieci wzorce zachowań to:

−

wiadome wywoływanie reminiscencji wydarzenia traumatycznego (wyobrażanie sobie,

kreowanie obrazów z przeżytej sytuacji) – podczas zabaw, oglądania telewizji
i komputera, odrabiania lekcji,

−

lęki znamienne dla urazu, dotyczące spraw z nim bezpośrednio związanych, miejsc, osób,
sytuacji, widoków,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

rekonstruowanie zachowań dotyczących sytuacji traumatycznych; odtwarzanie wydarzeń,
w których dziecko również występuje poprzez rysowanie, zabawy lalkami. Obserwacja
takich zabaw może nam dać informacje o rzeczywistym bądź zniekształconym obrazie
doświadczonej przez dziecko sytuacji. Zabawy pozwalają dziecku rozładować emocje,
przeżyć sytuację jeszcze raz w bezpiecznym otoczeniu, poinformować bliskich pośrednio
o tym, co się wydarzyło.
Inne wzorce zachowania występują u tych dzieci, u których uraz powstał na skutek

długotrwałego lub powtarzającego się przeżycia traumatycznego:

−

ograniczenie perspektywy czasowej działania to znaczy koncentrowanie się na
działaniach teraźniejszych, życie z dnia na dzień, bez troszczenia się o przyszłość
w przekonaniu, że wydarzenie traumatyczne powtórzy się,

−

zaprzeczanie przeżytym sytuacjom, zobojętnienie na ból, niewrażliwość na obiektywnie
negatywne wydarzenie, brak empatii, bezwzględne unikanie intymności psychicznej
w kontaktach z innymi osobami,

−

nawroty gniewu, nieoczekiwanej złości, dziwaczne, nietypowe reakcje obronne.

Takie sposoby zachowania dzieci są reakcją obronną na przeżywanie traumy.

4.2.1.4. Zasady rozwiązywania problemów i udzielania pomocy w szczególnych

sytuacjach

Wypadki i katastrofy stwarzają potrzebę wsparcia psychicznego osób, które zostały przez

nie dotknięte. Niemożliwe jest, aby do końca przewidzieć zachowanie się poszkodowanego
w groźnej sytuacji. Może ono mieć charakter:

−

dezorientacji, gdy poszkodowany nie wie i zastanawia się, co się stało i gdzie się
znajduje,

−

bezradności i strachu, gdy poszkodowany czuje, że nie ma kontroli nad tym, co się stało,

−

rozkojarzenia, gdy osoba nie wie, co musi robić i działa nieracjonalnie.
Każdy inaczej reaguje. Ogólne zasady pomocy psychologicznej stosowane w pierwszym

kontakcie z ofiarami wydarzeń należy modyfikować w zależności od potrzeb sytuacji.
Szczególnymi sytuacjami kryzysowymi są te przeżywane w wyniku wydarzeń niezależnych
od nas o charakterze masowym (katastrof, wypadków komunikacyjnych). Od ratownika
w takich sytuacjach wymaga się zachowania elastyczności i podejmowania rozmaitych ról,
tak by nadążyć za zmianami, nietypowymi wydarzeniami czy reakcjami osób. Stwarza to
potrzebę rozumienia zachowań i reakcji psychicznych różnych osób, poznania specyfiki
komunikowania się z nimi oraz ich szczególnych potrzeb. Nieco innego bowiem
postępowanie i sposobów reagowania wymaga niesienie pomocy, szczególnie w aspekcie
wsparcia psychologicznego:

−

dzieciom,

−

osobom starszym,

−

osobom agresywnym,

−

osobom przerażonym,

−

bliskim i rodzinie poszkodowanych,

−

wiadkom,

−

a także współpracownikowi, który doświadcza silnego stresu.

Wchodząc w kontakt z poszkodowanymi (to znaczy wszystkimi, których dotyka sytuacja

traumatyczna), trzeba pamiętać, że są pod wpływem urazowego zdarzenia. Zawsze należy
podjąć następujące działania, by pomóc im uporać się ze stresem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nawiązać kontakt słowny: mówić do poszkodowanego i zachęcać, by mówił, co czuje
i czego potrzebuje. Słuchać, co poszkodowany chce powiedzieć, znaleźć czas by go
wysłuchać.

Okazywać empatię i współczucie; pokazać, że rozumie się problemy, że nie jest się
zaskoczonym uczuciami i reakcjami osoby.

Zapewnić dyskrecję, nie powtarzać, ani uzyskanych informacji, ani wrażeń na temat
osoby poszkodowanej.

Zapewnić bezpieczeństwo i możliwości ochrony przed dalszym zagrożeniem i przed
dalszym wystawieniem na urazowe przeżycia i bodźce. Lepiej jest, gdy jak najmniej
urazowych bodźców dotrze do osoby.

Nawiązać kontakt, zapewnić bezpieczeństwo, szczególnie osobom, które są pobudzone
lub odrętwiałe, manifestujące przerażenie, wściekłość, rozpacz, chaotyczne działania.

Kierować osobami łagodnie i stanowczo, szczególnie, gdy poszkodowani są oszołomieni,
znajdują się w szoku, doświadczają rozkojarzenia.

Zapewnić bliskość poprzez podtrzymujące, współczujące i nieosądzające werbalne
i niewerbalne relacje z poszkodowanymi.

Oceniać stale reakcje poszkodowanych osób; wielu poszkodowanych przejawia
anormalne reakcje na stres, udzielić pomocy psychologicznej i medycznej (leki)
przeżywającym wydarzenie gwałtowniej niż inni.

Członkowie rodziny i świadkowie

wiadkowie czy rodzina, gdy zachowują się spokojnie, mogą być wielką pomocą dla

ratownika. Ale można spodziewać się także u nich reakcji lękowych, paniki, a nawet agresji.
Niekiedy świadkowie i rodziny będą tak przestraszeni, że będą utrudniać pomoc, stwarzać
sytuację zagrożenia, mogą sami potrzebować pomocy. Jeśli są spokojni i gotowi pomóc
należy:

−

wyjaśnić wyraźnie i uczciwie sytuację;

−

włączyć ich w udzielanie pomocy np. przy zabezpieczeniu miejsca, przy opiece nad
poszkodowanym, wskazać dokładnie co mają robić,

−

wydawać konkretne polecenia i jeśli to możliwe, sprawdzać, jak zostały wykonane,

−

zezwalać, poza wyjątkowymi przypadkami, na ich obecność przy poszkodowanym.

Przekazując rodzinie lub bliskim poszkodowanego wstrząsające lub trudne informacje,

trzeba przewidywać strach, zdenerwowanie i gniew, jaki wywołają one u odbiorcy. Wymaga
to rozumienia przez ratowników także własnych reakcji na okazywane przez kogoś silne
emocje. Trzeba próbować zapanować nad tymi emocjami i własnymi emocjami na gniew
innych.

W przypadku tłumu świadków, którzy są tylko widzami podnieconymi zdarzeniem, nie

udzielają pomocy, ale przeszkadzają, którzy reagują w sposób emocjonalny i nieracjonalny,
powodują chaos, okrzyki, nie wiedzą jak się zachować, należy:

−

dobitnie oznajmić o swojej roli i fachowym przygotowaniu,

−

prosić o umożliwienie udzielania pomocy,

−

prosić konkretne osoby o pomoc,

−

pozyskać jakąś osobę z tłumu do współpracy.

Poszkodowany lub świadek (rodzina) zachowujący się agresywnie

Agresja osoby, której pomagamy lub świadka wydarzeń jest często reakcją zaskakującą

dla ratownika. Agresja może wyrażać się w słowach (wulgaryzmy, grożenie, oskarżanie
innych) lub w czynach (bicie, zatrzymanie osoby udzielającej pomocy). Osoba poszkodowana
może skierować agresję na siebie lub przeciwko innym (grożenie komuś, napad fizyczny),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

grozić udzielającemu pomocy, bo na przykład poszkodowany chce, aby zająć się nim chociaż
nie jest najbardziej poszkodowany. Członek rodziny może zareagować agresywnie, ponieważ
uważa, że osoba udzielająca pomocy minimalizuje sytuację, źle udziela pomocy,
niewystarczająco się spieszy. Należy wówczas próbować:

−

opanować agresję poszkodowanego: jeśli ogranicza się tylko do słów, nie reagować na
nią, pozwolić osobie odreagować, bo często są to zachowania wynikające ze strachu,

−

mówić poszkodowanemu spokojnie, co zamierza się zrobić i dlaczego,

−

wyznaczyć kogoś, kto zająłby się agresywną osobą, o ile temu komuś nie będzie nic
zagrażać,

−

nie reagować emocjonalnie, lecz spokojnie pracować,

−

nie dyskutować, ograniczać się ewentualnie do zadawania konkretnych pytań,

−

wykazać zrozumienie dla agresywnych, ale uświadomić im, że takie zachowanie może
tylko pogorszyć sytuację,

−

starać się zdobyć zaufanie,

−

po opanowaniu agresji włączyć osobę (świadka, rodzinę) w działania pomocowe,
pozwolić jej coś robić,

−

jeśli agresja jest skierowana w sposób fizyczny przeciw ratownikowi lub innym, niekiedy
trzeba również użyć siły i odizolować osobę agresora.

Osoba silnie przestraszona

Niektóre osoby w sposób szczególny przeżywają paniczny lęk lub nie potrafią zapanować

nad strachem. Przykładem nie kontrolowanego strachu jest fobia. Niektóre fobie mogą
stanowić problem podczas udzielania pomocy, na przykład lęk wysokości w sytuacji ucieczki
z płonącego budynku po drabinie, klaustrofobia, gdy ofiara znajduje się w małym
zamkniętym pomieszczeniu. W takich sytuacjach:

−

należy mieć wyrozumiałość i cierpliwość, nie wypowiadać zdań typu „bądź dzielny”, ale
raczej wykazać zrozumienie – „rozumiem, że się boisz, ale jesteś w dobrych rękach”,

−

zawsze mówić w sposób spokojny i opanowany,

−

utrzymywać stale kontakt słowny z poszkodowanym.

Osobę, która odmawia udzielenia pomocy, reaguje nieufnie na pomoc, wpada w panikę.
należy:

−

uspokoić,

−

utwierdzić, że jest w rękach profesjonalisty,

−

komunikować i wyjaśniać krótko, co zamierza się zrobić,

−

pytać poszkodowanego o to, co się właściwie wydarzyło, o jego rozumienie sytuacji,
wyjaśnić wątpliwości poszkodowanego,

−

zachować życzliwą stanowczość, by osoba mogła uwierzyć w kompetencje osoby
niosącej pomoc,

−

zdecydowanie, stanowczo, ale bez nacisku powiedzieć o konieczności wykonania np.
zabiegu, ewakuacji itp,

−

liczyć się z życzeniami poszkodowanego, zapytać czy chce, aby kogoś powiadomić;

−

osłaniać ofiarę przed ciekawskimi spojrzeniami,

−

przez cały czas wykazywać spokój i cierpliwość.
W ten sposób osoba poszkodowana poczuje się zaangażowana w sytuację. Będzie miała

wrażenie zapanowania nad tym, co się z nią dzieje.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Osoba mająca problemy z komunikowaniem się werbalnym np. głucha, niemówiąca

W sytuacji utrudnionego kontaktu z osobą starszą lub niepełnosprawną należy do

komunikacji wykorzystywać naturalne gesty, pozwolić osobie na odczytanie informacji z ust
(konieczne jest wolniejsze, wyraźne artykułowanie, proste komunikaty wypowiadane z twarzą
skierowaną do osoby). Można też coś napisać lub tak sformułować pytanie, by odpowiedź
mogła być potaknięciem lub zaprzeczeniem. Należy obserwować, czy osoba nie komunikuje
sama czegoś gestem, oczami, nie wskazuje w ten sposób na coś.

Dziecko jako uczestnik wydarzeń traumatycznych

W kontakcie z dzieckiem, które jest lub było uczestnikiem wydarzenia ważne są reakcje

i zachowania osób dorosłych:

−

dziecko powinno usłyszeć, że jest niebezpiecznie i że dorośli też się boją, ale, że są
w stanie sprostać sytuacji,

−

ważne jest, co dziecko już widziało w trakcie katastrofy i z jakimi jej skutkami spotka się
później. Jeśli rówieśnik lub członek rodziny zginął lub został ciężko ranny istnieje
prawdopodobieństwo silnej reakcji psychicznej dziecka, co wymaga bardzo umiejętnego,
profesjonalnego przedstawienia dziecku tych informacji, w odpowiednim dla niego
momencie i z odpowiednim wsparciem psychologicznym,

−

należy przede wszystkim dbać o poczucie bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego
dziecka, zapewnienie dziecku jak najszybszego kontaktu z osobą mu znaną, zadbanie
o jakąś zabawkę, coś odciągającego uwagę jego od rozgrywających się wydarzeń,
niedopuszczanie, by widziało cierpienia i zniszczenia.

Tabela 4. Reakcje dzieci dotkniętych kryzysem j i jego konsekwencjami w poszczególnych grupach wiekowych

[4, s. 99]

Przedszkolaki

Dzieci 7–14

Nastolatki

płacz

bóle głowy/ objawy fizyczne bóle głowy/ objawy fizyczne

ssanie kciuka

depresja

nietrzymanie kału

poczucie zagrożenia

niechęć do wykazywania się

lęk przed porzuceniem

dezorganizacja

drażliwość

brak koncentracji

zachowania agresywne

dezorientacja

niechęć do wykazywania się rezygnacja

tulenie się

angażowanie się w bójki

osamotnienie

niezdolność do wykonania
ruchu

unikanie kontaktu
z rówieśnikami

gniew na niesprawiedliwość
losu

płaczliwość

zachowania buntownicze
w domu

spadek zainteresowani płcią
przeciwną

lęk przed ciemnością

ogólny niepokój

apatia

Reakcja u dziecka w sytuacji traumy zależy od jego wieku. Do wieku dziecka muszą być

też dostosowane rozmowy z dzieckiem i reakcje dorosłych. Najważniejsze jest niezadawanie
zbędnych pytań w celu pozyskania szczegółów i informacji (dziecko jako świadek); pytania
doprecyzowujące muszą być tylko reakcją na wypowiedź dziecka. W rozmowach należy
podkreślać pozytywy sytuacji obecnej, traktować sytuację przebytą jako coś, co się
zakończyło. Często ważne jest, aby podsuwać dziecku odpowiedniego rodzaju zajęcia
i zabawy odsuwające myślenie o wydarzeniu lub pomagające w sposób bezpieczny
odreagować traumę. W wyniku stresu mogą wystąpić u dzieci, jako psychologiczne
następstwa przeżyć zaburzenia stresowe pourazowe, epizody odtwarzania i przeżywania
ciągle na nowo tamtych wydarzeń. Dzieci odreagowują lęk wywołany wspomnieniami za
pomocą zabaw (np. lalkami), w których nawracającym tematem jest wydarzenie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

traumatyczne. U małych dzieci traumatyczne przeżycie bywa przetwarzane w snach – dziecku
ś

nią się potwory, paniczne ucieczki, różne groźne sytuacje. Dziecku należy zapewniać stałą

obecność kogoś bliskiego podtrzymując jego poczucie bezpieczeństwa. Z empatią
wysłuchiwać tego, co nam chce powiedzieć. Dążyć do właściwego samopoczucia dziecka
także poprzez jego aktywność fizyczną, wypoczynek, dobre odżywianie oraz poszerzanie,
w miarę oddalania się przeżyć stresujących, jego kontaktów interpersonalnych.

Osoby starsze

Specyficzne problemy osób starszych (powyżej 65 roku życia) powinny być

uwzględnione na każdym etapie udzielania pomocy:

−

obciążenia związane z sytuacją zagrożenia mogą mieć poważny wpływ na stan zdrowia
osoby starszej,

−

osoby starsze dotychczas samodzielne w dobrze sobie znanym środowisku mogą okazać
się bezradne w nowym środowisku i w gwałtownie zmieniającej się sytuacji,

−

możliwa jest odmowa skorzystania z pomocy przez osoby, które uważają, że zależność
od pomocy innych jest upokarzająca i piętnująca,

−

odmowa skorzystania z pomocy pojawiać się może także w związku z podejrzliwością,
nieufnością; pojawiać się mogą protesty i desperacja w sytuacjach udzielania im pomocy,
ewakuacji,

−

korzystanie z pomocy ratownika może być traktowane jako zagrażające,

−

należy liczyć się z wolniejszą reakcją osób starszych na sygnały zagrożenia dostępne
nawet w bezpośredniej obserwacji i nieadekwatną oceną tak pozyskanych informacji.

Samobójca

Wszystkie osoby o skłonnościach samobójczych wysyłają sygnały wołania o pomoc.

Nikt do końca nie jest zdecydowany na śmierć, zawsze myśli samobójcze są związane
z ambiwalencją uczuć, dezorientacją. Pomocy w sytuacji próby samobójczej powinien
udzielać specjalnie przeszkolony negocjator. Zasadami działania służb ratowniczych
w przypadku osoby podejmującej próbę samobójczą są:

−

szybka ocena sygnałów ostrzegawczych wysłanych przez potencjalnego samobójcę,

−

nawiązanie kontaktu przez mówienie do ofiary po imieniu,

−

podkreślenie swojej wiarygodności, swoich dobrych intencji,

−

poszukiwanie razem z osobą zdesperowaną sposobu rozwiązania sytuacji, technika
negocjowania „mamy czas”,

−

nakłonienie do posłuszeństwa.
W sytuacji podejmowania przez człowieka próby samobójczej nie ma jednego

skutecznego sposobu działania. Czasem trzeba podjąć działania dyrektywne. Ważne jest pełne
zaangażowanie, atmosfera zrozumienia, nawiązanie więzi, dostarczenie motywacji do życia,
nadziei, zawarcie kontraktu – „zostań przy życiu”, pomoc w zorientowaniu się
w ambiwalentnych uczuciach.

Pomoc emocjonalna dla służb ratowniczych

Osoby uczestniczące w akcji ratowniczej, bez względu na pełnione przez nie funkcje,

narażone są na traumatyczne przeżycia. Ratownicy mogą obserwować także u siebie
i u współpracowników podobne objawy reakcji na sytuacje kryzysową, jak te, które widzieli
u ofiar. Intensywność, czas i trwanie wymienionych objawów mogą być bardzo różne.
Reakcje na traumatyczne wydarzenie mogą być gwałtowne lub łagodne, natychmiastowe lub
odroczone, ich intensywność może narastać lub maleć. Ratownicy i inne służby udzielające
pomocy w takich sytuacjach również wymagają wsparcia psychologicznego. Ważne jest, aby
same albo poprzez wsparcie innych osób mogły odreagować doznany uraz, zmniejszyć,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zredukować napięcia. Może to być realizowane poprzez zorganizowane, instytucjonalne
formy pomocy lub indywidualne działania redukujące stres. Ważne jest aby:

−

podejmować działania zaradcze w swoim codziennym życiu – gimnastykę, odpoczynek,
właściwe odżywianie – pomoże to zmagać się ze stresem w czasie katastrofy,

−

współczuć, okazywać empatię, ale nie utożsamiać się z uczuciami ofiar, bo może to
pogłębić własne problemy i utrudnić wykonanie zadań ratownikom,

−

przed akcją przygotować się do tego, z czym się można spotkać na miejscu zdarzeń
i jakie reakcje emocjonalne sytuacja taka może wywołać u osób niosących pomoc,

−

rozmawiać o swoich doświadczeniach w zespole, dzielić się swoimi uczuciami,
obciążeniami związanymi z pracą – to pozwala na rozładowanie przytłaczających emocji,

−

w czasie akcji zmieniać co jakiś czas zakres działań, odpoczywać, jeśli jest to możliwe,

−

uczestniczyć w organizowanych dla całego zespołu sesjach odreagowania,

−

szukać własnych, indywidualnych sposobów obniżania poziomu stresu, znanych sobie
z doświadczenia.

mierć, żałoba, strata u pracownika służb ratunkowych następuje w sytuacji, gdy osoba,

której udzielamy pomocy umiera, nie da się uchronić jej przed poważnym zabiegiem,
uszkodzeniem, a ratownik zbytnio zaangażował się emocjonalnie. Aby uchronić się przed
takimi sytuacjami należy:
1.

Mieć świadomość możliwości pojawienia się takiego zjawiska.

Angażować się w pomaganie innym, ale z umiarkowanym zaangażowaniem
emocjonalnym.

Nawiązując więź z osobą, której udzielana jest pomoc uważać na przeciążenie, zbytnie
zaabsorbowanie, „przeciwprzeniesienie” występujące, gdy praca z osoba poszkodowaną
budzi uczucia, myśli, wspomnienia związane z jakąś sytuacją kryzysową z życia
ratownika.

Troszczyć się o własne potrzeby emocjonalne, odnowa emocjonalna przez pozytywne
wzmacnianie [8, s. 534].

Mieć świadomość, że zagrożenie występujące w pracy może wzbudzić lęk egzystencjalny
przed śmiercią – potrzebne wówczas są grupy wsparcia, superwizje.

Rozumieć, że wprawdzie realizowane przez ratownika zadania dają poczucie siły,
działania, wpływania na bieg zdarzeń, ale są też sytuacje tak trudne, że czuje się
bezsilność, poczucie utraty możliwości wpływu na to, co się dzieje, na śmierć, umieranie
innych, którym staramy się pomóc.

Uważać, by nie wystąpiło zjawisko tzw. traumatyzacji pośredniej powstające przy pracy
wymagającej empatii, wrażliwości, gotowości do dzielenia trosk innych, która może
prowadzić do przyjmowania cudzych emocji za własne i pośrednie doświadczanie ich.
Odczuwa się wówczas ból innej osoby jak własny. Jest to sygnał zagrożenia urazem
pośrednim i wypaleniem!

Sposoby

wsparcia

psychologicznego

dla

służb

ratunkowych

zdarzeniu

traumatycznym
1.

Odreagowanie jest to wsparcie udzielane przez kolegów, zwierzchników, bliskich,
ukierunkowane na „wentylację” emocji, udzielanie i wymianę informacji na temat
zdarzenia, określenie podstawowych potrzeb ratownika (medycznych, materialnych,
psychologicznych i innych) i ich zaspokojenie, mobilizację dostępnych źródeł wsparcia
(przyjaciele, rodzina). Odreagowanie stosuje się podczas lub bezpośrednio po zdarzeniu
traumatycznym czy akcji. Uczestnicy są zachęcani do opisania tego, z czym się zetknęli
i wyrażenia uczuć, które doznawali.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Debriefing to spotkanie prowadzone przez odpowiednio przeszkoloną osobę w celu
wymiany doświadczeń związanych ze zdarzeniem, normalizacji reakcji na zdarzenie
traumatyczne, mobilizacji indywidualnych umiejętności radzenia sobie ze skutkami
zdarzenia, udzielenie informacji na temat dostępnych źródeł wsparcia. Prowadzi się go
zwykle w 24–48 godzin po zdarzeniu traumatycznym lub później. Zaleca się, aby
w debriefingu uczestniczyli wszyscy, którzy brali udział w zdarzeniu (tzw. bezpośrednie
ofiary traumy) oraz ci, na których zdarzenie wywarło silny wpływ, mimo że w nim nie
uczestniczyli.

Poradnictwo terapeutyczne czyli spotkania indywidualne lub grupowe ukierunkowane na
identyfikację możliwości psychologicznych osoby, które pozwolą jej na samodzielne
radzenie sobie z objawami stresu i poprawę jakości życia. Efektywne poradnictwo może
odbywać

się

wyłącznie

ustąpieniu

drastycznych

reakcji

emocjonalnych

i psychologicznych. W trakcie spotkań psycholog może zasugerować podjęcie
psychoterapii.

Psychoterapia – spotkania indywidualne lub grupowe ukierunkowane na zmianę
patologicznych, dysfunkcyjnych sposobów myślenia i reagowania, w związku
z doświadczeniem traumy. Psychoterapia zakłada dążenie do stabilizacji emocjonalnej
osoby, uświadomienie jej niekorzystnych zachowań oraz trening konstruktywnych
sposobów radzenia sobie z przykrymi doświadczeniami przeżytych urazów, czy
funkcjonowania np. w pracy, w rodzinie.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak można wyjaśnić pojęcie kryzysu?

Jakie są podstawowe rodzaje kryzysów?

Co określa pojecie kryzysu egzystencjalnego?

Jak klasyfikuje się przyczyny kryzysów w życiu człowieka?

Od czego zależy rodzaj i siła reakcji na sytuację kryzysową?

Jakie mogą być reakcje na sytuację kryzysową?

Jakie są potrzeby psychiczne i reakcje osób bezpośrednio po wydarzeniu
traumatycznym?

Jakie umiejętności interpersonalne powinna mieć osoba udzielająca pomocy
psychologicznej?

Jakie znasz techniki sprzyjające skutecznemu porozumiewaniu się z osobami w sytuacji
kryzysowej?

10.

Co to jest odzwierciedlanie?

11.

Jak można scharakteryzować technikę parafrazowania?

12.

W jaki sposób realizuje się skuteczne słuchanie?

13.

Jakie są zasady udzielania pomocy psychologicznej w sytuacji kryzysowej wg modelu
interwencji Greenstone?

14.

Czym różni się pomoc dyrektywna od niedyrektywnej?

15.

Jak można scharakteryzować zespół stresu pourazowego?

16.

Jakie są podstawowe objawy zespołu stresu pourazowego?

17.

Jakie znasz rodzaje wzorów zachowań osób dotkniętych stresem pourazowym?

18.

Jakie są cele i kierunki pomocy psychologicznej udzielanej w zespole stresu
pourazowego?

19.

Jakie zasady należy przyjąć w postępowaniu z agresywnym świadkiem wydarzeń
kryzysowych?

20.

Jakie są objawy zespołu stresu pourazowego u dzieci?

21.

Co to jest debriefing?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Właściwe porozumiewanie się z osobą w sytuacji kryzysowej pomaga rozpoznać jej

problem, ocenić postrzeganie przez nią sytuacji, w której się znalazła i dobrać właściwe
formy pomocy. Wymaga to zastosowania pewnych zasad skutecznego porozumiewania się.
Wymień je. W sytuacji symulowanej przeprowadź rozmowę z osobą poszkodowaną
w wyniku napadu przez chuliganów z zastosowaniem tych zasad.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych zasady porozumiewania się w sytuacjach
kryzysowych,

przeanalizować je,

ocenić, które z nich powinno się zastosować w przedstawianej symulacji,

przeprowadzić rozmowę z poszkodowanym z zastosowaniem wybranych technik
skutecznego porozumiewania się,

usłuchać informacji zwrotnych od obserwatorów rozmowy (grupa),

wymienić zasady, które starałeś się wykorzystać w rozmowie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pozorant,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Komunikowanie się z osobą podejmującą próbę samobójczą ma charakter negocjacji.

Ważną rolę odgrywa w nim nawiązanie kontaktu emocjonalnego z osobą w kryzysie. Opisz,
jakimi sposobami ten kontakt można osiągnąć. Przedstaw sposób nawiązania kontaktu
i zasady negocjacji z 17-letnią dziewczyną podejmującą próbę samobójczą poprzez rzucenie
się z VIII piętra wieżowca.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych pojęcie i zasady prowadzenia negocjacji oraz
podstawowe umiejętności przy udzielaniu pomocy psychologicznej dla podejmującego
próbę samobójczą,

przeanalizować je,

ocenić, które z nich powinno się zastosować w przedstawianej symulacji,

wzbudzić zaufanie i dać poczucie bezpieczeństwa samobójcy,

przeprowadzić symulacje rozmowy z zastosowaniem zasad nawiązywania kontaktu,

wykazać aktywność i zaangażowanie w sprawy osoby,

wysłuchać informacji zwrotnych od obserwatorów rozmowy (grupa),

opisać, w jaki sposób dążyłeś do osiągnięcia porozumienia z samobójcą.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pozorant,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Umiejętność parafrazowania jest niezwykle ważna dla podtrzymywania dobrego kontaktu

słownego z osobą, której udzielamy pomocy psychologicznej oraz dla wyrażenia empatii.
Przećwicz w parze umiejętność parafrazowania. Upewnij się parafrazując, czy dobrze
zrozumiałeś informację zawartą w wypowiedzi rozmówcy. Parafrazując możesz posłużyć się
zdaniami, które rozpoczynają się od:
O ile dobrze rozumiem, chodzi…….
Chciałbyś…….
Mam wrażenie, że potrzebujesz….
Zrozumiałem, że czujesz..
Rozumiem, że uważa Pani….
Chciałaby Pani….
Potrzebuje Pan….
Skonfrontuj swoje odpowiedzi z osobą w parze – wzajemnie oceńcie swoje przykłady.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych pojęcie parafrazowania,

przeczytać przedstawione przykłady wypowiedzi,

przeanalizować je,

dokonać przekształcenia i wyrażenia innymi słowami słów rozmówcy zwracając uwagę
na odtworzenie tego, co powiedział rozmówca,

zapisać parafrazy,

przeczytać osobie w parze, która oceni czy parafrazy są adekwatne,

wysłuchać parafraz osoby z pary,

ocenić, czy są one adekwatne,

opisać, co stanowiło dla Ciebie problem w stosowaniu tej techniki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz z przykładami zadań do zapisu odpowiedzi,

−

flamastry,

−

pozorant,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić pojęcie kryzysu?



wymienić podstawowe rodzaje kryzysów?



określić różnice między kryzysem rozwojowym a egzystencjalnym?



sklasyfikować reakcje na sytuacje kryzysową?



określić podstawowe techniki skutecznego porozumiewania się?



rozróżnić pojęcia: odzwierciedlanie i parafrazowanie?



zastosować wybrany model interwencji kryzysowej do omówienia
zasad prowadzenia pomocy psychologicznej dla poszkodowanych?



rozróżnić pojęcia pomocy dyrektywnej i niedyrektywnej?



zastosować metody skutecznego słuchania?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10)

określić potrzeby psychiczne i reakcje osób bezpośrednio po
wydarzeniu traumatycznym?



11)

wymienić wzory zachowań dorosłych i dzieci dotkniętych stresem
pourazowym?



12)

scharakteryzować syndrom stresu pourazowego?



13)

scharakteryzować technikę debriefingu?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Choroba, umieranie, śmierć jako szczególny rodzaj sytuacji

kryzysowej

4.3.1. Materiał nauczania

Świadomość umierania, nieuleczalnej choroby, nieodwracalnej utraty zdrowia (np.

amputacji), przeżywanie śmierci najbliższych jest szczególnym rodzajem sytuacji
kryzysowej. Wyzwala ona u ludzi poczucie straty osobistej przeżywanej silniej, gdy związana
jest z zaskoczeniem, intensywnością, nagłością wydarzenia. Strata wywołuje uczucie
poważnego żalu, z którym wiele osób nie jest w stanie sobie poradzić. Przeżycie straty ma
zawsze charakter indywidualny, jednak większość ludzi przechodzi w swoim smutku
(zwanym w psychoterapii przeżywaniem żałoby) przez pewne charakterystyczne stadia:
1.

Stadium zaprzeczania i izolacji – pełniące funkcje bufora po otrzymaniu nieoczekiwanej
wiadomości. W tym stadium osoba zaprzecza i izoluje się od informacji o wydarzeniu
kryzysowym (o wypadku, śmierci, czy śmiertelnej chorobie), gromadzi dowody, że
wydarzenie nie nastąpiło, nie nastąpi. Pragnienie życia (swojego czy bliskich) wówczas
dominuje nad pragnieniem poznania prawdy.

Stadium gniewu – osoba już nie jest w stanie zaprzeczać wydarzeniu i przeżywa gniew.
Pojawiają się pytania „dlaczego ja, dlaczego mnie to spotkało”, wrogość, wściekłość.
U osób umierających ten gniew może być przenoszony na innych. Stwarza to wyjątkowo
trudną emocjonalnie sytuację dla rodziny, udzielających pomocy i zagraża wypaleniem.
Jest to rozpaczliwa próba zwrócenia uwagi na swoje przeżywanie. Rodzina nie powinna
tego gniewu (nie można) traktować jako wymierzonego przeciw sobie.

Stadium targowania się – chorzy nieuleczalnie, umierający, osoby po śmierci bliskich
próbują się oszukiwać, składać sobie, Bogu, innym jakąś obietnicę w zamian za
przywrócenie utraconego dobra. Pojawia się u nich myśl o nagrodzie za dobre
zachowanie, obietnica nieproszenia o więcej, tylko o to jedno dobro. Osoby mają
poczucie winy na przykład związane ze śmiercią bliskich, doszukują się związków
między własnymi wcześniejszymi działaniami, a ich obecną sytuacją. Rozważają
wydarzenie w aspekcie kary – pokuty – ofiary (choroba, śmierć bliskich).

Stadium depresji – pojawia się, kiedy osoba już niezaprzeczalnie widzi (np. w sytuacji
identyfikacji zwłok, zmian we własnym wyglądzie na skutek choroby), że sytuacja jest
nieodwracalna, niezaprzeczalna. Depresja jest normalnym następstwem stadiów
wcześniejszych. Pojawia się obniżenie nastroju, przygnębienie. Rozróżnia się depresję
przygotowawczą – przygotowanie do wyrzeczenie się wszystkiego (u chorych
ś

miertelnie) i depresję reaktywną (reakcję na nieodwracalną stratę np. czyjąś śmierć).

W tym stanie nie należy na siłę przywracać dobrego nastroju osobom cierpiącym,
a często towarzyszyć im w milczeniu, traktować z empatią, miłością, troską.

Stadium akceptacji – cicha spokojna rezygnacja, zamknięcie w sobie, akceptacja sytuacji,
poczucie równowagi i spokoju.

Model ten („stadia smutku umierającego pacjenta” Kubler-Ross) [8, s. 517–518] może

być stosowany do analizy i poznawania zachowań oraz emocji osób w sytuacji szeroko
rozumianej straty – śmierci bliskich, poważnej utraty zdrowia, choroby, nadchodzącej
ś

mierci, innych kryzysów np. rodzinnych, finansowych, zawodowych.

Reakcje i odczucia emocjonalne wywołane przez chorobę

Choroba może być sytuacją trudną i kryzysową stanowiącą silny stres ze względu na:

niespodziewany, trudny lub niemożliwy do przewidzenia charakter losowy, zmianę ogólnej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

sytuacji życiowej chorego, zmianę w zakresie uznawanych dotychczas wartości, konfrontację
pacjenta z myśleniem o śmierci, zmianę pełnionych dotychczas ról, stylu życia, pojawianie się
niejasności diagnostycznych i terapeutycznych. Dla chorego jest ona najczęściej przeszkodą
i stratą, choć ta lżejsza choroba może być niekiedy ulgą, wartością lub nawet korzyścią.
Najczęstszymi reakcjami emocjonalnymi na chorobę są:

−

strach na wiadomość o rozpoznaniu np. zawału, gruźlicy, choroby nowotworowej, AIDS,
przeżywany jako uczucie pustki, odrętwienia,

−

lęk przeżywany podobnie jak strach, ale nie będący bezpośrednią reakcją na zagrożenie
chorobą; może być związany ze spodziewanym bólem, cierpieniem, rozstaniem
z najbliższymi, operacją, losem dzieci, brakiem akceptacji. Lęk może być jawny lub
ukryty,

−

szczególnym rodzajem przeżyć jest lęk przed śmiercią (lęk egzystencjalny), zawierający
w sobie lęk przez nieistnieniem, przed nieznanym, przed samotnością, przed utratą ciała,
utratą kontroli, utratą tożsamości, karą,

−

obawa, poczucie winy, samooskarżanie się, doszukiwanie związku z dotychczasowym
ż

yciem a chorobą lub poszukiwanie winy w innych,

−

depresja, przygnębienie na skutek własnej bezsilności, beznadziejności, poczucia
samotności, braku kontroli, obniżenie poczucia własnej wartości, nasilająca potrzeba
opieki innych, której towarzyszą myśli samobójcze, pogorszenie nastroju,

−

agresja, gniew, drażliwość, zniecierpliwienie, zazdrość, napady złości,

−

utrata sensu życia, dokonywanie ujemnego bilansu życiowego,

−

egocentryzm w reakcjach chorego,

−

wycofanie z kontaktów społecznych, izolacja, brak zainteresowania, rezygnacja,

−

przy poważanej chorobie – reakcje nerwicowe, zaburzenia psychotyczne,

−

obniżenie naturalnej odporności potęgujące rozwój wielu innych chorób,

−

nasilenie mechanizmu zaprzeczania lub pomniejszania.

Gdy choroba wymaga pobytu w szpitalu sytuacja kryzysu pogłębia się ze względu na

większe skupienie się osoby na własnych dolegliwościach somatycznych, ale i z powodu
samego faktu hospitalizacji. Jest ona szczególnym rodzajem sytuacji trudnej ze względu na
hierarchizację relacji szpitalnych pacjent – lekarz – pielęgniarka, zdefiniowanie roli pacjenta
jako wymagającej od człowieka cierpliwości, bierności i posłuszeństwa, tajemniczość,
niedostępność informacji o sposobie postępowania medycznego, wzajemne „straszenie się
„pacjentów, całkowitą zależność od personelu medycznego, specyficzny sposób
komunikowania się z pacjentem personelu medycznego (żargon szpitalny), przebywanie
z obcymi.

Pobyt w szpitalu może wywołać u chorego:

−

poczucie osamotnienia i uprzedmiotowienia,

−

trudności przystosowawcze do nagłej zmiany trybu życia, do zmiany pełnionych ról
i sposobu spędzania czasu,

−

poczucie zależności, całkowitej bezbronności,

−

brak poczucia wpływu i kontroli wobec tego, co się z nim dzieje, utratę kontroli
poznawczej nad otoczeniem.

Reakcje chorych na sytuację choroby mogą mieć charakter sprzyjający całkowitemu

lub częściowemu wyleczeniu (adaptacyjny) lub mogą nie prowadzić do rozwiązania problemu
i pokonania kryzysu (zachowania nieadaptacyjne).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 5. Adaptacyjne i nieadaptacyjne reakcje chorych

Zachowania adaptacyjne – chory:

Zachowania nieadaptacyjne – chory:

stara się zdobyć jak najwięcej informacji
o chorobie i realnie odnieść się do swojej
sytuacji

nie bada sytuacji, zaprzecza, wyraża
nierealne życzenia

ujawnia swoje negatywne uczucia i dzięki
temu rozładowuje napięcie emocjonalne

wypiera negatywne uczucia, zaprzecza ich
istnieniu, stosuje projekcję, przerzuca na
innych swoje problemy

szuka pomocy innych ludzi – lekarzy,
terapeutów

nie szuka pomocy u innych, nie przyjmuje
oferowanej pomocy

kontroluje swoje uczucia i reakcje

nie potrafi panować nad sobą, znieść
zmęczenia, wyczerpania, pozwala sobie na
wybuchy gwałtownych emocji

jest aktywny w wybranych dziedzinach życia rezygnuje z aktywności
ma świadomość potrzeby odpoczynku przy
wyczerpaniu fizycznym, dbania o siebie,
stosowania się do zaleceń lekarzy

nie dba o siebie, regularny tryb życia,
odżywianie, higienę, swoje zmęczenie, nie
stosuje zaleceń lekarzy

ocenia sytuację i zgodnie z nią dokonuje
wyboru realnych działań

nie dokonuje oceny sytuacji: mobilizuje
wszystkie siły i podejmuje nierealną walkę
lub wpada w zwątpienie i rezygnację

ma motywację do dokonywania zmian w
swoim życiu

reaguje na swoje problemy w sposób
stereotypowy, czuje się przytłoczony
problemami

ma zaufanie i nadzieję, że chorobę można
przezwyciężyć

traci nadzieję i poddaje się biegowi wydarzeń
w sposób bierny

Wsparcie psychologiczne osoby chorej
Celem wsparcia psychologicznego w ciężkiej chorobie jest przede wszystkim:

−

zmniejszanie

poczucia

niepewności

poprzez

okazywanie

troski,

yczliwości

i cierpliwości,

−

przekazywanie informacji dotyczących choroby, objawów, leczenia, prognozy;
przekazywanie prawdy, wskazywanie i podtrzymywanie nadziei innej niż nadzieja na
całkowite wyzdrowienie,

−

rozpoznawanie potrzeb chorego i potrzeb jego rodziny, wspieranie chorego i jego rodziny
w sytuacji przeżywania silnych emocji, takich, jak rozpacz, lęk, przygnębienie, złość,

−

wspieranie chorego w przygotowaniu się do zaakceptowania własnej śmiertelności,

−

wskazanie choremu i jego rodzinie kierunku postępowania,

−

pomoc choremu w ustaleniu i realizacji możliwych jeszcze celów.
Wiele osób – lekarzy, pielęgniarek i bliskich chorego – unika rozmowy o chorobie

i śmierci z osobą poważnie chorą. Wynika to najczęściej z przekonania, że:

−

chory nie chce znać prawdy,

−

znając prawdę o swojej chorobie chory straci chęć do życia, do podjęcia walki o swoje
zdrowie,

−

straci całkowicie nadzieję i targnie się na swoje życie,

−

samemu nie potrafi się tego dobrze zrobić, że rozmowę powinien przeprowadzić
specjalista od komunikacji, na przykład psycholog,

a także z:

−

obawy przed zadaniem bólu choremu, wyrządzeniem krzywdy, spowodowaniem szoku,

−

obawy przed reakcją chorego i przed swoją bezradnością w takiej sytuacji,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

lęku przed odrzuceniem przez chorego, pogorszeniem relacji z chorym,

−

lęku przed uświadomieniem sobie własnej śmiertelności.
Przedstawienie pacjentowi informacji o nieuleczalnej chorobie jest uznaniem jego prawa

do poznania prawdy, wyrażeniem szacunku dla jego osoby i wynika z przeświadczenia, że
wiedza może być motywem, bodźcem do podjęcia walki z chorobą oraz, że da pacjentowi
szansę na załatwienie ważnych spraw.

Zasady przekazywania choremu niepomyślnych informacji o chorobie
1.

Wybranie miejsca dla przekazania informacji,

które daje choremu poczucie

bezpieczeństwa, możliwość ujawnienia przeżywanych emocji, a lekarzowi pozwala
zostać z chorym tak długo, jak będzie on tego potrzebował.

Określenie, co chory wie na temat choroby, rozpoznania i prognozy, jakie są jego
przypuszczenia, jaką wiedzę uzyskał od innego lekarza, jakie ma stereotypy na temat
choroby, jaki ma jej subiektywny obraz.

Rozpoznanie, jak dużo chory chce wiedzieć. Trzeba uważnie odczytywać komunikaty
werbalne i niewerbalne towarzyszące wypowiedziom chorego. Chorzy nie zawsze chcą
poznać całą diagnozę, czasem proszą o informowanie o wszystkim bliskich. W sytuacji,
gdy nie jest się pewnym co do potrzeby pacjenta, powinno się zacząć od sformułowań
„ostrzegawczych” np. mówiących o przypuszczeniu, że choroba może być poważna.
Jeżeli już taka sugestia wywoła reakcję emocjonalną, należy dać choremu czas na
przygotowanie się do pełnej informacji.

Wyważone, ale rzeczowe komunikowanie się z chorym. Należy:

−

używać początkowo pośrednich sformułowań np. „nietypowe komórki”, zamiast
„nowotwór”. Słowa „rak”, „nowotwór” używać dopiero, gdy zaczyna padać z ust
chorego,

−

unikać nachalnej, nieprzemyślanej otwartości; w zależności od indywidualnych potrzeb
i od gotowości chorego poszerzać zakres przekazywanych mu informacji, podawać
wiadomości stopniowo,

−

stosować jednoznaczny, zrozumiały dla chorego język, unikać tzw. żargonu medycznego,

−

wyjaśnić wszelkie wątpliwości chorego, omówić podejmowane kroki terapeutyczne,

−

okazać choremu troskę i życzliwość, empatię, stworzyć atmosferę stosowną do wyrażenia
emocji, ustalić, jakie są potrzeby i oczekiwania chorego,

−

sprawdzić, jakie jest rozumienie przekazanych informacji,

−

zakończyć rozmowę przedstawieniem możliwego, pozytywnego przebiegu choroby,
nadziei, zapewnienie, że chory nie będzie pozostawiony sam, że będzie zwalczany ból,

−

zastąpić nierealistyczną nadzieję na wyzdrowienie nadzieją na godne zakończenie życia,
na opiekę osób bliskich do samego końca, na to, że rodzina sobie poradzi po stracie; nie
oszukiwać chorego przez dawanie mu fałszywej nadziei.

Tabela 6. Wpływ wiedzy o ciężkiej chorobie na zachowanie chorego

Chory, który nie wie o swojej chorobie:

Chory, który wie o swojej chorobie:

przeżywa

ciągły

niepokój,

jakieś

podejrzenia,

niejasne

poczucie

zagrożenia, staje się drażliwy, chwiejny
emocjonalnie

jest

związane

z naprzemiennie

występującymi

stanami

nadziei

przygnębienia,

emocje

nie

wyrażone są tłumione

przeżywa

nasilony

niepokój,

lęk

i przygnębienie, ale wiedza o umieraniu
może doprowadzić do wzmocnienia ducha, a
nawet wzrostu sił życiowych, do koncentracji
emocji

sprawach

tym

czasie

najważniejszych

np.

pogłębieniu

kontaktów z najbliższymi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

chory nie ma z kim podzielić się emocjami
(rodzina udaje, że nie ma choroby), pozostaje
osamotniony, coraz trudniejsze staje się dla
niego nawiązanie kontaktu z bliskimi

pacjent

możliwość

swobodnego

szczerego porozmawiania o swoich obawach,
podzielenie się przeżyciami, utrzymywania
kontaktu z bliskimi

utrzymuje się chroniczne napięcie, które
wzrasta, gdy stan chorego się pogarsza,
a rodzina i opiekujące się chorym osoby
stwarzają choremu fałszywą nadzieję na
poprawę, a nawet wyzdrowienie

zmniejsza

się

napięcie,

chory

wiadomość kolejnych objawów choroby;

jest to szansą na kształtowanie się aktywnego
stosunku do własnego życia, współdziałania
z lekarzami, wzmocnienia sił obronnych
organizmu

chory ma trudności w byciu sobą, w byciu
autentycznym w kontakcie z rodziną;
odczuwa istnienie bariery, narasta w nim
poczucie opuszczenia i niepewności, co
może prowadzić do wystąpienia albo
nasilenia drażliwości, gniewu czy wybuchów
złości

wiadomość nieuchronności zbliżającej się

mierci umożliwia często osiągnięcie stanu

akceptacji,

odzyskanie

spokoju

wewnętrznego oraz skoncentrowanie się na
tym, co jeszcze można w życiu zrobić, a nie
na antycypacji tego, co i tak musi nastąpić

chory może popaść w rozpacz, okazywać
brak zainteresowania otoczeniem, niechęć

mając przed sobą jakiś cel chory zachowuje
nadzieję

oraz

samodzielność

decyzji

i działania

chory traci kontrolę nad swoim życiem,
przestaje być odpowiedzialny za swoje życie,
kontrolę przejmuje lekarz czy rodzina

chory ma kontrolę nad tym, co się z nim
dzieje, zdolność podejmowania decyzji,
może postawić sobie cele, które chce jeszcze
zrealizować, skoncentrować się na tym, co
ważne dla niego

traci szansę na pozytywne przeżycie czasu,
który mu pozostał, na zakończenie ważnych
spraw, dokonanie pozytywnego bilansu
ż

yciowego, osiągnięcie stanu akceptacji

i uzyskanie spokoju wewnętrznego.

jeżeli chory dokonał bilansu swojego życia
i bilans ten jest dodatni, to może nastąpić
wzrost

samoakceptacji

samooceny

(poczucia własnej wartości), co pomniejsza
cierpienie z powodu utraconych możliwości

Wsparcie psychologiczne osoby chorej realizowane jest poprzez

−

bycie z chorym tak długo i często, jak on tego oczekuje,

−

wyciszanie symptomów choroby,

−

podtrzymywanie emocjonalne, wzmacnianie odporności psychicznej,

−

rozwijanie kontaktu i efektywnej komunikacji: empatia, troska, szacunek okazywanie
zrozumienia dla sytuacji kryzysowej,

−

współdziałanie z chorym w procesie leczenia a nie jedynie oddziaływanie na chorego,

−

włączanie w pomoc choremu osób dla niego znaczących, rozwijanie grupy wsparcia
społecznego,

−

dostrzeganie sfer życia, których choroba nie zaburzyła,

−

rozwijanie planów, zainteresowań dążeń, marzeń, rozwiązywanie aktualnych problemów;

−

nauka nowych sposobów zachowywania w sytuacji trudnej (na przykład po operacji,
utracie wzroku, amputacji itp.).

Fazy choroby przewlekłej
1)

okres przedterminalny – dość dobry stan ogólny; w tym okresie podejmuje się najczęściej
agresywne zabiegi lecznicze, chory ma siłę i motywację do walki z chorobą,

okres terminalny – trwa kilka tygodni; następuje nieodwracalne pogorszenie stanu
ogólnego; podejmuje się tylko takie zabiegi lecznicze, które są dla chorego najmniej
uciążliwe. Cechą tego okresu są:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zwiększająca się zależność od innych,

−

ograniczenie przestrzeni życiowej,

−

objawy somatyczne – wywołujące lęk: (duszność i ból), powodujące upokorzenie
i przygnębienie, poczucie utraty godności (niekontrolowanie zwieraczy), prowadzące do
izolacji społecznej (odór),

−

zmiany osobowości, kryzys tożsamości – człowiek nie czuje się sobą,

−

kryzys wiary lub nawrócenie, ocenianie własnego życia.
Chory w terminalnej fazie choroby najbardziej potrzebuje:

−

zapewnienia możliwości kontrolowania bólu i jego zwalczania, poczucia bezpieczeństwa,

−

poczucia miłości i przynależności do rodziny, do najbliższych wobec pojawiających się
wątpliwości, czy jest się jeszcze potrzebnym, wartościowym dla kogoś, czy już tylko
ciężarem; bardzo silnym wówczas jest pragnienie zrozumienia przez bliskich
przeżywania choroby; chorzy mają silną potrzebę doświadczania akceptacji ich samych
w

chorobie,

cierpieniu,

akceptację

zmian

ich

wyglądu

zewnętrznego

i niepełnosprawności psychofizycznej.

−

zachowania godności i wartości oraz aktywnego udziału w podejmowaniu decyzji
związanej z leczeniem i opieką.
Celem pomocy w fazie terminalnej jest przede wszystkim zapobieganie poczuciu
bezradności i beznadziejności chorego. Rozmowy dotyczyć powinny przede wszystkim
przeszłego życia, jego sensu, dokonań i przeżyć chorego. W rozmowie powinno się też
oddalać lęk związany z przewidywaną śmiercią i bólem. W rozmowach pozostawić
należy nadzieję na życie, chociaż trzeba też uświadamiać, że groźba śmierci jest większa.
O śmierci należy mówić tylko jako prawdopodobieństwie w określonym czasie, nawet,
gdy z kompetencji lekarskich wynika wiedza o jej nieuchronności. Zachęcać należy
rodzinę do wyrażania wobec chorego swoich najbardziej pozytywnych uczuć.

umieranie (agonia) – trwać może kilka dni; następuje nieodwracalne narastanie
niewydolności ważnych czynności życiowych i zaburzenia świadomości, pogorszenie
sprawności myślenia i pamięci, osłabienie bólu, wycofanie ze świata, milczenie, potrzeba
kontaktu z najbliższymi, znużenie, narastająca senność, wizje, potok myśli
i wypowiedzi oraz na dobę przed śmiercią: pobudzenie psychoruchowe i lęk.
Celem pomocy udzielanej przez rodzinę i innych w tej fazie jest przede wszystkim

zapewnienie obecności oraz spokojnego towarzyszenia w umieraniu, uśmierzanie bólu,
zapewnienie ciszy, zapewnienie poczucia godności i miłości poprzez troskliwe, delikatne
zaspakajanie potrzeb chorego [15, s. 83].

Rodzina osoby chorej i umierającej

Członkowie najbliższej rodziny też w specyficzny sposób przeżywają chorobę bliskiego

jako sytuację dla nich kryzysową, trudną. Choroba bliskich stanowi dla nich poważny stres,
ciągłą frustrację, wytrącenie z równowagi i prawidłowego funkcjonowania społecznego,
bezsilność i problem nadchodzącej śmierci. Dodatkowe trudności stanowi przeciążenie
obowiązkami, narastające objawy somatyczne chorego, pogłębiające się trudności
w kontakciez bliskim chorym, przenoszona na rodzinę agresja chorego, niezrozumiałe jego
reakcje, lęk przed rozłąką. Osoby zajmujące się chorymi przechodzić mogą stadia kryzysu,
tak jak je przechodzi chory, może dojść u nich do kryzysu wypalenia pod wpływem
przedłużającego się stanu beznadziejności, zmęczenia, może dojść do przyzwyczajenia
chorobą i stanu obojętności (zespołu znudzenia).

Celem wsparcia psychologicznego jest spowodowanie, by miarę upływu czasu osoba

zajmująca się chorym umiała sobie radzić ze smutkiem w sposób pozwalający jej na
odnalezienie sensu życia, powrotu do równowagi osobistej, psychicznej i duchowej. Pomoc
w analizie i zrozumieniu sytuacji ma pozwolić na doszukanie się sensu w wydarzeniu, które

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wydaje się głęboko destruktywne i wyjścia z niego z większą siłą wewnętrzną, zaufaniem do
siebie, poczuciem wartości. W rozmowach z rodziną osoby chorej należy:

−

położyć nacisk na koncentracji rodziny na potrzebach ciężko chorego, omówić sposoby
wspierania chorego, sposób prowadzenia rozmowy i opieki,

−

informować o przewidywanym przebiegu choroby, symptomach, odczuwanych przez
chorego dolegliwościach, sposobach terapii,

−

zapewnić możliwość odpowiedniej ilości kontaktów z chorym hospitalizowanym,

−

wzmacniać poczucie więzi z chorym, podkreślać wartości dotychczasowych kontaktów
z chorym, budować poczucie nadziei,

−

zwracać uwagę na występowanie niekiedy nieprawidłowych postaw rodziny wobec
chorych (min. ograniczenie kontaktów chorego z dziećmi, namawianie do jedzenia,
wyręczanie we wszystkich obowiązkach domowych i in.),

−

uświadamianie zagrożenia syndromem wypalenia i znudzenia chorobą.

Udzielanie wsparcia psychologicznego osobie po stracie (np. poszkodowanej w wypadku,
członkom rodziny zmarłego)

Wydarzenia, które powodują stratę mają obiektywnie różną wagę, ale dla osoby

udzielającej pomocy psychologicznej ważne powinno być ich subiektywne przeżywanie przez
osobę pogrążoną w smutku. Wiele jest sytuacji, z którymi ratownik może się spotkać: śmierć
współmałżonka, śmierć dziecka, śmierć rodzica, żałoba przeżywana przez dziecko, żałoba
osób starszych, śmierć w wyniku nagłego zdarzenia, śmierć w wyniku długotrwałej choroby.
Każda z tych sytuacji może wymagać nieco innego sposoby prowadzenia interwencji
i wsparcia, ale ogólne zasady, jakie stosuje się w udzielaniu wsparcia psychologicznego są
oparte na modelu interwencji w kryzysie z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb osób
w różnych sytuacjach straty. W rozmowie z bliskim zmarłego w nagły sposób (lub osobą
przeżywającą inną formę straty bliskich) konieczne jest:

−

pełne empatii i zrozumienia wysłuchanie historii, wykazywanie cierpliwości, nie
ponaglanie,

−

wspieranie poprzez bycie z osobą, zgoda na ujawnienie swojego smutku w płaczu, żalu,

−

zapewnienie, że wykorzystano wszystkie możliwe środki, sposoby, żeby ratować życie,

−

zapewnienie, że śmierć (wypadek) nie ma nic wspólnego z czyjąś winą,

−

zapewnienie, że ból jest czymś normalnym, że nie trzeba się go wstydzić, że jest
normalną reakcją, że osoba w smutku nie traci rozumu i że z czasem to, co przeżywa tak
silnie, minie,

−

dostarczanie możliwość wyrażenia bieżących emocji, rozładowanie ich,

−

zapewnienie możliwość mówienia o smutku, o stracie, ale przede wszystkim o dobrych
chwilach i uczuciach, jakie osoba przeżywała ze zmarłym (byłym mężem itp.),

−

skupienie się na pozytywnych, dobrych myślach, które pomogą uzyskać kontrolę nad
emocjami,

−

doradzanie odpoczynku, relaksu, gdy osoba jest przeżyciami wyczerpana fizycznie
i psychicznie,

−

zapewnienie czasu na kontakt z ciałem zmarłej osoby bez świadków, by można było
samotnie przeżyć smutek,

−

zapewnienie możliwości skorzystania z pomocy psychologa,

−

dostarczenie adresów instytucji pomocowych,

−

informowanie o prawach, procedurach związanych z wypadkiem, pogrzebem, sekcją,
pobraniem organów,

−

ustalenie planu pomocy na kolejne dni (zachęcanie do podtrzymywania dotychczasowych
zajęć codziennych, do nawiązywania kontaktów z rodziną w poszukiwaniu wsparcia),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

nie wpływanie na przebieg procesu żałoby, nie opóźnianie ani nie przyspieszanie go.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak można wyjaśnić pojęcie straty osobistej?

Jakie są stadia przeżywania straty wg Kubler-Ross?

Jakie są cechy charakterystyczne dla się stadium targowania się?

Jakie są reakcje emocjonalne na chorobę?

Czym charakteryzują się przeżycia chorego hospitalizowanego?

Jaka jest różnica między zachowaniami adaptacyjnymi i nieadaptacyjnymi chorych?

Jakie są zasady przekazywania informacji o ciężkiej chorobie?

Jaka jest zależność zachowania chorego od stopnia jego wiedzy o swojej ciężkiej
chorobie?

Jakie są podstawowe zasady psychologicznego wspierania chorego?

10.

Jakie są fazy choroby przewlekłej?

11.

Czym charakteryzuje się pomoc psychologiczna udzielana w okresie terminalnym
choroby?

12.

Jakie są zasady wspierania psychologicznego rodziny osoby chorej i umierającej?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Większość osób unika rozmowy z osobą chorą o jej stanie zdrowia, szczególnie, gdy

rokowania co do wyleczenia są niepomyślne. Osoba, która jest chora, zazwyczaj lepiej sobie
radzi psychicznie, gdy jest poinformowana o chorobie i zagrożeniu. Przeprowadzenie takiej
rozmowy wymaga sztuki i przestrzegania pewnych zasad. Wymień je. Przeprowadź rozmowę
z chorym, w której poinformujesz go o chorobie (rak płuc) i konieczności operacji. Opisz, jaki
element rozmowy sprawił Ci największe kłopoty, co czułeś podczas rozmowy. Wysłuchaj
relacji osoby odgrywającej rolę chorego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych zasady przeprowadzania rozmowy z pacjentem
chorym na chorobę nieuleczalną,

przeanalizować je,

ocenić, które z nich powinno się zastosować w przedstawianej symulacji,

wzbudzić zaufanie i dać poczucie bezpieczeństwa,

przeprowadzić rozmowę z chorym z zastosowaniem powyższych zasad,

wykazać się empatią i zaangażowaniem,

wysłuchać informacji zwrotnych od obserwatorów rozmowy (grupa),

wysłuchać informacji zwrotnych od osoby przedstawiającej chorego,

dokonać analizy trudności w prowadzonej rozmowie i własnych odczuć w trakcie
prowadzenia rozmowy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– pozorant,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Osoba chora na chorobę przewlekłą w fazie terminalnej wymaga szczególnego wsparcia

ze strony bliskich i personelu medycznego. Opracuj wskazówki dla rodziny chorego
uwzględniające możliwe do wystąpienia zachowania i reakcje, najważniejsze potrzeby ciężko
chorego i sposób wspierania go psychologicznie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych fazy choroby przewlekłej i sposoby udzielania
wsparcia choremu w poszczególnych fazach,

przeanalizować je,

ocenić, które z nich powinno się zastosować w przedstawianej symulacji,

określić potrzeby chorego w fazie terminalnej,

określić sposoby zaspakajania tych potrzeb,

sformułować zalecenia dla rodziny bliskich,

określić możliwe reakcje i zachowania chorego w tej fazie choroby,

sformułować krótką informację na ich temat dla rodziny,

określić jak będzie wyglądała dalsza faza choroby,

10)

sformułować krótką informację o tym dla rodziny chorego,

11)

przeanalizować problemy osób opiekujących się chorym,

12)

sformułować odpowiednie zalecenia dla rodziny chorego,

13)

spisać wszystkie zalecenia i informacje w formie zdań rozkazujących lub
bezokolicznikowych („przestrzegaj „ lub „należy przestrzegać”).

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru A4, flamaster,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Rodzice 5 letniego dziecka, które zaginęło przed tygodniem, zostali poinformowani przez

policję, że wyłowiono zwłoki ich dziecka w pobliskiej rzece. Omów, stosując model
przeżywania żałoby Kubler-Ross, możliwe reakcje rodziców w pierwszych dwóch stadiach.
Opisz, jakie powinny być reakcje osób udzielających pomocy, aby zapewnić rodzicom
wsparcie psychologiczne. Uwzględnij różnice w udzielanej pomocy w zależności od stadium
przeżywania straty.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych model przeżywania straty wg Kubler-Ross
i sposób udzielania pomocy psychologicznej w poszczególnych stadiach,

przeanalizować go,

ocenić, które z nich powinno się zastosować w przedstawianej sytuacji,

omówić reakcje rodziców w pierwszym i drugim stadium,

opisać właściwy sposób reakcji osób wspierających rodziców w poszczególnych stadiach
przeżywania straty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru A4, flamaster,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić pojęcie straty osobistej?



określić stadia przeżywania straty?



scharakteryzować stadium zaprzeczania?



określić reakcje chorego na chorobę i hospitalizację?



określić podstawowe zasady pomocy psychologicznej udzielanej
choremu?



rozróżnić zachowania adaptacyjne i nieadaptacyjne u chorych?



zastosować model przeżywania straty Kubler-Ross do wyjaśnienia
reakcji rodziny chorego?



określić zasady udzielania pomocy psychologicznej członkom
rodziny chorego?



określić przyczyny kryzysu u chorego hospitalizowanego?



10)

omówić zasady informowania pacjenta o ciężkiej chorobie?



11)

scharakteryzować stan psychiczny chorego w fazie terminalnej?



12)

określić sposób udzielania pomocy psychologicznej choremu
umierającemu?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Wypalenie zawodowe. Dylematy etyczno-psychologiczne

w pracy ratownika

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.1.1. Zjawisko wypalenia zawodowego w pracy ratownika – objawy, przyczyny,

zapobieganie

Pojęcie zespołu wypalenia zawodowego

Definicja wypalenia powstała w latach 70-tych ubiegłego wieku, gdy zaobserwowano

pojawianie się wielu negatywnych konsekwencji psychologicznych w pracy osób
zajmujących się profesjonalnie pomocą innym: nauczycieli, psychologów, pielęgniarek,
policji, służb ratowniczych, socjalnych, medycznych.

Wypalenie zawodowe (syndrom burn-out) występuje, gdy na skutek nadmiernego stresu,

praca przestaje dawać satysfakcję, pracownik przestaje się rozwijać zawodowo, czuje się
przepracowany i niezadowolony z zajęcia, które niegdyś sprawiało mu przyjemność.
Wypalenie występuje najczęściej w zawodach wymagających intensywnych kontaktów
z innymi ludźmi oraz sytuacjami zagrażającymi. Osoby, które doznają syndromu wypalenia
zawodowego mogły wcześniej być bardzo silnie zaangażowane w pracę, mieć bardzo dużą
motywacje do podejmowania wielu działań, silną potrzebę sukcesu oraz wysokie ambicje.
Wypalenie zawodowe traktowane jest przez niektórych jako choroba wymagająca leczenia,
przez innych natomiast jako uporczywy, negatywny, związany z pracą stan wyczerpania
fizycznego, umysłowego i emocjonalnego u ludzi zdrowych.

Wypalenie zawodowe wg definicji Maslach i Jakson to „psychologiczny zespół

wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych
jako reakcja na przewlekły stres wynikający z sytuacji wymagających dużego wysiłku
emocjonalnego” [9, s. 13]. Sęk sądzi jednak, że nie tyle ważny jest dla rozwinięcia się
syndromu wypalenia zawodowego czas trwania i przewlekły charakter działania stresu, ile
nieumiejętność radzenia sobie z nim i niemodyfikowanie stresu przez własną aktywność
zaradczą [19, s. 15].

Składniki syndromu wypalenia zawodowego

emocjonalne wyczerpanie – uczucie pustki i odpływu sił wywołane nadmiernymi
wymaganiami psychologicznymi i emocjonalnymi, jakie stawia przed pracownikiem
praca (bądź on sam stawia sobie wymagania nierealistyczne wobec własnych
możliwości),

depersonalizacja – poczucie bezduszności, bezosobowości, cyniczny sposób patrzenia na
innych ludzi, obniżenie wrażliwości wobec innych, negatywny stosunek do innych,
dystansowanie się od współpracowników oraz osób, którym ma udzielać pomocy,

obniżenie oceny własnych dokonań – poczucie marnowania czasu i wysiłku na swoim
stanowisku pracy, małe zadowolenie z pracy, niska wydajność i motywacja do pracy
zawodowej, zmniejszenie poczucia skuteczności zawodowej, poczucie braku kompetencji
zawodowych.

Objawy wypalenia zawodowego

Wypalenie jest doświadczeniem psychicznym obejmującym uczucia, postawy,

motywacje, oczekiwania i przejawiającym się w postaci rozmaitych objawów mających
nieswoisty, indywidualny charakter. W szczególny sposób wypalenie zawodowe przejawia się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w sferze zachowań, relacji miedzyludzkich, funkcjonowania fizycznego, postaw wobec siebie
i innych.

Rozpoznawaniu u siebie samego symptomów zespołu wypalenia pomocna może być lista

objawów ostrzegawczych zaproponowana przez Kaslowa i Schuman [9, s. 17]:

−

niechęć towarzysząca wychodzeniu do pracy,

−

skargi na przepracowanie i brak chęci do aktywności zawodowej,

−

poczucie izolacji od świata,

−

odbieranie życia jako ciężkiego i ponurego,

−

drażliwość, brak cierpliwości w kontaktach z domownikami,

−

częste choroby bez rozpoznanych przyczyn,

−

nieokreślone myśli o ucieczce.

Wśród wielu objawów wypalenia zawodowego wymienia się w literaturze: fizyczne

wycieńczenie, poczucie beznadziejności, bezradności, utratę złudzeń, negatywne wyobrażenia
o sobie, skłonność do ulegania wypadkom, przyjmowanie coraz większej liczby leków,
uzależnienia,

bezsenność,

zmniejszenie

odporności,

unikanie

bliskich

kontaktów

interpersonalnych bądź ich zrywanie, gwałtowne zmiany nastroju, nieradzenie sobie
z drobnymi problemami życiowymi, częste podejmowanie nadmiernego ryzyka i wiele innych
[8, s. 729]. Objawy są często krańcowymi sposobami zachowań czy reakcji np. może
wystąpić opieszałość albo nadaktywność reakcji, nadmierne zaangażowanie w jakieś
działanie albo pełny dystans, bierność. Ze względu na niespecyficzny charakter wielu
objawów wypalenia tj. występowanie podobnych objawów w różnych schorzeniach np.
chorobach

somatycznych,

zaburzeniach

stresowych

pourazowych,

zaburzeniach

adaptacyjnych, neurastenii, depresji, w zespole przewlekłego zmęczenia, często są one przez
pracodawców, ale i pracowników, lekceważone lub traktowane jako zwykle, okresowe
zmniejszenie chęci i zaangażowania w pracę.

Mechanizm syndromu wypalenia

Człowiek, aby funkcjonować w sposób optymalny, potrzebuje odpowiedniego poziomu

pobudzenia. Poziom takiego optymalnego pobudzenia, jakie działa jeszcze mobilizująco, a nie
destrukcyjnie, jest u każdego człowieka określony indywidualnie przez cechy biologiczne.
Długotrwałe obciążenie ponad ten indywidualnie określony u każdego, optymalny poziom
zawsze rodzi stres. Stan wypalenia zawodowego rozwija się stopniowo. Z powodu
nieadekwatnych mechanizmów radzenia sobie ze stresem, stan wypalenia pogłębia się,
potęguje. Skutki reakcji organizmu na długotrwały stres objawiają się bardzo powoli i trudno
uchwycić moment, który, jak w przypadku urazu, byłby początkiem pojawienia się syndromu
wypalenia zawodowego. Rozwinięcie się syndromu wypalenia następuje na skutek złożenia
dwóch czynników:

−

nasilenia i przewlekłego charakteru stresu czyli traktowania, oceniania przez człowieka
sytuacji jako zagrażającej,

−

braku umiejętności modyfikowania skutków stresu za pomocą własnej aktywności
regulacyjnej czyli nieadekwatne reagowanie na stresory.

Na powstanie syndromu wypalenia zawodowego składają się czynniki indywidualne –

biologiczne, interpersonalne, poznawcze, emocjonalne oraz cechy środowiska pracy. Do
powstania wypalenia zawodowego dochodzi także, gdy zachodzi niekorzystna interakcja
miedzy czynnikami indywidualnymi a warunkami środowiska pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 7. Czynniki wpływające na powstawanie zespołu wypalenia zawodowego

cechy indywidualne

człowieka

cechy środowiska pracy:

warunki, organizacja pracy

interakcja miedzy cechami

osobowymi a środowiskiem

pracy

−

biologiczna podatność na
stres,

−

cechy temperamentalne
(wysoka reaktywność),

−

niska tolerancja na
frustracje,

−

brak umiejętności
interpersonalnych,

−

aspiracje, potrzeby (np.
wysoka potrzeba
sukcesu)

−

obciążenie pracą –
stawianie wymagań
ponad możliwości
pracownika, namiar
obowiązków,

−

presja czasu,

−

brak możliwości
współdecydowania
i wpływu,

−

niskie,
niesatysfakcjonujące
wynagrodzenie,

−

niesprawiedliwość
w zakresie obowiązków,
płac

−

brak reguł,

−

małe/brak wsparcia
grupy zawodowej,
konflikty rywalizacja
w miejscu pracy

−

konflikt wartości
(rozbieżności miedzy
osobistymi normami
a wymaganiami
organizacji),

−

ambitne, ale
nieadekwatne cele
stawiane sobie w pracy,

−

nieadekwatne
przekonanie o swojej roli
zawodowej,

−

poczucie niskiej
skuteczności rozwinięte
w wyniku pracy,

−

generalizacja
niepowodzeń,

−

przekonanie o własnej
bezradności wobec
problemów
pojawiających się
w pracy

Przyczyny wypalenia zawodowego

Brak równowagi w wielu aspektach życia zawodowego sprzyja pojawieniu się syndromu

wypalenia zawodowego [8, s. 726]:

−

brak jednoznaczności – brak jasno określonego zakresu zadań, statusu zawodu, roli,
wymagań – brak określenia praw, odpowiedzialności, metod, celu, sposobu rozliczania
się,

−

konflikt ról – stawianie wymagań niespójnych lub powodujących konflikty wartości.

−

przeciążenie zawodem – przeciążenie pełnioną rolą, zbytnie obciążenie obowiązkami,
zbyt wysokie wymagania,

−

niewymierność wykonywanej pracy – nie da się zauważyć związku miedzy wysiłkiem
a sukcesem, uznaniem, docenianiem,

−

izolacja – brak wsparcia w instytucji i w środowisku pozazawodowym,

−

brak autonomii, brak poczucia kontroli – zaprzeczanie możliwości decydowania
o sprawach osób, którym udziela się pomocy przez biurokrację i formalizm instytucji.

Specyficzne dla służb ratunkowych i medycznych przyczyny wypalenia zawodowego to:

−

duża liczba i różnorodność problemów pacjentów, z jakimi ma sobie radzić ratownik,

−

potrzeba budowania i zachowania profesjonalnego wizerunku kosztem ukrywania
własnych słabości, obaw, czy niewiedzy,

−

działanie w sytuacjach konieczności podejmowania bardzo często ważnych decyzji
o skutkach nieodwracalnych,

−

obniżenie statusu zawodów medycznych, niepewność co do zatrudnienia (w Polsce),

−

ryzyko śmierci (samobójstw) pacjentów, traktowanie śmierci pacjenta jako porażki
terapii czy działań pomocowych,

−

zagrożenie agresją ze strony pacjenta,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

działanie w sytuacji konfliktów etycznych, konfliktów społecznych,

−

presja społeczna – nastawienie na konieczny sukces w ratowaniu życia,

−

podejmowanie decyzji w sytuacjach ekstremalnych, pod presją czasu.

W zawodach związanych udzielaniem pomocy innym mogą, na skutek przeciążenia lub

zbytniego zaangażowania się w pracę, wystąpić nieprawidłowe reakcje na sytuacje stresową –
przeciwprzeniesienie i traumatyzacja pośrednia.

Przeciwprzeniesienie – polega na przypisywaniu osobie, której udziela się pomocy cech
i zachowań osób znaczących dla pracownika, albo na przenoszeniu zdarzeń z własnego życia
na życie klienta. Czasami cechy ofiary i jej sytuacja mogą wywoływać u osoby pomagającej
myśli i zachowania głęboko tkwiące w świadomości powodując konfrontację z własnymi
problemami (szczególnie sytuacje choroby, śmierci, napaści seksualnej) oraz skojarzenia
z własnym życiem.
Traumatyzacja pośrednia – u pracowników nadmiernie zaangażowanych w pracę, u których
głęboka empatia, konieczna przecież w postępowaniu interwencyjnym, wywołuje
przeciążenie. Prowadzący pomoc doznaje wówczas wielu stanów głębokich wzruszeń, co
prowadzi do wyczerpania współczuciem i trwale zmienia jego strukturę psychiczną.
Nadmierne zaangażowanie prowadzi do poświęcania zbyt dużej ilości czasu na sprawy innej
osoby, odczuwanie cierpienia z powodu problemów poszkodowanego, wpadanie w panikę,
utrata humoru z powodu braku postępów np. w leczeniu, trudności w asertywnym
zachowaniu wobec osoby poszkodowanej [8, s. 732].

4.4.1.2. Zapobieganie wypaleniu zawodowemu

Pracownicy udzielający pomocy, którzy sami przeżywają kryzys, stres czy wypalenie
zawodowe z pewnością nie pomogą ofiarom kryzysów czy wypadków. Długotrwałe, zbytnie
zaangażowanie w pracę z zaniedbywaniem własnych potrzeb utrudnia skuteczną pomoc
innym. Oddziaływania prewencyjne prowadzone w określonych zawodach mają na celu
zwiększanie efektywności i motywacji do pracy, poprawianie jej warunków, identyfikację
ź

ródeł stresu zawodowego a tym samym przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu.

Rys. 5. Obszary przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu w zależności od poziomu przeciążenia stresem

Relaksacja

Terapia

−

zapobieganie
skutkom
przeciążenia

−

odpoczynek

−

techniki
relaksacji

−

psychoterapia

Wsparcie
społeczne

−

grupy wsparcia

−

superwizje

−

zrozumienie
pozazawodowe

−

pozytywne
komunikaty ze
ś

rodowiska

−

wsparcie
rodziny i

bliskich

Wzmacnianie

odporności na

stres

−

higiena
psychiczna i
fizyczna

−

aktywność
pozazawodowa

−

poszerzanie
kontaktów

−

wiczenia

odporności na
stres

Kontrola

stresu

−

nauka strategii
radzenia sobie
ze stresem i
przeciążeniem

−

zarządzanie
czasem

−

treningi
umiejętności
społecznych

−

eliminowanie
sytuacji
stresowych z

otoczenia

S
T
R
E
S

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposoby przeciwdziałania i rehabilitacji wypalenia zawodowego

Działania podejmowane w profilaktyce i terapii wypalenia zawodowego zależne są od

siły i czasu trwania stresu oraz głębokości objawów wypalenia i obejmują cztery grupy:

−

działania wzmacniające funkcjonowanie jednostki – higiena psychiczna i fizyczna,

−

kontrolowanie stresu,

−

wsparcie psychologiczne i społeczne,

−

relaksacja.

Działania i techniki wzmacniające odporność na stres i przeciwdziałające wypaleniu
zawodowemu

Higiena psychiczna i fizyczna ma służyć ochronie i uodpornieniu na czynniki negatywne

sytuacji codziennych. Zwykle polega na intuicyjnych zachowaniach człowieka w sytuacji
niewielkiego przeciążenia, kiedy to możliwa jest jeszcze aktywna regulacja poziomu
stymulacji. Należą do niej:

−

zdrowe odżywianie, dbanie o własne zdrowie i dobre samopoczucie, aktywność fizyczna,
ć

wiczenia fizyczne, pływanie, wycieczki, utrzymywanie sprawności i kondycji fizycznej,

−

wyeliminowanie czynników sprzyjających stresowi z pożywienia, czas na odpoczynek
i sen,

−

przeznaczanie czasu na rozrywki, marzenia, plany, planowanie wakacji, rekreacji,

−

realistyczna ocena świata, działanie „tu i teraz”,

−

myślenie o swoich przyjemnościach, rozwijanie zainteresowań, rozwijanie kontaktów
interpersonalnych pozazawodowych, poznawanie nowych ludzi, rzeczy,

−

dbanie o swój wygląd.

Aktywne ćwiczenia odporności na stres mogą przybierać różnorodną formę kontroli swoich
reakcji w sytuacji stresu, zmniejszania siły reagowania w sytuacji stresowej, zmiany
interpretacji rzeczywistości itp. Metodami, które mogą pomóc w rozwijaniu swojej
odporności na stres jest miedzy innymi medytacja, wizualizacja, biofeedback.

Medytacja czyli wyciszenie organizmu przez skupienie uwagi, zagłębianie się

w myślach, rozważanie ma na celu samodoskonalenie, uspokojenie emocji, osiągnięcie stanu
spokoju umysłu, przeżywanie pozytywnych uczuć.

Wizualizacja czyli kreowanie pozytywnych obrazów, ćwiczenie optymistycznej postawy

umysłu, zakłada, że w podświadomości umiejscowione są napięcia, emocje, konflikty.
Ć

wiczenia wyobrażania siebie w sytuacji zdrowia, odprężenia, pobytu w różnych miejscach,

używanie symboliki i kolorów dla przywołania różnych stanów samopoczucia, koncentracji
na części ciała, na sytuacjach trudnych w aspekcie ich rozwiązania itp. ma spowodować
rozładowanie podświadomych napięć psychicznych i fizycznych.

Biofeedbeck to metoda terapeutyczna polegająca na podawaniu pacjentowi sygnałów

zwrotnych o zmianach stanu fizjologicznego jego organizmu, dzięki czemu może on nauczyć
się świadomie modyfikować funkcje, które normalnie nie są kontrolowane świadomie, np.
opór elektryczny skóry, fale mózgowe, napięcie mięśni itp. Wymaga specjalistycznego
sprzętu. Pozwala uzyskać poprzez ćwiczenie kontrolę tych stanów fizjologicznych organizmu,
które są uruchamiane w sytuacji stresu.

2.

Kontrola stresu czyli strategia radzenia sobie w sytuacji, gdy stres się pojawi, gdy
przewidujemy zdarzenia o charakterze sytuacji trudnej. Stosowane są tu metody kontroli
właściwego wykorzystania czasu, próby zmiany oceny sytuacji na adekwatną, znalezienia
w sytuacji pozytywnych stron ale też nauka eliminowania sytuacji stresujących
z otoczenia (np. poprzez unikanie):

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zarządzanie czasem – skupianie się na priorytetach, wybór zadań, które należy wykonać
i tych, które mogą być na razie pominięte, a które całkiem zaniechane, zwiększanie ilość
wolnego czasu, kontrolowanie roztargnienia i minimalizowanie go;

−

rozwijanie swoich możliwości radzenia sobie z sytuacjami trudnymi – kontrolowanie
stresu przez przygotowanie się na niego, identyfikowanie swoich silnych i słabych stron
w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi, identyfikowanie wczesnych objawów stresu,
sytuacji kryzysowych, refleksja, samoobserwacja, wyciąganie wniosków z przeszłych
doświadczeń, rozpoznawanie własnych emocji gniewu i lęku, rozwijanie umiejętności
komunikacyjnych, asertywności;

−

przewidywanie stresu – w miarę możliwości wykluczanie i eliminowanie sytuacji stresu
z otoczenia, znajdowanie pozytywnych stron sytuacji trudnej, przypisywanie
pojawiającym się problemom adekwatnej rangi, stawianie sobie adekwatnych celów.

Strategii tych można uczyć się poprzez samodoskonalenie lub udział w organizowanych
treningach.

3.

Wsparcie społeczne jest formą pomocy udzielanej sobie wzajemnie przez
współpracowników, rodzinę, bliskich. Pozwala poczuć się rozumianym, akceptowanym.
Spełnia wiele pożytecznych funkcji w zapobieganiu wypaleniu. Jest to przede wszystkim
wysłuchiwanie, wspieranie się co do właściwego kierunku działania, wspieranie
emocjonalne, dzielenie się doświadczeniami. Oprócz spontanicznie wyrażanego wsparcia
miedzy bliskimi ludźmi, możliwe są formy zorganizowane: grupy wsparcia, superwizje,
praca metodą fokus grup, grupy Balinta.

Grupy wsparcia umożliwiają odreagowanie, dają świadomość, że działa się w zespole.

Zapobiegają one poczuciu osamotnienia w decyzjach i problemach, pozwalają na wymianę
poglądów, na ujawnienie frustracji, nauczenie się przypisywania problemom odpowiedniej
wagi, tworzą klimat dla poruszania drażliwych tematów.

Superwizja pozwala uzyskać informację o swojej pracy od osoby bardziej doświadczonej,

z którą analizuje się trudności, problemy występujące w realizacji zamierzonych celów
i przyczyny skuteczności bądź z nieskuteczności podejmowanych działań.

Metoda fokus grup to metoda spotkań zawodowych w interaktywnej grupie dyskusyjnej

kierowanej przez osobę przeszkoloną, która ułatwia porozumienie się, ukierunkowuje
dyskusję i pozwala na osiągnięcie wglądu w problemy, jakie stawia sytuacja zawodowa.

Grupa Balinta pozwala zrozumieć, jak w sposób świadomy można kształtować

i doskonalić relacje z osobami, którym się pomaga, ze współpracownikami. Uczy, że trzeba
mieć przede wszystkim dobry kontakt z samym sobą, ze swoimi przeżyciami, emocjami,
przekonaniami i sądami. Uczestnicząc w treningach balintowskich, uzyskuje się wgląd
w siebie poprzez przyglądanie się relacji i procesom zachodzącym w grupie. Grupa uczy
również uwrażliwienia na uczucia i potrzeby innych osób, z którymi pozostaje w relacji.

4.

Techniki relaksacyjne pozwalają na powrót do stanu optymalnej równowagi pomiędzy
napięciem a wyciszeniem i pomiędzy pobudzeniem a hamowaniem. Możemy wyróżnić
różne poziomy relaksacji – np. relaksacja mięśni (układu motorycznego), relaksacja
napięć somatycznych (typowych dla wielu nerwic – np. relaksacja układu trawiennego,
serca i układ krążenia, relaksacja napięć układu oddechowego itp.), relaksacja
emocjonalna (odprężenie napięć psychicznych). Możemy też mówić o relaksacji napięć
mentalnych. Relaksacja mentalna to stan jasności, w którym nie czujemy
przytłaczającego napięcia w umyśle, ale zamiast tego odczuwamy lekkość myślenia
i zwiększony przypływ intuicji. Jest wiele różnorodnych technik relaksacji, które
wykorzystują ćwiczenia fizyczne, wizualizacje, oddychanie. Dobrze jest dopasować
relaksację do własnych potrzeb i możliwości wykonania ćwiczeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Trening autogenny Schultza jest metodą na skoncentrowane samoodprężenie osiągane

poprzez fizjologiczne i racjonalne ćwiczenia, których celem jest ogólna przemiana
psychosomatyczna osób. Człowiek pod wpływem własnego oddziaływania (sugestii)
modyfikuje napięcia i pobudzenie. Autosugestia obejmuje następujące grupy reakcji:
umiejętność przyjęcia odpowiedniej postawy – stan bierności, umiejętność koncentracji na
organizmie i sterowania organizmem. Trening autogenny składa się z sześciu elementów:
uzyskanie uczucia ciężaru, uczucia ciepła, regulację pracy serca, regulację swobodnego
oddychania, uzyskanie uczucia ciepła w całym organizmie i uczucia chłodu na czole.
Osiągany w treningu autogennym stan jest podobny do stanu hipnozy, choć zachowana jest
ś

wiadomość. Jest ona ograniczona do poczucia istnienia, egzystencji i jeśli sugestie są

pozytywne, człowiek w tym stanie odczuwa subiektywnie poczucie sprawności psychicznej
i fizycznej. Różne zaburzone funkcje narządów organizmu wracają do normy.

Trening Jacobsona obejmuje napinanie i rozluźnianie mięśni rąk, relaksację (także

poprzez lekkie napinanie i rozluźnianie) mięśni głowy i twarzy, mięśni języka, mięśni
barkowych, następnie mięśni pleców i brzucha, a na końcu mięśni palców u rąk i nóg.
Podczas ćwiczeń dąży się do osiągnięcia odprężenia psychicznego przez rozluźnienie mięśni.
W relaksacji możemy dowolnie wykorzystywać swoją wyobraźnię i stosownie do sprawności
fizycznej stosować ćwiczenia izometryczne.

Progresywna relaksacja mięśni (PRM) jest fizyczną techniką relaksacji ciała, która jest

pomocna, gdy mięśnie są spięte. Ideą PRM jest napinanie grupy mięśni, tak, aby były jak
najbardziej spięte, przytrzymywanie ich w stanie ekstremalnego spięcia przez kilka sekund,
a następnie odprężanie do poprzedniego stanu i świadome pogłębienie odprężenia tak mocno,
jak tylko się da. Aby osiągnąć największe odprężenie można używać PRM w połączeniu
z technikami oddychania i wyobraźni.

Kontrola oddychania jest bardzo efektywną metodą relaksacji. Modyfikowanie

oddychania jest podstawowym składnikiem wielu metod, począwszy od relaksacji poprzez
jogę i medytację. Dąży się do uzyskania pogłębionej fazy wydechu, rytmiczności wydechu,
uświadamianie sobie własnego toru oddechowego i uruchamianie świadome innych torów.

Zapobieganie wypaleniu może być realizowane:

−

na poziomie jednostki – zapobieganie i redukowanie stresu czyli zapobieganie
negatywnym skutkom stresu poprzez samoobserwacje, uczenie się kontroli stresu,
pozyskiwanie wiedzy na tematy stresu, zdrowy tryb życia; redukowanie negatywnych
skutków stresu (zmienianie błędnego, nieracjonalnego przekonania dotyczącego zawodu,
stosowanie technik relaksacji, medytacji, biofeedbacku, uczestnictwo w grupach
wsparcia),

−

na poziomie instytucji – likwidowanie przyczyn przeciążenia stresem poprzez
monitorowanie wypalenia zawodowego pracowników (badania poziomu stresu,
wypalenia zawodowego, profilaktyczne badania lekarskie), poprawę warunków pracy w
celu usunięcia lub zmniejszenia ilości stresorów (doskonalenie środowiska i organizacji
pracy, poprawa wzajemnej komunikacji, umiejętne rozwiązywanie konfliktów,
wprowadzenie okresów przerw w pracy, podnoszenie kwalifikacji zawodowych, aby
pozwolić pracownikowi na dostosowanie się do stawianych mu wymagań,

−

na poziomie relacji instytucja – jednostka – działania zwiększające odporność
pracownika na stresory: warsztaty na temat strategii radzenia sobie ze stresem (priorytety,
zarządzanie czasem, identyfikacja złodziei czasu), treningi umiejętności społecznych,
asertywności; promowanie realistycznej wiedzy o zawodzie, promowanie wartości życia
pozazawodowego dla zwiększania odporności psychicznej człowieka; rozwijanie
wsparcia społecznego i profesjonalnego – grupy wsparcia, konsultacje, formalne
i nieformalne spotkania, terapia (psychoterapia, interwencja kryzysowa).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.1.3. Dylematy etyczne i psychologiczne w pracy ratownika

Etyka pozwala określić czy postępowanie ludzkie jest słuszne i sprawiedliwe czy też nie.
Etyka dzieli się na:

−

etykę ogólną – zajmująca się określeniem podstawowych znaczeń takich pojęć jak:
dobro, powinność, sumienie, odpowiedzialność, obowiązek, norma,

−

etykę

szczegółową

–

zajmującą

się

formułowaniem

zasad

postępowania

w najważniejszych typach sytuacji, w jakich znajduje się człowiek. Te zasady wynikają
z założeń etyki ogólnej.

Etyka wiąże się ściśle z działaniem człowieka i z dokonywanymi przez niego wyborami.
W tych wyborach każdy człowiek kieruje się jakimiś zasadami, nawet niekoniecznie
uświadamiając sobie, jakie jest źródło jego decyzji. Zasady wpojone w procesie wychowania,
wybrane przez człowieka czy też narzucone przez społeczeństwo tworzą zbiór zasad i norm,
którymi kieruje się on podejmując decyzje. Do właściwego rozwiązywania problemów
pojawiających się w trakcie wykonywania obowiązków zawodowych potrzebna jest wiedza
ale i odpowiednia postawa etyczna. Etyka zawodowa jest rodzajem etyki szczegółowej
i mówi o zasadach postępowania osób wykonujących różne określone zawody. Etyka
zawodowa zawsze wychodzi od ogólnych nadrzędnych celów konkretnej działalności
i formułuje reguły postępowania w konkretnych sytuacjach. Reguły te wskazują osobie
wykonującej określony zawód, jakimi zasadami powinna się kierować, jakich dokonywać
wyborów w określonych okolicznościach. Kryteria dokonywania wyborów w sytuacjach
problematycznych wynikają:

−

ze świadomości i precyzyjnego określenia funkcji danego zawodu (po co jestem, czemu
ma służyć moje działanie),

−

ze zdefiniowania obowiązków spoczywających na osobach określonego zawodu (co jest
podstawowym moim obowiązkiem),

−

z określenia zakresu odpowiedzialności etycznej (przed kim i za jakie działania
odpowiadam).
Można powiedzieć, że etyka zawodowa uzupełnia wskazania zawarte w aktach

prawnych, poleceniach służbowych, regulaminach i procedurach oraz dotyczy sytuacji
wychodzących poza regulacje formalno – prawne. To, jak postępować wykonując swoje
obowiązki, określają bowiem:

−

szczegółowe normy prawne (szczegółowe przepisy prawne dotyczące np. wykonywania
jakiegoś działania medycznego),

−

ogólne normy prawne (przepisy prawne bardziej ogólne),

−

normy etyki zawodowej (np. zasady zawarte w kodeksie etyki zawodowej pielęgniarki),

−

normy obyczajowe i środowiskowe (np. przyjmuje się, że mimo prawnych podstaw do
pobrania narządów od zmarłego – bo nie zrobił on zastrzeżenia, jak przewiduje to przepis
– norma obyczajowa każe pytać rodzinę zmarłego o zgodę na pobranie narządów),

−

normy etyki indywidualnej (czyli normy wynikające z własnych przekonań, czasem
stojące w sprzeczności z normami etyki zawodowej, czy narzucanymi obowiązkami – np.
aborcja zgodna z prawem, niezgodna z sumieniem lekarza).
ś

aden przepis czy procedura nie jest w stanie uwzględnić wszystkich złożonych sytuacji

oraz ich uwarunkowań, a także przewidzieć wszelkich komplikacji i problemów, jakie
rzeczywistość może postawić przed człowiekiem wykonującym dany zawód. Etyka
zawodowa ma być źródłem postawy człowieka, jaką będzie przyjmował w postępowaniu,
wtedy, gdy napotka wątpliwości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Etyka zawodowa pełni dwie funkcje:

−

społeczną – ma gwarantować społeczeństwu, że człowiek wykonujący dany zawód
zachowa się w sposób, w jaki spodziewać się będą po nim inni (magazynier nie będzie
kradł, lekarz zabijał itp.),

−

psychologiczną – daje wskazówki, doprecyzowuje wymagania, pozwala człowiekowi na
wykonywanie obowiązków zawodowych z większą pewnością.

Każdy człowiek jest odpowiedzialny za wykonywanie swoich obowiązków.

Odpowiedzialność to gotowość do ponoszenia konsekwencji za swoje działania, poczucie, że
jakiś obowiązek powinno się spełnić, gotowość do wykonania obowiązku lub poniesienia
konsekwencji za jego niewykonanie bądź złe wykonanie. Konsekwencjami w takim
przypadku są sankcje prawne, sankcje służbowe. Odpowiedzialność etyczna zawsze ma
ź

ródło w woli człowieka, jest związana z decyzją o określonym działaniu. W odniesieniu do

wartości, na które wskazuje etyka, konsekwencją wyborów w sytuacji dylematu jest stan
niepewności, wyrzuty sumienia czy brak przeświadczenia o słuszności podjętej decyzji.

Człowiek czyniąc coś, zawsze robi to biorąc pod uwagę jakieś wartości, którymi się

kieruje. Wartości te wynikają z indywidualnych przekonań albo zawodowych zasad
etycznych. Wartość jest jednym z podstawowych pojęć używanych w etyce. Stopień ważności
wartości tworzy indywidualną hierarchię wartości. W sytuacji konfliktowej – sytuacji wyboru
między wartościami – ujawnia się posiadana przez człowieka hierarchia wartości.

Etyczny absolutyzm utrzymuje, że istnieje absolutny, niezależny od człowieka, kultury,

sytuacji, system wartości i norm moralnych.

Etyczny relatywizm głosi, iż wartości i normy moralne zależą od człowieka, grupy

społecznej, sytuacji.

Sytuacja, w której człowiek musi wybierać między wartościami, które uznaje za ważne

stanowi dla niego dylemat etyczny. Rozstrzygnięcie dylematu etycznego wiąże się najczęściej
z poświęceniem jednej wartości na rzecz innej.

W pracy ratownika błędny wybór etyczny jest podstawowym zagrożeniem jego pracy. Im

trudniejsza sytuacja, tym ważniejsze zdawanie sobie sprawy z wielkiej odpowiedzialności.
ś

adna teoria nie może przewidzieć wszystkich sytuacji etycznie problematycznych

i dostarczyć kryteriów podejmowania decyzji ani odpowiedzi na pytania, jakie wtedy się
pojawiają. Szczególnie w zawodach medycznych, samo życie jak i nauka tworzy nowe
problemy, których często ani kodeksy, ani przepisy szczegółowe nie są w stanie ująć. Decyzje
zawodowe opierają się na wiedzy i doświadczeniu zawodowym. Decyzja jest rodzajem
czynności intelektualnej, jaką człowiek podejmuje dla wyboru właściwego w danej sytuacji
celu działania i sposobów jego realizacji. Umiejętność podejmowania decyzji ma szczególne
znaczenie w sytuacjach trudnych, z którymi ratownik bardzo często spotyka się w swojej
praktyce zawodowej.

Problemy związane z prawami pacjenta

Dylematy etyczne powstają przede wszystkim na podłożu konfliktów między

powinnościami a prawami pacjentów. Są to między innymi prawa do:

−

bycia informowanym o procesie leczenia i opieki,

−

odmowy poddania się zabiegom diagnostyczno-leczniczym mającym również charakter
badań eksperymentalno-naukowych,

−

właściwego dla danej sytuacji zdrowotnej procesu leczenia i opieki,
Rozwiązanie tego typu problemów wiąże się z wyborem postępowania, które jest według

osoby decydującej słuszne, ale niekoniecznie optymalne. Decyzja jest tym trudniejsza, im
bardziej godzi w prawa pacjenta.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Problemy ratowania życia

Wiedza, jaką dziś dysponujemy, zgromadzone doświadczenia, postępy farmakoterapii

i rozwój techniki sprawiły, że zwiększa się szansa wydłużenia świadomego życia wielu
pacjentom. Z tym rodzi się też coraz więcej pytań związanych z granicami życia i śmierci,
z problemem przedłużania życia i podejmowania ratowania go w sytuacji beznadziejnej:

−

kiedy podejmować resuscytację, a kiedy od niej odstąpić?

−

czy podejmować resuscytację, gdy okoliczności (np. upływ czasu, posiadane
doświadczenie, brak odpowiedniej aparatury, brak partnera do pomocy) każą wątpić
w pełne powodzenie akcji?

−

co zrobić, gdy prawidłowo prowadzona resuscytacja nie doprowadza do przywrócenia
czynności serca?

−

czy podejmować resuscytację, gdy współistnieją ciężkie, nieodwracalne uszkodzenia
ciała?

−

kiedy, kto i w jakich okolicznościach może stwierdzić śmierć?

Wiele kontrowersji i dyskusji etycznych dostarcza również problem przyjęcie właściwej
postawy wobec zgłaszanych przez rodzinę i samego chorego w sytuacjach beznadziejnych,
sytuacjach ogromnych, przedłużających się cierpień pacjenta jego próśb o przyspieszenie
ś

mierci, próśb rodziny o odłączenie respiratora i aparatów wspomagających.

Problemy organizacji działań ratowniczych

W czasie akcji, gdy wiele decyzji podejmowanych jest pod presją czasu niepewność

w podejmowaniu decyzji i wątpliwości co do dokonywanych wyborów mogą dotyczyć
samego sposobu organizacji i przebiegu prowadzonych działań. Pojawia się tu kilka
problemów:
1.

Problem segregacji poszkodowanych dotyczy przede wszystkim pytań:

−

kogo najpierw resuscytować, gdy zagrożone jest wiele osób (np. w wypadku
komunikacyjnym)?

−

co robić, gdy należałoby poświęcić dużo czasu osobie umierającej lub potrzebującej
natychmiastowego zaopatrzenia, tak dużo, że jego zużycie obniżałoby szanse przeżycia
innej ofiary.

Można wyróżnić następujące kategorie ofiar pretendujących do uprzywilejowanego
traktowania przez ekipę ratowniczą: dzieci, kobiety w ciąży, ważne osobistości (VIP) oraz
sami uczestnicy akcji ratunkowej. Mówiąc o uprzywilejowaniu mamy na myśli oczywiście
względy inne niż medyczne. Dylemat zawiera się w pytaniu czy np. dziecko jako takie
zasługuje na danie mu pierwszeństwa ze szkodą dla innej ofiary z punktu widzenia norm?
2.

Nakaz poświęcenia wpisany w rolę zawodowa ratownika i dobrowolność bohaterstwa
staje się podstawą do pytań:

−

czy istnieje nakaz podejmowania ryzyka ponad miarę?

Uczestnik akcji ratunkowej działa z zasady w warunkach zagrożenia. Każdy, kto decyduje

się wykonywać zawód narażający go na takie ryzyko, zgadza się je podejmować, istniejące
zagrożenie nie może wiązać się z odmową przez ratownika udzielenia pomocy. Z nakazu
poświęcenia wydaje się nie wynikać jednak nakaz podejmowania ryzyka ponad miarę.
Podjecie decyzji – nie ratować, bo ryzyko dla mnie jest zbyt duże – w takiej sytuacji staje się
dla człowieka dylematem etycznym obarczonym wspomnianymi wyżej konsekwencjami
w postaci niepewności, wyrzutów sumienia.
3.

Ryzyko podejmowane przez służby ratownicze dla odzyskania zwłok. Tu rodzi się
pytanie:

– czy wolno podejmować istotne ryzyko w akcji zmierzającej do odzyskania zwłok,

porównywalne z tym, jakie rutynowo podejmuje się w ratowaniu żywych ofiar?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wydaje się, że prawidłowym jest tu przyjęcie jako priorytetowego nakazu normy

ochrony życia. Ratownicy są moralnie zobowiązani do ochrony swojego życia, a wartości
ż

ycia nie da się przeciwstawić wartości związanej z możliwością dokonania godnego

pochówku zwłok ofiar katastrofy.
4.

Udział krewnych pacjenta i jego bliskich przyjaciół.
Uwzględnianie życzeń krewnych ofiary w stresujących sytuacjach staje się coraz

trudniejsze, gdy od podstawowych zabiegów ratowniczych trzeba przejść do działań
inwazyjnych, jak defibrylacja, a nawet drenaż klatki piersiowej czy może otwarcie klatki
piersiowej w celu bezpośredniego masażu serca.
5.

Zagrożenie zakażeniem ratownika w trakcie resuscytacji poprzez wentylację usta–usta,
kontakt z krwią ratowanego czyli dylemat ratowania czyjego życia wobec ryzyka
zagrożenia własnego.

Problemy w udzielaniu pomocy psychologicznej

Udzielanie pomocy psychologicznej w ratownictwie wymaga odpowiednich dyspozycji

emocjonalnych, wysokich kwalifikacji zawodowych i etycznych. Działania takie polegają na
głębokim zrozumieniu sytuacji osoby poszkodowanej, umiejętności nawiązania kontaktu
i stosowania różnorodnych procedur; wymagają określenia celu działania, jakim ma być
udzielanie pomocy psychologicznej i braku złych intencji w swoich działaniach
psychologicznych. Udzielanie pomocy psychologicznej nie jest wolne od wielu dylematów.
Problemem mogą się stać:

−

poufność niekiedy kolidująca z troską o bezpieczeństwo innych osób, gdy ujawnienie
informacji o osobie, której udziela się pomocy może ochronić innych,

−

określone profesjonalnie relacje między terapeutą a ofiarą (problematyczne jest
zaangażowanie emocjonalne, wyrażanie empatii szczególnie poprzez dotyk; zasadą jest,
aby nie wykraczać poza poziom form profesjonalnej pomocy),

−

wyznawane przez udzielającego pomocy wartości i przekonania nie mogą być tłumione,
bo działania stają się wówczas niespójne. Jednak poglądy nie mogą wpływać na
udzielanie pomocy osobie ze względu na jej przekonania, wygląd, światopogląd, (np.
AIDS, homoseksualizm, rasa, światopogląd, narodowość),

−

podobnie w sytuacji, gdy ratownik ma ambiwalentne uczucia związane z ratowaniem
domniemanego sprawcy wypadku, wówczas umiejętność okazywania empatii
i pozytywnego nastawienia jest wstawiona na ciężką próbę – ludzie, na rzecz których
pracują ratownicy, często narazili życie innych, działali nieodpowiedzialnie lub
z zamiarami przestępczymi,

−

agresja, z którą niejednokrotnie spotykają się udzielający pomocy (ataki werbalne
i fizyczne), które są odpowiedzią na ich próby ratowania życia i zdrowia ofiar.

Praca w służbach ratowniczych jest pełna wyzwań i może być źródłem bardzo dużej
satysfakcji. Jednocześnie jest to zawód stresujący, wymagający dużego zaangażowania,
gotowości do działania w sytuacjach dużego ryzyka, umiejętności szybkiego podejmowania
decyzji, sprawnej organizacji i sprawnego działania, umiejętności pracy w zespole, dużej
umiejętności samokontroli i odporności na stres. Znajomość rozwiązań prawnych ułatwia
pracę w trudnych decyzyjnych sytuacjach – niektóre sprawy sporne są uregulowane prawnie.
Ratownik nie uniknie jednak dramatycznych dylematów i z pewnością nie może sądzić, że
będzie mógł znaleźć odpowiedź na wiele trudnych pytań i proste reguły, które można by
stosować rutynowo.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak można wyjaśnić pojęcie wypalenia zawodowego?

Jakimi cechami charakteryzuje się syndrom wypalenia zawodowego?

Jakie są objawy wypalenia zawodowego?

Jaki jest mechanizm wypalenia zawodowego?

Jak klasyfikuje się przyczyny wypalenia zawodowego?

Jakie są obszary przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu?

Jakie są techniki relaksacyjne przydatne w przeciwdziałaniu wypaleniu zawodowemu?

Co określa termin wizualizacja?

Co określa termin biofeedback?

10.

Jakie znasz metody wsparcia grupowego w profilaktyce wypalenia zawodowego?

11.

Jak wyjaśnić pojęcie dylematu etycznego?

12.

Co określa termin etyka zawodowa?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wypalenie zawodowe często powstaje u osób, które nieadekwatnie oceniają swoją rolę

i odpowiedzialność zawodową, stawiają sobie nierealne cele. Czy myślałeś, co skłoniło Cię
do wyboru zawodu ratownika? Określ cel, jaki chciałbyś osiągnąć w pracy zawodowej. Oceń,
czy cel jest realny, czy dotyczy Ciebie (a nie innych), czy uwzględnia ograniczenia, jakie
niesie zawód. Porozmawiaj o tym z osobą w parze. Zweryfikuj cel, jeśli okaże się nierealny.
Otrzymane od kolegi stwierdzenia oceń, czy są według Ciebie racjonalne, jaki są dowody na
ich prawdziwość, a jakie argumenty obalające te opinie. Omów w parze refleksje na temat
wpływu takich opinii na powstawanie wypalenia zawodowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych przyczyny wypalenia zawodowego,

określić zadania i zakres odpowiedzialności ratownika medycznego,

określić cele pracy ratownika i swoje poglądy na sukces w tym zawodzie,

przedstawić osobie w parze,

przeanalizować wzajemnie czy sformułowane opinie są realistyczne,

zapisać te poglądy, które mogą przyczynić się do wypalenia zawodowego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Osoby podatne na wypalenie zawodowe często ulegają stereotypom na temat

skuteczności i zaangażowania w pracy. Przeczytaj poniższe przykłady stereotypowych
stwierdzeń dotyczących pracy. Zapisz, jakie zachowania i postawy mogą pojawić się jako
konsekwencja przyjęcia takiego sposobu myślenia. Opisz postawy ludzi, które mogą
przyczyniać się do wypalenia zawodowego w pracy ratownika medycznego.
1)

„Moja praca jest moim życiem”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Muszę być całkowicie kompetentny, świetnie się na wszystkim znać i być w stanie
pomóc każdemu” .

„Muszę być lubiany przez wszystkich, akceptowany przez tych, z którymi i dla których
pracuję” .

„Każda negatywna informacja zwrotna powinna być przeze mnie dokładnie
przeanalizowana, bo oznacza, że w tym, co robię jest coś nie w porządku.”

„Muszę być nieomylny i nie popełnić żadnego błędu”.

„Sprawy musza toczyć się dokładnie tak jak ja chcę i zaplanuję” .

„Należy martwić się problemami i niepowodzeniami podopiecznego” .

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych przyczyny wypalenia zawodowego,

przeanalizować stereotypowe opinie zaprezentowane na arkuszu ćwiczeń,

określić konsekwencje w działaniu zawodowym przy przyjęciu takiego sposobu
myślenia,

opisać postawy zawodowe, jakie mogą przyczynić się do wypalenia u ratownika
medycznego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusz zawierający stereotypowe opinie dla każdego ucznia,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Na podstawie wymienionych w poradniku instytucjonalnych przyczyn wypalenia

zawodowego sformułuj postulaty jak przeciwdziałać wypaleniu zawodowemu zmieniając
warunki i organizacje pracy. Zapisz, co należy robić w formie zdań bezokolicznikowych, np.
organizować przerwy itp.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych przyczyny instytucjonalne wypalenia,

określić, na jakie elementy środowiska i organizacji pracy powinno zwracać się uwagę
w profilaktyce wypalenia zawodowego,

przeanalizować warunki i organizację pracy ratownika medycznego,

określić, jakie elementy środowiska pracy mogą przyczyniać się do wypalenia
zawodowego,

zapisać w formie zasad i wskazań dla pracodawców oraz pracowników, na co
w środowisku pracy należy zwrócić szczególną uwagę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Jest wiele technik relaksacji pozwalających odreagowywać napięcia związane

z doznawanym stresem. Jedną z nich jest trening Jacobsona. Przeprowadź z grupą relaksację
metodą Jacobsona. Omów doznawane odczucia w trakcie relaksowania się (uczestnik
treningu) oraz swoje spostrzeżenia z obserwacji osób poddanych treningowi (prowadzący).
Jakie znasz inne techniki relaksacji?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych techniki relaksacji,

zapoznać się z instrukcją i zasadami prowadzenia treningu Jacobsona,

przeprowadzić trening w grupie 4–6 osób,

określić swoje spostrzeżenia na temat wykonywanych ćwiczeń,

wymienić i scharakteryzować inne techniki relaksacji,

porównać trening autogenny i trening Jacobsona.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja przeprowadzania treningu,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcia wypalenia zawodowego?



scharakteryzować objawy wypalenia zawodowego?



określić przyczyny wypalenia zawodowego leżące po stronie
jednostki i po stronie instytucji?



omówić mechanizm powstawania wypalenia zawodowego?



wymienić sposoby prewencji wypalenia zawodowego?



wymienić sposoby interwencji w przypadku wypalenia zawodowego?



omówić techniki relaksacyjne?



scharakteryzować sposoby kontroli stresu?



zdefiniować pojęcie biofeedbacku?



10)

scharakteryzować sposoby wsparcia grupowego w wypaleniu
zawodowym?



11)

wyjaśnić termin superwizja?



12)

scharakteryzować sposoby kontroli stresu?



13)

zdefiniować pojęcie dylematu etycznego?



14)

zdefiniować pojęcie etyki zawodowej?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 22 zadania. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Sytuacja, w której zaburzony zostaje normalny przebieg aktywności człowieka ze
względu na czynniki zagrażające, zakłócające, uniemożliwiające działanie lub
powodujące pozbawienie jakiejś wartości to sytuacje
a)

konfliktowe.

trudne.

przeciążenia.

optymalne.

Sytuacje trudne wpływają na zachowanie człowieka wywołując
a)

zmiany przystosowawcze.

zmiany przystosowawcze i nieprzystosowawcze.

nie powodując zmian w zachowaniu, lecz w myśleniu człowieka.

zmiany nieprzystosowawcze.

Człowiek reaguje na frustracje w sposób zadaniowy lub obronny. Obronne zachowanie
obejmuje
a)

agresję i dążenie do rozwiązania problemu.

próby pokonania przeszkody, fiksację.

regresję, agresję, fiksację.

regresję, agresję i modyfikacje metody działania, tak by osiągnąć cel.

Tłumem nie są
a)

ludzie poszkodowani w wyniku katastrofy kolejowej oczekujący na pomoc.

studenci drugiego roku ekonomii w trakcje zajęć.

kibice na meczu bokserskim.

klienci oczekujący na otwarcie supermarketu przed super wyprzedażą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podczas wystąpienia paniki osoba udzielająca pomocy nie powinna
a)

angażować osób z tłumu do pomocy.

wyjaśniać na czym polega zagrożenie.

izolować osób szczególnie przerażonych.

kierować wezwań ogólnie do tłumu.

Joanna przeszła w tym roku na emeryturę Ma trudności z odnalezieniem się w nowej roli,
nie umie jeszcze zorganizować sobie dnia. Brakuje jej zajęć, czuje się osamotniona, choć
równocześnie marzy, żeby wreszcie przeczytać ulubione książki i zająć się nauką języka
włoskiego. Joanna przeżywa
a)

kryzys egzystencjalny.

kryzys rozwojowy.

kryzys sytuacyjny.

adna z powyższych odpowiedzi.

Potrzeby człowiek wzmagające się bezpośrednio po przeżyciu zdarzenia traumatycznego
to
a)

potrzeba odniesienia sukcesu w zmaganiu się z przeciwnościami.

potrzeba akceptacji i wiary w siebie.

potrzeba bezpieczeństwa i zrozumienia.

potrzeba nabrania dystansu do przebytych wydarzeń.

Sześcioetapowy model interwencji kryzysowej wg Jamesa i Gillilanda obejmuje dwie
główne fazy interwencji: fazę wysłuchiwania i fazę działania. W fazie wysłuchiwania nie
występuje pomoc udzielana poprzez
a)

zapewnianie bezpieczeństwa ofierze.

określanie problemu ofiary.

układanie planów najbliższych działań dla ofiary,

przekonywanie ofiary do własnego profesjonalizmu.

Jesteś świadkiem zatrzaśnięcia się dziecka w ciemnym, małym pomieszczeniu.
Udzielanie mu pomocy zaczniesz od
a)

nawiązania z nim kontaktu słownego.

szybkiego pobiegnięcia po pomoc ( klucz) i szybkiego powrotu do dziecka.

zatelefonowania po pomoc.

znalezienia w budynku apteczki.

10.

Zespół stresu pourazowego może być wynikiem
a)

przeciążenia obowiązkami zawodowymi.

doświadczenia śmierci kogoś bliskiego.

doświadczania częstych sytuacji stresujących.

wszystkie czynniki łącznie wymienione w punktach a, b, c.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11.

Osoba, u której rozpoznano syndrom stresu pourazowego zachowuje się w sposób bardzo
ryzykowny, podejmuje działania na granicy życia i śmierci, uprawia ryzykowne sporty,
wchodzi w konflikty z policją, ma zaburzone poczucie własnej niezniszczalności. Osoba
ta stosuje wzorzec nieprawidłowego zachowania w stosunku do przeżytego
doświadczenia. Jest to wzorzec
a)

odwrażliwienia

dotknięcia śmierci

winy ocalonego

poszukiwania znaczenia.

12.

W zespole stresu pourazowego stosuje się niekiedy leki zmniejszające pobudzenie lub
leki przeciwdepresyjne. W jakiej fazie można wspierać udzielaną pomoc psychologiczną
lekami zmniejszającymi pobudzenie, w fazie
a)

wypierania i emocjonalnego odrętwienia.

integracji.

natrętnych nawrotów.

zagrożenia życia.

13.

10-letni chłopiec od pewnego czasu demonstruje zobojętnienie na jakikolwiek ból, unika
kontaktów i zwierzeń, nie chce bliskości emocjonalnej z nikim, wykazuje również brak
współczucia, empatii, zobojętnienie na różne trudne sytuacje. Możemy podejrzewać, że
a)

przeżył kiedyś silne zdarzenie traumatyczne.

doświadcza powtarzających się urazów psychicznych trwających od jakiegoś czasu.

przeżywa kryzys rozwojowy.

jest przeciążony obowiązkami.

14.

Osoba poszkodowana na miejscu katastrofy kolejowej odmawia udzielenia jej pomocy.
Jak właściwie zachęcić ją do przyjęcia pomocy
a)

uspokoić, zachować życzliwą stanowczość, komunikować co i po co zamierza się
zrobić, przedstawić swoje kwalifikacje.

uspokoić, wykazać współczucie i troskę, poszukać kogoś z rodziny, żeby starał się ją
przekonać.

zdecydowanie podjąć działania pomocowe, poinformować, że odmową stwarza
dodatkowe zagrożenie.

przedstawić się, zapytać o powód odmowy, wyjaśniać swoje racje i podjąć dyskusję.

15.

Do reakcji dzieci w wieku przedszkolnym na sytuacje traumatyczne zwykle nie należy
a)

angażowanie się w bójki.

ssanie kciuka.

zanieczyszczanie się kałem.

płaczliwość.

16.

Technikę debriefingu stosujemy
a)

24–48 godzin po zdarzeniu traumatycznym.

w godzinę po zdarzeniu traumatycznym.

kilka miesięcy po zdarzeniu traumatycznym.

dopiero, gdy wystąpi zespół stresu pourazowego po zdarzeniu traumatycznym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17.

ona umierającego zamartwia się robiąc sobie wyrzuty, że nie sprawowała nad nim

należytej opieki, zbyt mało mu dawała troski, rozważa czy śmierć męża nie jest karą za
jej myśli i poczucie zmęczenia jego chorobą, obiecuje sobie, że jak mąż wyzdrowiej już
nigdy nie będzie mu dokuczać. Wg modelu przeżywania straty żona przechodzi stadium
a)

gniewu.

zaprzeczania i izolacji.

depresji.

targowania się.

18.

Które z zachowań ciężko chorego ma charakter adaptacyjny
a)

odrzuca pomoc innych.

tłumi przeżywane uczucia.

ujawnia bliskim swoje bolesne uczucia.

rezygnuje z aktywności.

19.

Do objawów wypalenia zawodowego nie należą
a)

poczucie izolacji od świata.

choroby somatyczne bez rozpoznanych przyczyn.

skargi na przepracowanie.

poczucie wysokich kompetencji zawodowych.

20.

Działania zwiększające umiejętność radzenia sobie ze stresem to
a)

zdrowy tryb życia.

relaksacja.

rozwijanie umiejętności interpersonalnych.

regularny wypoczynek i relaksacja.

21.

Pogląd, który głosi, iż wartości i normy moralne zależą od człowieka, grupy społecznej,
sytuacji to
a)

etyczny absolutyzm.

etyczny relatywizm.

etyka zawodowa.

aden z ww. poglądów.

22.

Superwizja to
a)

metoda wsparcia społecznego, pozwalająca uzyskać informacje zwrotne o swojej
pracy.

metoda grupowej terapii.

metoda relaksacji wykorzystująca wizualizację.

trening umiejętności społecznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko................................................................................................

Rozwiązywanie problemów psychologicznych człowieka w zagrożeniu

Zakreśl poprawną odpowiedź

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Argyle M., Psychologia stosunków międzyludzkich. PWN, Warszawa 1999

Balawajder K., Umiejętności interpersonalne w niesieniu pomocy innym, w: Popiołek K.
(red.), Psychologia pomocy, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 1996

Fraczek A., Kofta M., Frustracja i stres psychologiczny, w: Psychologia Tomaszewski T.
(red.), PWN, Warszawa, 1982

Greenstone J.L., Leviton S.C., Interwencja kryzysowa, GWP, Gdańsk 2004

Hebanowski M., de Walden-Gałuszko K., śylicz Z. (red), Podstawy opieki paliatywnej
w chorobach nowotworowych PZWL, Warszawa 1998

Hetherington A., Wsparcie psychologiczne w służbach ratowniczych, GWP, Gdańsk
2004

Hołówka J., Etyka w działaniu, Prószyński i s-ka, Warszawa 2000

James R.K., Gilliland D.E., Strategie interwencji kryzysowej. PARPA, Warszawa 2004

Janczewska M., Roszczyńska J., Jak uniknąć objawów wypalenia w pracy z chorymi,
Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2004

10.

Jarosz M., Psychologia lekarska, PZWL, Warszawa 1988

11.

John-Borys M., Pomoc ludziom, którzy pomagają, innym, w: Popiołek K. (red.),
Psychologia pomocy, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996

12.

Kubacka-Jasiecka D., Mudyń K. (red), Kryzys, interwencja i pomoc psychologiczna.
Nowe ujecia i możliwości, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2003

13.

Le Bon G., Psychologia tłumu, wyd. Antyk, Kęty 1998

14.

Lipowska-Teutsch A., Ośrodki interwencji kryzysowej, (Materiał opracowany w ramach
Projektu Likwidacji Skutków Powodzi Banku światowego)

15.

Nasiełowska-Barud A., Choroba jako kryzys psychologiczny, w: Kubacka-Jasiecka D.,
Mudyń K. (red.), Kryzys, interwencja i pomoc psychologiczna. Nowe ujęcia
i możliwości, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2003

16.

Popiołek K.(red.), Kryzysy, katastrofy, kataklizmy. Zjawiska współczesnej cywilizacji,
Stowarzyszenie Psychologów i Architektów, Poznań 2004

17.

Sęk H. (red.), Wypalenie zawodowe – przyczyny, mechanizmy, zapobieganie,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000

18.

Sęk H., Rola wsparcia społecznego w sytuacji kryzysu w: Oblicza kryzysu
psychologicznego i pracy interwencyjnej, Sęk H. (red.), All, Kraków 1997

19.

Sęk H., Wypalenie zawodowe. Psychologiczne mechanizmy i uwarunkowania. Zakład
Wydawniczy K. Domke, Poznań 1996

20.

Słowik P., Rola psychologicznej interwencji w kryzysie wywołanym przez chorobę
somatyczną i hospitalizację, w: Kubacka-Jasiecka D., Mudyń K. (red), Kryzys,
interwencja i pomoc psychologiczna. Nowe ujęcia i możliwości, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2003

21.

Sobczak-Matusiak J., Psychologia kontaktu z klientem, Wyd. Wyższej Szkoły Bankowej,
Poznań 1996

22.

Tomaszewski T., Człowiek i otoczenie, w: Psychologia, Tomaszewski T. (red), PWN,
Warszawa 1982

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Myślenie i rozwiązywanie problemów, Psychologia Ogólna, Referaty
Analiza protokołów werbalnych w badaniach rozwiązywania problemów, psychologia
myslenie i rozwiazywanie problemow, Psychologia
WPP - Rozwiazywanie problemow, Psychologia WSFiZ, Wyższe Procesy Poznawcze
Myślenie i rozwiązywanie problemów, Psychologia, Psychologia poznawcza
Myślenie i rozwiązywanie problemów, Psychologia Ogólna, Referaty
Analiza protokołów werbalnych w badaniach rozwiązywania problemów, psychologia
SCIAGA1 myslenie rozwiazywanie problemow, AWF, I rok, Psychologia
Psychologia notatki na egzamin myslenie rozwiazywanie problemow, AWF, I rok, Psychologia
6. rozwiazywanie problemow wprowadzenie, psychologia
Rozwiązywanie problemów, Studia, Rok I, Psychologia ogólna
17.03.2011, Psychologia rozwoju człowieka
ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW- koncowa, Studia, Rok I, Psychologia ogólna
okres rozwoju człowieka problemy psychologiczne wiek 0 3 lat
1 Problematyka, psychologia, II rok, psychologia rozwoju czlowieka w cyklu zycia
Rozwiązywanie problemów, Pedagogika - studia, I semestr - ogólna, Psychologia ogólna
Psychologia rozwiazywania problemow szkoly

więcej podobnych podstron