B SPINOZA ETYKA

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

Baruch SPINOZA

ETYKA

W PORZ

DKU GEOMETRYCZNYM DOWIEDZIONA

przeło

ył Ignacy My

licki, na nowo opracował Leszek Kołakowski

ĘŚĆ

PIERWSZA

O BOGU

DEFINICJE

I. Przez przyczyn

samego siebie rozumiemy to, czego istota obejmuje istnienie, czyli to,

czego natur

poj

ąć

na tylko jako istniej

II. Sko

czon

w swoim rodzaju nazywa si

rzecz, która mo

e by

ograniczona przez

inn

, tej samej natury. Ciało na przykład nazywa si

sko

czonym, zawsze bowiem

pojmujemy inne wi

ksze [od niego]. Podobnie jedna my

l jest ograniczana przez inn

Natomiast ciało nie jest ograniczone przez my

l ani my

l - przez ciało.

III. Przez substancj

rozumiem to, co istnieje samo w sobie i pojmowane jest samo przez

siebie, czyli to, czego poj

cie nie wymaga poj

cia innej rzeczy, za pomoc

którego

musiałoby by

utworzone.

IV. Przez atrybut rozumiem to, co rozum poznaje z substancji jako stanowi

ce jej istot

V. Przez modus rozumiem pobudzenia substancji, czyli to, co jest w czym

innym, przez

co te

jest pojmowane.

VI. Przez Boga rozumiem byt niesko

czony bezwzgl

dnie, to znaczy substancj

składaj

z niesko

czenie wielu atrybutów, z których ka

dy wyra

a istot

wieczn

niesko

czon

WYJA

NIENIE. Mówi

: niesko

czony "bezwzgl

dnie", a nie "w swoim rodzaju", temu

bowiem, co jest tylko w swoim rodzaju niesko

czone, mo

emy odmówi

niesko

czenie

wielu atrybutów; do istoty za

tego, co jest niesko

czone bezwzgl

dnie, nale

y wszystko,

cokolwiek wyra

a istot

i co nie obejmuje

adnego zaprzeczenia.

VII. Woln

nazywa si

rzecz, która istnieje jedynie z konieczno

ci swojej natury i sama

siebie tylko determinuje do działania; konieczn

lub raczej przymuszon

taka, któr

inna determinuje do istnienia i oddziaływania w sposób

le okre

lony.

VIII . Przez wieczno

ść

rozumiem samo istnienie, o ile si

je pojmuje jako wynikaj

ce w

sposób konieczny z samej definicji rzeczy wiecznej.

WYJA

NIENIE. Takie bowiem istnienie zostaje poj

te zarówno jako prawda wieczna, jak

- jako istota rzeczy; dlatego te

nie mo

na go wyja

przez trwanie ani czas, cho

to trwanie poj

te było jako nie maj

ce pocz

tku ani ko

ca.

AKSJOMATY

I. Wszystko co jest, albo jest w sobie, albo w czym

innym.

Strona 1 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

II. To, co nie mo

e by

poj

te przez co

innego, winno by

poj

te samo przez siebie.

III. Z danej okre

lonej przyczyny w sposób konieczny wynika skutek, i odwrotnie, je

li nie

adnej okre

lonej przyczyny niemo

liwe jest, aby nast

pił skutek.

IV. Znajomo

ść

skutku zale

y od znajomo

ci przyczyny i obejmuje j

w sobie.

V. Rzeczy, które nie maj

po społu nic wspólnego, nie mog

jedna przez drug

zrozumiane, czyli poj

cie jednej z nich nie obejmuje poj

cia drugiej.

Idea prawdziwa musi zgadza

ze swoim przedmiotem.

VII. Istota tego, co daje si

poj

ąć

jako nieistniej

ce, nie obejmuje istnienia.

TWIERDZENIE I. Substancja z natury poprzedza swoje pobudzenia.

DOWÓD. Widoczne jest to z definicji 3 i 5.

TWIERDZENIE II. Dwie substancje, maj

ce odmienne atrybuty, nie maj

po społu nic

wspólnego.

DOWÓD. Widoczne jest to równie

z definicji 3. Ka

da bowiem substancja musi by

sobie i przez siebie musi by

pojmowana, czyli poj

cie jednej nie obejmuje poj

cia

drugiej.

TWIERDZENIE III. Je

li rzeczy nie maj

dzy sob

nic wspólnego, jedna z nich nie

e by

przyczyn

drugiej.

DOWÓD. Je

eli nic wspólnego po społu nie maj

, a wi

c (na mocy aks. 5) równie

nie

mog

jedna przez drug

rozumiane, to (na mocy aks. 4) jedna nie mo

e by

przyczyn

drugiej. C.b.d.o.

TWIERDZENIE IV. Dwie lub wi

cej rzeczy ró

nych ró

ni si

od siebie albo odmienno

atrybutów substancji, albo odmienno

ich pobudze

DOWÓD. Wszystko, co jest, albo jest w sobie, albo w czym

innym (na mocy aks. 1), tzn.

(na mocy def. 3 i 5) poza rozumem nie ma nic oprócz substancji i ich pobudze

. Poza

rozumem nie ma wi

c nic, przez co rzeczy mogłyby si

ró

dzy sob

, prócz

substancji, albo, co znaczy to samo (na mocy def. 4), ich atrybutów oraz pobudze

C.b.d.o.

TWIERDZENIE V. W przyrodzie (in rerum natura) nie mo

e by

dwóch lub wi

cej

substancji o tej samej naturze, czyli o tym samym atrybucie.

DOWÓD. Gdyby było wi

cej ró

nych substancji musiałyby si

one ró

od siebie albo

odmienno

atrybutów, albo odmienno

pobudze

(na mocy tw. poprz.). Gdyby

ró

niły si

tylko odmienno

atrybutów, nale

ałoby uzna

e jest tylko jedna

substancja o tym samym atrybucie. Gdyby natomiast ró

niły si

odmienno

pobudze

to, poniewa

substancja z natury poprzedza swoje pobudzenia (na mocy tw. 1), nie

na - je

li, pomijaj

c pobudzenia, rozwa

dzie sam

w sobie, tj. (na mocy

def. 3 i aks. 6) prawdziwie - poj

ąć

jej jako ró

nej od innej, tj. (na mocy tw. poprz.) nie

e by

cej substancji, lecz tylko jedna. C.b.d.o.

TWIERDZENIE VI. Jedna substancja nie mo

e by

wytworzona przez inna substancj

DOWÓD. W przyrodzie nie mo

e by

dwóch substancji o tym samym atrybucie (na mocy

tw. poprz.), czyli (na mocy tw. 2) substancji, maj

cych co

wspólnego po społu. St

d (na

Strona 2 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

mocy tw. 3) jedna nie mo

e by

przyczyn

drugiej, czyli jedna nie mo

e by

przez drug

wytworzona. C.b.d.o.

DODATEK. Wynika st

e substancja nie mo

e by

wytworzona przez co

innego. W

przyrodzie (in rerum natura) nie ma bowiem nic, prócz substancji i ich pobudze

, jak

wida

z aks. l oraz def. 3 i 5. Ale substancja nie mo

e by

wytworzona przez substancj

(na mocy tw. poprz.). Zatem w ogóle nie mo

e ona by

wytworzona przez co

innego.

C.b.d.o.

INNY DOWÓD. Łatwiej jeszcze dowodzi si

tego na podstawie niedorzeczno

twierdzenia sprzecznego. Gdyby mianowicie substancja mogła by

wytworzona przez

innego, wówczas znajomo

ść

jej musiałaby zale

od znajomo

ci jej przyczyny (na

mocy aks. 4); wtedy za

(na mocy def. 3) nie byłaby ona substancj

TWIERDZENIE VII. Do natury substancji nale

y istnienie.

DOWÓD. Substancja nie mo

e by

wytworzona przez co

innego (na mocy dod. do tw.

poprz.), jest przeto przyczyn

samej siebie, tj. (na mocy def. 1) istota jej obejmuje w

sposób konieczny istnienie, czyli istnienie nale

y do jej natury. J C.b.d.o.

TWIERDZENIE VIII. Wszelka substancja jest z konieczno

niesko

czona.

DOWÓD. Substancja o jednym atrybucie istnieje jedna tylko (na mocy tw. 5), a do jej
natury nale

y istnienie (na mocy tw. 7). B

dzie przeto [wypływa

] z jej natury,

e istnieje

albo jako sko

czona, albo jako niesko

czona. Atoli jako sko

czona nie [mo

e istnie

bowiem wtedy (na mocy def. 2) musiałaby j

ogranicza

inna substancja tej

e natury,

która tak

e (na mocy tw. 7) musiałaby istnie

z konieczno

; tak wi

c byłyby dwie

substancje o tym samym atrybucie, co jest niedorzeczne (na mocy tw. 5). Istnieje wi

jako niesko

czona. C.b.d.o.

PRZYPIS I. Skoro sko

czono

ść

jest w rzeczywisto

ci cz

ęś

ciowym zaprzeczeniem,

niesko

czono

ść

bezwzgl

dnym potwierdzeniem istnienia jakiejkolwiek natury, to z

samego twierdzenia 7 wynika,

e wszelka substancja musi by

niesko

czona.

PRZYPIS II. Nie w

tpi

e wszystkim, którzy s

o rzeczach w sposób m

tny i nie

przywykli poznawa

rzeczy przez ich pierwsze przyczyny, trudno jest poj

ąć

dowód

twierdzenia 7; nic dziwnego, albowiem nie odró

niaj

oni odmian substancji od samych

substancji, nie wiedz

, w jaki sposób rzeczy si

tworz

. St

d pochodzi,

e uroili sobie

przypisywa

substancjom pocz

tek, który dostrzegaj

w rzeczach przyrodzonych. Ci

bowiem, którzy nie znaj

prawdziwych przyczyn rzeczy, wszystko gmatwaj

i wymy

laj

sobie - bez jakichkolwiek oporów duchowych -

e drzewa mówi

podobnie jak ludzie oraz

[wyobra

sobie],

e ludzie rodz

równie dobrze z kamieni jak z nasienia i

wszelkie formy przeobra

w dowolne inne. Podobnie i ci, co mieszaj

bosk

natur

z ludzk

, łatwo przypisuj

Bogu ludzkie afekty, w szczególno

ci, dopóki przy tym nie

wiedz

, w jaki sposób afekty powstaj

w duszy. Gdyby za

ludzie wnikn

li w natur

substancji, nie mieliby najmniejszej w

tpliwo

ci co do prawdziwo

ci twierdzenia 7;

przeciwnie, twierdzenie to stałoby si

dla wszystkich aksjomatem i zaliczono by je w

poczet prawd powszechnie uznanych. Przez substancj

bowiem rozumieliby to, co

istnieje samo w sobie i pojmowane jest samo przez siebie, czyli to, czego znajomo

ść

nie

wymaga znajomo

ci innej rzeczy: przez odmiany za

to, co jest w czym

innym i czego

poj

cie wytwarza si

przy pomocy poj

cia tej rzeczy, w której [te odmiany] istniej

Dlatego te

emy mie

idee prawdziwe odmian nieistniej

cych: jakkolwiek bowiem nie

istniej

one aktualnie poza rozumem, istota ich przecie

tak jest zawarta w czym

innym,

e przez nie samo mog

poj

te. Natomiast poza rozumem prawdziwo

ść

substancji

jest wył

cznie w nich samych, gdy

one pojmowane same przez si

. Gdyby wi

c kto

Strona 3 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

powiedział,

e posiada jasn

i wyra

, czyli prawdziw

ide

substancji, niemniej jednak

tpi, czy substancja taka istnieje, byłoby to zaprawd

to samo, jak gdyby powiadał,

posiada ide

prawdziw

, niemniej jednak waha si

, czy nie jest ona fałszywa (co jest

oczywiste dla ka

dego, kto nale

ycie uwa

a). Podobnie, gdyby kto

utrzymywał,

substancja jest stwarzana, twierdziłby tym samym,

e idea fałszywa stała si

prawdziw

a nie sposób pomy

bardziej niedorzecznego. Trzeba tedy nieuchronnie przyzna

e istnienie substancji, podobnie jak jej istota, jest prawd

wieczn

d w inny jeszcze sposób mo

emy wywnioskowa

e jest tylko jedna jedyna

substancja tej samej natury, okazanie za

tego uwa

am za warte wysiłku.

eby za

tego

dokona

w porz

dku, nale

y zauwa

e prawdziwa definicja jakiejkolwiek rzeczy nic nie obejmuje ani nic nie wyra

prócz natury rzeczy definiowanej; wynika st

II.

adna definicja nie obejmuje ani nie wyra

a zgoła jakiejkolwiek okre

lonej liczby

przedmiotów jednostkowych [hol: przez jednostkowe przedmioty trzeba rozumie

takie,

które nale

żą

do jednego gatunku], nie wyra

a bowiem nic innego, jak natur

rzeczy

definiowanej. Na przykład definicja trójk

ta nie wyra

a nic innego jak prost

natur

trójk

ta, nie za

jak

ąś

okre

lon

liczb

trójk

tów;

III. nale

y nadmieni

e dla ka

dej rzeczy istniej

cej musi by

nieuchronnie dana

jaka

okre

lona przyczyna, dzi

ki której rzecz ta istnieje;

IV. trzeba na koniec zauwa

e przyczyna ta, dzi

ki której rzecz jaka

istnieje, albo

zawiera

musi w samej naturze i definicji rzeczy istniej

cej (mianowicie [w wypadku],

gdy istnienie nale

y do jej natury), albo te

musi by

poza ni

sam

Z tych zało

wynika,

e je

li w przyrodzie istnieje jaka

okre

lona ilo

ść

przedmiotów

jednostkowych, musi by

nieuchronnie przyczyna, dlaczego istniej

te wła

nie

przedmioty jednostkowe i dlaczego nie wi

cej ani nie mniej. Je

li np. w przyrodzie

istnieje dwudziestu ludzi (dla wi

kszej przejrzysto

ci zakładam,

e istniej

oni

jednocze

nie i

e przed nimi nie istnieli w przyrodzie inni), to nie wystarczy (aby

mianowicie poda

racj

, dla której istnieje dwudziestu ludzi) wskaza

ogólnie na

przyczyn

natury ludzkiej, ale trzeba b

dzie nadto ukaza

przyczyn

, dla której nie

cej ludzi istnieje ani nie mniej, jak dwudziestu; dla ka

dego bowiem człowieka z

osobna (na mocy uwagi III) koniecznie musi by

przyczyna, dlaczego on istnieje.

Przyczyna za

ta (na mocy uwag II i III) nie mo

e zawiera

w samej naturze ludzkiej,

do prawdziwej bowiem definicji człowieka nie wchodzi liczba dwadzie

cia. Tak wi

c (na

mocy uwagi IV) przyczyna, dla której istnieje tych dwudziestu ludzi, a zatem, dlaczego
istnieje ka

dy z nich z osobna, przyczyna ta musi koniecznie znajdowa

poza ka

dym

z nich. St

d za

bezwzgl

dnie nale

y wysnu

wniosek,

e wszystko, co ma tak

natur

e istnie

wiele przedmiotów jednostkowych tej natury, wszystko to musi koniecznie,

by [te przedmioty jednostkowe] istniały, posiada

przyczyn

zewn

trzn

. Otó

, skoro do

natury substancji nale

y istnienie (jak to zostało ju

okazane w niniejszym przypisie),

definicja jej musi zawiera

w sobie jej konieczne istnienie, a wi

c istnienie jej musi by

wywiedzione z samej jej definicji. A z definicji jej (jak okazali

my ju

na podstawie uwagi

II i III) nie mo

e wynika

istnienie wielu substancji; wynika wi

c z niej nieuchronnie,

istnieje tylko jedna jedyna substancja o tej samej naturze, jak [wła

nie] głosi twierdzenie.

TWIERDZENIE IX. Im wi

cej jakakolwiek rzecz posiada rzeczywisto

ci albo istnienia,

tym wi

cej przysługuje jej atrybutów.

DOWÓD. Widoczne jest to z definicji 4.

TWIERDZENIE X. Ka

dy poszczególny atrybut jednej substancji winien by

poj

ty sam

przez si

DOWÓD. Atrybut bowiem jest tym, co rozum poznaje z substancji jako stanowi

ce jej

istot

(na mocy def. 4), a wi

c (na mocy def. 3) musi by

poj

ty sam przez si

. C.b.d.o.

Strona 4 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

PRZYPIS. Okazuje si

e cho

by dwa atrybuty poj

te były jako istotnie ró

ne, tzn.

jeden [byłby pojmowany] bez pomocy drugiego, to nie mo

emy jednak z tego wnosi

stanowi

one dwa byty, czyli dwie ró

ne substancje; nale

y to bowiem do natury

substancji,

e ka

dy poszczególny jej atrybut pojmowany jest sam przez si

, gdy

wszystkie atrybuty, jakie posiada, były w niej zawsze jednocze

nie i

aden z nich nie

mógł by

wytworzony przez inny, ale ka

dy wyra

a rzeczywisto

ść

, czyli istnienie

substancji. Dalekie jest przeto od niedorzeczno

ci przypisywanie wielu atrybutów jednej

substancji; nie ma nawet w przyrodzie nic ja

niejszego ni

to,

e ka

dy poszczególny byt

winien by

pojmowany z punktu widzenia, jakiego

atrybutu, oraz

e im wi

cej posiada

rzeczywisto

ci albo istnienia, tym wi

cej ma te

atrybutów, które wyra

zarówno

konieczno

ść

, czyli wieczno

ść

, jak i niesko

czono

ść

. St

d nie ma tak

e nic ja

niejszego

to,

e byt bezwzgl

dnie niesko

czony musi zosta

koniecznie zdefiniowany (jak

powiedzieli

my w def. 6) jako byt, składaj

cy si

z niesko

czenie wielu atrybutów, z

których ka

dy wyra

a okre

lon

istot

, wieczn

i niesko

czon

. Gdyby za

kto zapytał,

na podstawie jakiego znamienia rozpozna

emy ró

ść

substancji, niech przeczyta

nast

pne twierdzenia, które okazuj

e w przyrodzie istnieje tylko jedna jedyna

substancja i

e jest ona niesko

czona bezwzgl

dnie; daremne tedy byłoby poszukiwanie

owego znamienia.

TWIERDZENIE XI. Bóg, czyli substancja składaj

ca si

z niesko

czenie wielu atrybutów,

z których ka

dy wyra

a istot

wieczn

i niesko

czon

, koniecznie istnieje.

DOWÓD. Kto temu przeczy, niechaj pomy

li, je

li to jest mo

liwe,

e Bóg nie istnieje. W

takim razie (na mocy aks. 7) istota jego nie obejmuje istnienia. Ale to jest (na mocy tw. 7)
niedorzeczne. Bóg przeto istnieje koniecznie. C.b.d.o.

INNY DOWÓD. Dla ka

dej rzeczy musi by

podana przyczyna, czyli racja, zarówno

dlaczego ona istnieje, jak te

dlaczego nie istnieje. Je

li np. istnieje trójk

t, musi by

dana racja, czyli przyczyna, dlaczego istnieje; je

li za

nie istnieje, musi by

tak

e dana

racja, czyli przyczyna, która stoi na przeszkodzie jego istnieniu, czyli istnienie jego obala.
Ta za

racja, czyli ta przyczyna, musi albo zawiera

w naturze tej rzeczy, albo [le

]

poza ni

. (Na przykład racj

, dlaczego nie istnieje kwadratowe koło, ukazuje sama jego

natura: wszak

e [natura ta] zawiera sprzeczno

ść

. Natomiast przeciwnie to, dlaczego

substancja istnieje, wynika tak

e z samej jej natury: albowiem przecie

natura jej (ob. tw.

7) obejmuje istnienie. Racja za

, dlaczego istnieje koło lub trójk

t lub dlaczego nie

istnieje, nie wynika z ich natury, lecz z porz

dku całej przyrody cielesnej; z niego bowiem

musi wynika

albo,

e trójk

t ju

[w tej chwili] z konieczno

istnieje, albo,

e jest

niemo

liwe,

eby ju

[w tej chwili] istniał. Wszystko to jest samo przez si

oczywiste.

Wynika st

e z konieczno

istnieje to, dla czego nie ma racji

adnej ani przyczyny,

która by przeszkadzała jego istnieniu. Je

li tedy nie mo

na poda

racji

adnej ani

przyczyny, która stoi na przeszkodzie istnieniu Boga lub istnienie to obala, to
wnioskowa

d trzeba bezwarunkowo,

e Bóg z konieczno

istnieje. Gdyby za

istniała taka racja, czyli przyczyna, musiałaby ona by

albo w samej naturze Boga, albo

poza ni

, to znaczy w drugiej substancji o innej naturze. Gdyby bowiem była tej samej

natury, ju

przez to przyznałoby si

e jest Bóg. Natomiast substancja o innej naturze

[ni

boska] nie mogłaby z Bogiem mie

nic wspólnego (na mocy tw. 2), a wi

c nie

mogłaby jego istnienia ani ustanawia

, ani obala

. Skoro tedy racja, czyli przyczyna,

która obalałaby boskie istnienie, nie mo

e by

poza bosk

natur

, musi by

ona

koniecznie, o ile Bóg rzeczywi

cie nie istnieje, w jego własnej naturze, która wobec tego

zawierałaby sprzeczno

ść

. Stwierdzenie za

takie, odnosz

ce si

do Bytu bezwzgl

dnie

niesko

czonego i w najwy

szym stopniu doskonałego, jest niedorzeczno

; ani w Bogu

zatem, ani poza Bogiem nie ma

adnej przyczyny, czyli

adnej racji, która obalałaby jego

istnienie; tak wi

c Bóg z konieczno

istnieje. C.b.d.o.

Strona 5 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

INNY DOWÓD. Móc nie istnie

jest niemoc

, przeciwnie za

, móc istnie

jest moc

(jak

rozumie samo przez si

). Je

liby przeto tym, co teraz z konieczno

istnieje, były

jedynie byty sko

czone, to byty sko

czone byłyby wi

kszej mocy, ni

byt niesko

czony

bezwzgl

dnie; to za

jest (jak si

rozumie samo przez si

) niedorzeczno

. Albo wi

nic nie istnieje, albo te

Byt bezwzgl

dnie niesko

czony z konieczno

istnieje.

Wszelako my istniejemy albo w sobie samych, albo w czym

innym, co z konieczno

istnieje (ob. aks. 1 i tw. 7). Tak wi

c Byt niesko

czony bezwzgl

dnie, czyli (na mocy def.

6) Bóg, z konieczno

istnieje C.b.d.o.

PRZYPIS. W tym ostatnim dowodzie pragn

łem istnienie Boga okaza

a posteriori, aby

dowód dał si

łatwiej zrozumie

, nie za

dlatego, i

by z tych samych przesłanek nie

miało a priori wynika

istnienie Boga. Skoro bowiem móc istnie

jest moc

, to st

wynika,

e natura jakiejkolwiek rzeczy ma sama z siebie tym wi

cej sił do istnienia, im

cej rzeczywisto

ci jej przysługuje. St

d te

Byt niesko

czony bezwzgl

dnie, czyli Bóg,

ma sam z siebie bezwzgl

dnie niesko

czon

moc istnienia i dlatego istnieje

bezwzgl

dnie. Mo

e jednak wielu nie zdoła łatwo dojrze

oczywisto

ci tego dowodu,

poniewa

przywykli rozwa

te rzeczy, które powstaj

z przyczyn zewn

trznych; widz

przy tym,

e te spo

ród nich, które szybko powstaj

, czyli łatwo istniej

, równie

łatwo

gin

; s

nadto,

e przeciwnie, te rzeczy trudniej powstaj

, czyli nie tak łatwo

dochodz

do istnienia, którym, wedle ich przekonania, wi

cej przysługuje. Dla

wyzwolenia za

ich z takich przes

dów, nie potrzeba tu okazywa

, na jakiej podstawie

prawdziwe jest powiedzenie: "co szybko powstaje, szybko ginie", ani te

, czy z punktu

widzenia cało

ci przyrody wszystko jest równie łatwe, czy te

nie; ale wystarczy tylko

zauwa

e nie mówi

tutaj o rzeczach, które powstaj

z przyczyn zewn

trznych, lecz

jedynie o substancjach, które (na mocy tw. 6) nie mog

wytworzone przez

adn

przyczyn

zewn

trzn

. Rzeczy bowiem, które powstaj

z przyczyn zewn

trznych,

niezale

nie od tego, czy składaj

z wielu cz

ęś

ci, czy z niewielu, wszelk

doskonało

ść

czyli rzeczywisto

ść

, jak

maj

, zawdzi

czaj

sile przyczyny zewn

trznej, istnienie ich ma

tedy

ródło wył

cznie w doskonało

ci przyczyny zewn

trznej, nie za

ich własnej.

Natomiast substancja nic z doskonało

ci, jak

posiada, nie zawdzi

cza jakiejkolwiek

przyczynie zewn

trznej; dlatego równie

jej istnienie wynika

musi wył

cznie z jej

własnej natury, która nie jest wi

c niczym innym, jak jej istot

. Doskonało

ść

rzeczy nie

obala przeto jej istnienia, lecz przeciwnie, utwierdza je; natomiast niedoskonało

ść

wła

nie je obala; st

d, co do istnienia

adnej rzeczy nie mo

emy mie

kszej

pewno

ci, ni

co do istnienia Bytu bezwzgl

dnie niesko

czonego, czyli doskonałego, tj.

Boga. Skoro bowiem istota jego wyklucza wszelk

niedoskonało

ść

, obejmuje za

doskonało

ść

bezwzgl

, tym samym usuwa wszelki powód do pow

tpiewania w jego

istnienie i daje co do niego pewno

ść

najwy

. S

e b

dzie to jasne równie

dla

czytelnika

rednio uwa

nego.

TWIERDZENIE XII. Nie mo

e by

poj

ty prawdziwie

aden atrybut substancji, z którego

wynikałoby,

e substancja jest podzielna.

DOWÓD. Cz

ęś

ci bowiem, na jakie dzieliłaby si

tak poj

ta substancja albo zachowaj

natur

substancji, albo nie. W pierwszym przypadku (na mocy tw. 8) ka

da cz

ęść

dzie

musiała by

niesko

czona oraz b

dzie musiała (na mocy tw. 6) by

przyczyn

samej

siebie i (na mocy tw. 5) składa

z odmiennego atrybutu; i tak z jednej substancji

dzie mogło utworzy

ich wi

cej, co (na mocy tw. 6) jest niedorzeczne. Nadto cz

ęś

(na mocy tw. 2) nie miałyby nic wspólnego ze swoj

cało

, cało

ść

(na mocy def. 4

i tw. 10) mogłaby bez swoich cz

ęś

ci i by

, i da

poj

ąć

. A o niedorzeczno

ci tego nikt

nie b

dzie mógł w

tpi

. Natomiast przy drugim zało

eniu, mianowicie,

e cz

ęś

ci nie

zachowaj

natury substancji, to, poniewa

cała substancja byłaby podzielona na równe

ęś

ci, straciłaby natur

substancji i przestałaby istnie

(esse), co (na mocy tw. 7) jest

niedorzeczne.

Strona 6 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

TWIERDZENIE XIII. Substancja bezwzgl

dnie niesko

czona jest niepodzielna.

DOWÓD. Gdyby bowiem była podzielna, wówczas cz

ęś

ci, na które by si

dzieliła albo

zachowywałyby natur

substancji bezwzgl

dnie niesko

czonej, albo nie. W pierwszym

przypadku b

dzie wi

c kilka substancji o tej samej naturze, co (na mocy tw. 5) jest

niedorzeczne. Przy drugim zało

eniu (jak wy

ej) substancja bezwzgl

dnie niesko

czona

dzie mogła przesta

istnie

, co (na mocy tw. 11) jest równie

niedorzeczne.

DODATEK. Wynika st

adna substancja, a wi

c tak

adna substancja cielesna,

o ile jest substancj

, nie jest podzielna.

PRZYPIS.

e substancja jest niepodzielna, pro

ciej jeszcze daje si

zrozumie

podstawie tego chocia

by,

e natury substancji nie mo

na poj

ąć

inaczej, jak tylko jako

niesko

czon

, i

e przez cz

ęść

substancji nie mo

na rozumie

nic innego, jak substancj

sko

czon

, co (na mocy tw. 8) zawiera oczywist

sprzeczno

ść

TWIERDZENIE XIV.

adna substancja prócz Boga nie mo

e ani istnie

, ani by

poj

ta.

DOWÓD. Poniewa

Bóg jest bytem niesko

czonym bezwzgl

dnie, któremu (na mocy

def. 6) nie mo

na odmówi

posiadania

adnego atrybutu wyra

cego istot

substancji,

i poniewa

nadto istnieje on z konieczno

(na mocy tw. 11), przeto gdyby istniała

jakakolwiek substancja prócz Boga, musiałaby ona by

wyja

niona przez jaki

atrybut

Boga i w ten sposób istniałyby dwie substancje o tym samym atrybucie, co (na mocy tw.
5) jest niedorzeczne. St

d te

adna substancja poza Bogiem nie mo

e istnie

, a wi

tak

e [nie mo

e] by

poj

ta. Gdyby bowiem mogła by

poj

ta, musiałaby by

koniecznie

poj

ta jako istniej

ca. To za

(na mocy pierwszej cz

ęś

ci niniejszego dowodu) jest

niedorzeczne. Zatem poza Bogiem

adna substancja nie mo

e ani istnie

, ani by

poj

ta. C.b.d.o.

DODATEK I. Wynika st

d jak najja

niej, po pierwsze,

e Bóg jest jeden (na mocy def. 6),

e w przyrodzie istnieje tylko jedna substancja i

e jest ona bezwzgl

dnie niesko

czona,

na co ju

zgodzili

my si

w przypisie do twierdzenia 10.

DODATEK II. Wynika st

d po wtóre,

e rzecz rozci

gła i rzecz my

ca s

albo

atrybutami Boga, albo (na mocy aks. 1) pobudzeniami atrybutów Boga.

TWIERDZENIE XV. Cokolwiek istnieje, jest w Bogu, i nic bez Boga nie mo

e ani istnie

ani by

poj

te.

DOWÓD. Poza Bogiem nie ma

adnej substancji ani

adna substancja nie mo

e by

poj

ta (na mocy tw. 14), tj. (na mocy def. 3)

adna rzecz, która istnieje sama w sobie i

przez siebie sam

jest pojmowana. Natomiast modi (na mocy def. 5) bez substancji nie

mog

ani istnie

, ani by

poj

te; st

d te

mog

one istnie

tylko w boskiej naturze i tylko

przez ni

pojmowane. Otó

(na mocy aks. 1) nie ma nic oprócz substancji i ich modi.

Zatem nic bez Boga nie mo

e ani istnie

, ani by

poj

te. C.b.d.o.

PRZYPIS. Niektórzy zmy

laj

sobie,

e Bóg na podobie

stwo człowieka składa si

ciała i duszy oraz podlega nami

tno

ciom. Atoli, jak daleko odbiegli oni od prawdziwej

znajomo

ci Boga, wida

dostatecznie z tego, czego

my ju

dowiedli. Ale dajmy im pokój:

wszyscy przecie

, którzy w jakikolwiek sposób rozwa

ali bosk

natur

, przecz

temu,

by Bóg był cielesny. Doskonale tak

e dowodz

oni tego [twierdzenia] na tej podstawie,

e przez ciało rozumiemy jak

ąś

wielko

ść

dług

, szerok

i gł

bok

, ograniczon

jakim

okre

lonym kształtem, nic za

bardziej niedorzecznego nie da si

orzec o Bogu, a wi

c o

Bycie niesko

czonym bezwzgl

dnie. Tymczasem jednak w innych rozwa

aniach, przy

których pomocy zamierzaj

dowodzi

tego samego, okazuj

wyra

nie,

e sam

Strona 7 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

substancj

cielesn

, czyli rozci

gł

, oddzielaj

całkowicie od boskiej natury i stwierdzaj

e została ona stworzona przez Boga. Ale nie wiedz

zupełnie, przez jak

moc bosk

mogłaby by

ona stworzona, sk

d wida

jasno,

e ludzie ci nie rozumiej

, co sami

mówi

. Ja w ka

dym razie z dostateczn

jasno

, wedle mego przynajmniej zdania,

dowiodłem (ob. dod. do tw. 6 i przyp. 2 do tw. 8),

adna substancja nie mo

e by

wytworzona ani stworzona przez inn

. Nast

pnie w twierdzeniu 14 okazali

my,

e poza

Bogiem

adna substancja nie mo

e ani istnie

, ani by

poj

ta; st

d za

wysnuli

wniosek,

e substancja rozci

gła jest jednym spo

ród niesko

czenie wielu atrybutów

Boga.

eby jednak w sposób pełniejszy spraw

wyja

, obal

argumenty

przeciwników, które sprowadzaj

do nast

puj

cych:

Po pierwsze: substancja cielesna, o ile jest substancj

, składa si

, ich zdaniem, z

ęś

ci; st

d te

przecz

oni, i

by mogła by

ona niesko

czona, a wi

c nale

do Boga.

Wyja

niaj

to przy pomocy licznych przykładów, z których tutaj niektóre przytocz

. Je

li,

powiadaj

, substancja cielesna jest niesko

czona, to pomy

lmy sobie,

e dzieli si

ona

na dwie cz

ęś

ci; ka

da z tych cz

ęś

ci b

dzie albo sko

czona, albo niesko

czona. W

pierwszym wypadku co

niesko

czonego składa si

c z dwóch cz

ęś

ci sko

czonych;

co jest niedorzeczno

; w drugim - jest wi

c co

niesko

czonego, co jest dwakro

ksze od innego niesko

czonego, co jest równie

niedorzeczne. Dalej, gdyby si

wielko

ść

niesko

czon

mierzyło przy pomocy cz

ęś

ci długo

ci jednej stopy, to musiałaby

ona składa

z niesko

czonej ilo

ci takich cz

ęś

ci, a to samo byłoby, gdyby

my za

miar

przyj

li cal. W ten sposób jedna liczba niesko

czona byłaby dwana

cie razy

ksza od innej niesko

czonej. Wreszcie, pomy

lmy sobie,

dwie linie, jak AB i AC, wychodz

ce z jednego punktu jakiej

wielko

ci niesko

czonej, znajduj

ce si

na pocz

tku w

okre

lonej od siebie odległo

ci, rozci

gaj

niesko

czono

ść

; wówczas niew

tpliwie odst

p mi

dzy B i C

dzie si

nieustannie zwi

ksza

, a

z okre

lonego stanie si

nie daj

cym si

okre

. Skoro wi

c takie niedorzeczno

wynikaj

, ich zdaniem, z zało

enia wielko

ci niesko

czonej,

wnioskuj

e substancja cielesna musi by

sko

czona, nie nale

y przeto do istoty

Boga.
Drugi argument równie

bierze za punkt wyj

cia najwy

doskonało

ść

Boga. Bóg

bowiem, powiadaj

, jako byt w najwy

szym stopniu doskonały, nie mo

e by

bierny: atoli

substancja cielesna mo

e by

bierna, gdy

jest podzielna; wynika st

e nie nale

y ona

do istoty Boga.
Oto s

argumenty, które znajduj

u pisarzy, a którymi usiłuj

oni okaza

e substancja

cielesna niegodna jest boskiej natury i nie mo

e do niej nale

. Jednak

e uwa

czytelnik dostrze

e dałem ju

na nie odpowied

; argumenty te bowiem oparte s

jedynie na zało

eniu,

e substancja cielesna składa si

z cz

ęś

ci, co, jak ju

okazałem

(tw. 12 wraz z dod. do tw. 13), jest niedorzeczne. Nast

pnie, je

li kto zechce spraw

rozwa

nale

ycie, przekona si

e wszystkie te niedorzeczno

ci (je

li tylko to s

wszystko niedorzeczno

ci, o co ju

nie spieram), z których chc

wnioskowa

substancja rozci

gła jest sko

czona, nie wynikaj

bynajmniej st

e zakłada si

wielko

ść

niesko

czon

, ale z ich zało

enia,

e wielko

ść

niesko

czona jest mierzalna i

daje si

zło

z cz

ęś

ci sko

czonych. Dlatego z niedorzeczno

ci st

d wynikaj

cych,

mog

oni to tylko wywnioskowa

e wielko

ść

niesko

czona nie jest mierzalna i nie mo

powsta

ze zło

enia cz

ęś

ci sko

czonych. A to jest wła

nie to samo, czego

my ju

(tw. 12 i nast.) dowiedli. W ten sposób bro

, wymierzon

przeciwko nam, zwracaj

rzeczywisto

ci przeciwko samym sobie. Je

eli wi

c mimo to chc

oni na podstawie tych

swoich niedorzeczno

ci wnioskowa

e substancja rozci

gła musi by

sko

czona, to

post

puj

zaiste tak samo, jak kto

, kto by uroiwszy sobie, i

koło ma własno

kwadratu, wnioskował st

e koło nie ma

rodka takiego,

e wszystkie linie

poprowadzone ze

do obwodu s

równe.

Albowiem substancj

cielesn

, która mo

e by

pojmowana tylko jako niesko

czona,

Strona 8 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

tylko jako jedyna i tylko jako niepodzielna (ob. tw. 8, 5 i 12), pojmuj

oni jako zło

ęś

ci sko

czonych, niejednorodn

i podzieln

, a to w celu uzyskania wniosku,

e jest

ona sko

czona. Podobnie inni, uroiwszy sobie,

e linia składa si

z punktów, potrafi

wynajdywa

liczne argumenty dla okazania,

e linii nie mo

na dzieli

w niesko

czono

ść

A doprawdy przypuszczanie,

e substancja cielesna składa si

z ciał, czyli cz

ęś

ci, jest

równie niedorzeczne, jak [przypuszczanie],

e ciało składa si

z płaszczyzn, płaszczyzny

z linii, linie wreszcie - z punktów. Przysta

na to musz

ci wszyscy, którzy wiedz

jasny rozum jest nieomylny, a zwłaszcza ci, którzy przecz

istnieniu pró

ni. Gdyby

bowiem substancja cielesna dawała si

dzieli

w ten sposób,

eby cz

ęś

ci jej były realnie

[od siebie] oddzielone, dlaczego wówczas jedna cz

ęść

nie mogłaby ulec unicestwieniu

przy pozostaniu innych, poł

czonych z sob

tak samo, jak przedtem? I dlaczego

wszystkie miałyby tak by

spojone,

eby nie było pró

ni? Z rzeczy, rzeczywi

cie od

siebie oddzielonych, mo

e przecie

jedna istnie

bez drugiej i pozostawa

w swoim

stanie. Poniewa

c nie ma w przyrodzie pró

ni (o czym gdzie indziej), lecz wszystkie

ęś

ci tak musz

przylega

do siebie, aby pró

ni nie było, wynika st

d tak

e cz

ęś

nie mog

realnie [od siebie] oddzielone, czyli,

e substancja cielesna, o ile jest

substancj

, nie mo

e by

dzielona. Gdyby jednak kto

spytał, dlaczego tak jeste

my z

natury skłonni do dzielenia wielko

ci, odpowiem mu,

e wielko

ść

bywa przez nas

pojmowana dwojako, mianowicie: b

abstrakcyjnie, tj. w sposób powierzchowny, tak,

jak j

sobie wyobra

amy, b

jako substancja, co jest ju

dziełem samego tylko rozumu.

Kiedy wi

c bierzemy pod uwag

wielko

ść

tak

, jak

jest w wyobra

ni, co zdarza si

sto i jest dla nas łatwiejsze, ukazuje si

ona jako sko

czona, podzielna i zło

ona z

ęś

ci. Je

li za

bierzemy j

pod uwag

tak

, jak

jest w rozumie i pojmujemy j

, o ile

jest substancj

, co jest nadzwyczaj trudne, wówczas, jak ju

dostatecznie dowiedli

my,

ukazuje si

ona jako niesko

czona, jedyna i niepodzielna. B

dzie to dostatecznie

oczywiste dla ka

dego, kto nauczył si

odró

nia

wyobra

od rozumu; w

szczególno

ci, skoro si

nadto zwa

e materia jest wsz

dzie ta sama, i

e o tyle i tylko

rozró

nia

w niej mo

na cz

ęś

ci, o ile pojmuje si

jako pobudzon

w rozmaity sposób,

d tez cz

ęś

ci jej daj

rozró

tylko modalnie, nie za

realnie. Pojmujemy np.,

woda, o ile jest wod

, podlega podziałowi, a cz

ęś

ci jej daj

wzajemnie od siebie

odł

czy

; nie zachodzi to natomiast, o ile woda jest substancj

cielesn

, o tyle bowiem

nie dzieli si

jej ani nie rozł

cza. Dalej: woda, o ile jest wod

, powstaje i ulega

zniszczeniu, o ile natomiast jest substancj

, ani nie powstaje, ani zniszczeniu nie ulega.

Tym samym odpowiedziałem ju

, jak s

, równie

na drugi argument: i ten tak

bowiem opiera si

na zało

eniu,

e materia jako substancja jest podzielna i

e składa si

z cz

ęś

ci. Ale cho

by nawet miało by

inaczej, nie wiem dlaczego [materia] miałaby by

boskiej natury: nie mo

e przecie

(na mocy tw. 14) poza Bogiem by

adnej substancji,

której [działaniu] podlegałaby [boska natura]. Wszystko, powiadam, jest w Bogu, i
wszystko, co si

dzieje, dzieje si

wył

cznie na mocy praw niesko

czonej natury Boga i

wynika z konieczno

ci jego istoty (jak to zaraz wyka

żę

). Dlatego

adn

miar

nie da si

powiedzie

e Bóg podlega działaniu czego

innego, albo,

e substancja rozci

gła

niegodna jest boskiej natury, nawet gdyby

my zało

yli,

e jest i podzielna, o ile tylko

zgodzimy si

e jest wieczna i niesko

czona. Ale na razie do

ść

o tym.

TWIERDZENIE XVI. Z konieczno

ci boskiej natury musi wynika

niesko

czenie wiele (tj.

wszystko, co mo

e by

przedmiotem rozumu niesko

czonego) na niesko

czenie wiele

sposobów.

DOWÓD. Twierdzenie to musi by

oczywiste dla ka

dego, kto tylko zwróci uwag

na to,

e z danej definicji jakiejkolwiek rzeczy, rozum wywnioskowuje wiele własno

ci, które z

niej (tj. z samej istoty rzeczy) rzeczywi

cie z konieczno

wynikaj

i to tym wi

cej

własno

ci, im wi

cej rzeczywisto

ci wyra

a definicja rzeczy, to znaczy, im wi

cej

rzeczywisto

ci obejmuje istota rzeczy definiowanej. Poniewa

natura boska posiada

bezwzgl

dnie niesko

czenie wiele atrybutów (na mocy def. 6), z których znów ka

Strona 9 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

wyra

a w swoim rodzaju istot

niesko

czon

, przeto z konieczno

ci jej musi

nieuchronnie wynika

niesko

czenie wiele (tj. wszystko, co mo

e by

przedmiotem

rozumu niesko

czonego) na niesko

czenie wiele sposobów. C.b.d.o.

DODATEK I. Wynika st

e Bóg jest przyczyn

sprawcz

wszystkich rzeczy, które

mog

przedmiotem rozumu niesko

czonego.

DODATEK II. Wynika st

d, po drugie,

e Bóg jest przyczyn

sam przez si

, nie za

przez

przypadek.

DODATEK III. Wynika st

d, po trzecie,

e Bóg jest bezwzgl

dnie przyczyn

pierwsz

TWIERDZENIE XVII. Bóg działa wył

cznie wedle praw swojej natury, przez nikogo nie

przymuszany.

DOWÓD. Wykazali

my wła

nie w twierdzeniu 16,

e wył

cznie z konieczno

ci boskiej

natury, czyli (co jest tym samym) wył

cznie z praw jego natury wynika bezwzgl

dnie

niesko

czenie wiele; w twierdzeniu 15 za

dowiedli

my,

e bez Boga nic ani istnie

, ani

poj

tym nie mo

e, ale

e wszystko jest w Bogu; dlatego te

nie mo

e by

nic poza

nim, co by go powodowało albo zmuszało do działania, a wi

c Bóg działa wył

cznie

wedle praw swojej natury i nie przymuszany przez nikogo. C.b.d.o.

DODATEK I. Wynika st

d po pierwsze,

e nie ma

adnej przyczyny, która by z zewn

trz

czy od wewn

trz pobudzała Boga do działania, prócz doskonało

ci jego własnej natury.

DODATEK II. Wynika st

d po wtóre,

e tylko Bóg jest przyczyn

woln

. Bóg jeden

bowiem istnieje wył

cznie z konieczno

ci swojej własnej natury (na mocy tw. 11 dod. 1

do tw. 14) i wył

cznie z konieczno

ci swojej natury działa (na mocy twierdzenia

poprzedniego). A wi

c (na mocy def. 7) on jeden tylko jest przyczyn

woln

. C.b.d.o.

PRZYPIS. Inni s

e Bóg jest przyczyn

woln

dlatego,

e mo

e on, ich zdaniem,

sprawi

, aby nie działo si

to, co, jak powiedzieli

my, wynika z konieczno

ci jego natury,

czyli to, co znajduje si

w jego władzy, czy te

, aby on tego nie tworzył. Atoli jest to to

samo, jak gdyby powiedzieli,

e Bóg mo

e sprawi

, by z natury trójk

ta nie wynikało,

trzy jego k

ty s

równe dwóm prostym, albo, by z danej przyczyny nie wynikał skutek, co

jest niedorzeczno

. W dalszym ci

gu wyka

żę

pó

niej, bez pomocy tego twierdzenia,

e do natury Boga nie nale

y ani rozum, ani wola. Wiem wprawdzie,

e jest wielu takich,

którzy s

, i

potrafi

dowie

ść

e do natury Boga nale

y najwy

szy rozum i wolna

wola; twierdz

bowiem,

e nie znaj

nic doskonalszego, co by mogli przypisa

Bogu nad

to, co jest w nas [ludziach] najwy

doskonało

. Jakkolwiek jednak pojmuj

Boga

jako aktualnie obdarzonego rozumem w najwy

szym stopniu, nie wierz

jednak,

eby

mógł sprawi

, aby istniało to wszystko, co posiada on aktualnie w rozumie; s

bowiem,

e tym sposobem niweczyliby moc Boga. Gdyby Bóg, powiadaj

, stworzył był

wszystko, co znajduje si

w jego rozumie, wówczas nic wi

cej nie mógłby ju

stwarza

to za

, jak my

, przeczy wszechmocy Boga. Dlatego woleli uwa

e Bóg na

wszystko jest oboj

tny i nie tworzy nic ponad to, co postanowił stworzy

z jakiej

woli

bezwzgl

dnej.

jednak,

e okazałem do

ść

jasno (ob. tw. 16), i

z najwy

szej mocy Boga, czyli z

niesko

czonej jego natury, wypłyn

ło niesko

czenie wiele na niesko

czenie wiele

sposobów, tj.

e wypłyn

ło wszystko z konieczno

lub zawsze z t

sam

konieczno

wynika, podobnie jak wynika odwiecznie i na wieki z natury trójk

ta,

trzy jego k

ty równe s

dwóm prostym. Wszechmoc Boga była tedy czynna odwiecznie i

na wieki tak samo czynna pozostanie. l w ten sposób wszechmoc Boga ustalona zostaje,
według mego przynajmniej zdania, jako znacznie doskonalsza. Przeciwnicy (niechaj
wolno mi b

dzie mówi

otwarcie) przecz

cz, jak si

wydaje, wszechmocy Boga.

Strona 10 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

Zmuszeni s

bowiem przyzna

e Bóg ma w swym rozumie niesko

czenie wiele [rzeczy]

daj

cych si

stworzy

, których jednak nigdy nie b

dzie mógł stworzy

. W przeciwnym

razie bowiem, gdyby mianowicie wszystko stworzył, co ma w rozumie, wyczerpałby, ich
zdaniem, wszechmoc swoj

i uczynił siebie niedoskonałym. Aby wi

c uzna

Boga za

doskonałego, dochodz

oni do tego,

e musz

zarazem twierdzi

, i

nie mo

e on

sprawi

wszystkiego, na co rozci

ga si

jego moc; nie wiem, czy mo

na sobie wyobrazi

bardziej niedorzecznego lub bardziej przeciwnego boskiej wszechmocy.

W dalszym ci

gu powiem tu równie

o rozumie i woli, które powszechnie

przypisujemy Bogu. Otó

, je

li rozum i wola maj

nale

do wiecznej istoty Boga, to

trzeba najwidoczniej przez ka

dy z tych atrybutów rozumie

innego, ni

to, co ludzie

zwykli pospolicie rozumie

. Rozum bowiem i wola, które stanowi

by miały istot

Boga, o

całe niebo musiałyby si

ró

od naszego rozumu i naszej woli i poza nazw

w niczym

nie mogłyby by

z nimi zgodne; nie inaczej chyba, jak zgodne s

ze sob

pies -

konstelacja niebieska i pies - zwierz

szczekaj

ce. Dowiod

tego w sposób nast

puj

cy.

li rozum nale

y do boskiej natury, nie mo

e on, jak nasz rozum, z natury swojej by

od rzeczy rozumianych pó

niejszy (jak si

to przewa

nie s

dzi), lub jednoczesny z nimi,

albowiem Bóg przecie

przyczynowo wszystkie rzeczy poprzedza (na mocy dod. 1 do tw.

16). Przeciwnie, prawda i istota formalna rzeczy jest taka wła

nie, jaka jest, dlatego,

taka obiektywnie istnieje w rozumie Boga. Dlatego rozum Boga, o ile pojmuje si

go jako

stanowi

cego istot

Boga, jest zaprawd

przyczyn

rzeczy, zarówno ich istoty, jak i ich

istnienia. Zdaje si

e zauwa

yli to tak

e ci, którzy uznali,

e rozum, wola i moc Boga to

jedno i to samo. Skoro wi

c rozum Boga jest jedyn

przyczyn

rzeczy, mianowicie (jak

wykazali

my) zarówno istoty ich jak ich istnienia, to sam on musi koniecznie si

od nich

ró

, zarówno co do istoty jak i co do istnienia. Albowiem to, co spowodowane, ró

od swojej przyczyny po prostu tym, co ma od tej przyczyny. Człowiek na przykład, jest

przyczyn

istnienia innego człowieka, lecz nie jego istoty, gdy

ta jest prawd

wieczn

tote

mog

oni wła

nie zgodni całkowicie co do istoty, musz

ró

co do

istnienia. Dlatego, je

eli ginie istnienie jednego, istnienie drugiego nie ulega przez to

zniszczeniu. Gdyby natomiast istota jednego mogła ulec zniszczeniu i sta

fałszyw

to istota drugiego uległaby tak

e zniszczeniu. Dlatego te

rzecz, która jest przyczyn

zarówno istoty jak i istnienia jakiego

skutku, musi od tego skutku si

ró

zarówno co

do istoty jak i co do istnienia. Otó

rozum Boga jest przyczyn

zarówno istoty jak i

istnienia naszego rozumu; rozum Boga zatem, o ile pojmuje si

go jako stanowi

cy istot

bosk

, ró

ni si

od naszego rozumu zarówno co do istoty jak co do istnienia, oraz, jak

powiedzieli

my, nie mo

e si

zgadza

z nim w niczym poza nazw

. Odno

nie do woli

post

puje si

[w dowodzie] w ten sam sposób, jak ka

dy łatwo mo

e dostrzec.

TWIERDZENIE XVIII. Bóg jest przyczyn

immanentn

wszystkich rzeczy, nie za

transcendentn

DOWÓD. Wszystko, co jest, jest w Bogu i przez Boga musi by

pojmowane (na mocy tw.

15); a zatem (na mocy dod. 1 do tw. 16 niniejszej cz

ęś

ci) Bóg jest przyczyn

rzeczy,

które w nim s

. To jest punkt pierwszy. Dalej, poza Bogiem nie mo

e by

(na mocy tw.

14)

adnej substancji, tj. (na mocy def. 3)

adnej rzeczy, która poza Bogiem byłaby sama

w sobie. To był punkt drugi. Bóg jest wi

c przyczyn

immanentn

wszystkich rzeczy, nie

transcendentn

. C.b.d.o.

TWIERDZENIE XIX . Bóg, czyli wszystkie atrybuty Boga, s

wieczne.

DOWÓD. Bóg bowiem (na mocy def. 6) jest substancj

, która (na mocy tw. 11) z

konieczno

ci istnieje, to znaczy (na mocy tw. 7), do której natury nale

y istnienie, czyli

(co jest tym samym), z której definicji wynika,

e On istnieje; a wi

c (na mocy def. 8) jest

on wieczny. Dalej, przez atrybuty Boga nale

y rozumie

to, co (na mocy def. 4) wyra

istot

boskiej substancji, to znaczy to, co nale

y do substancji: to samo, powiadam,

musz

obejmowa

i same atrybuty. Otó

do natury substancji (jak ju

dowiodłem na

Strona 11 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

podstawie tw. 7) nale

y wieczno

ść

; a zatem ka

dy z jej atrybutów musi obejmowa

wieczno

ść

, a wi

c wszystkie one s

wieczne. C.b.d.o.

PRZYPIS. Twierdzenie to widoczne jest tak

e jak najja

niej ze sposobu, w jaki

dowiodłem istnienia Boga (tw. 11). Z dowodu tego, powiadam, wida

e istnienie Boga,

podobnie jak jego istota, jest prawd

wieczn

. Wreszcie (twierdzenie 19 Zasad

Descartes'a) w inny jeszcze sposób dowiodłem wieczno

ci Boga i nie ma potrzeby go

tutaj powtarza

TWIERDZENIE XX. Istnienie Boga i jego istota s

jednym i tym samym.

DOWÓD. Bóg (na mocy tw. poprzedniego) oraz wszystkie jego atrybuty s

wieczne, to

znaczy (na mocy def. 8) ka

dy z jego atrybutów wyra

a istnienie. Te same wi

c atrybuty

Boga, które (na mocy def. 4) wyja

niaj

wieczn

istot

Boga, wyja

niaj

zarazem jego

wieczne istnienie, to znaczy, to samo, co stanowi istot

Boga, stanowi zarazem jego

istnienie, istnienie wi

c jego i jego istota s

jednym i tym samym.

DODATEK l. Wynika st

d, po pierwsze,

e istnienie Boga, tak samo jak jego istota, jest

prawd

wieczn

DODATEK II. Wynika, po wtóre,

e Bóg, czyli wszystkie atrybuty Boga s

niezmienne.

Gdyby bowiem zmieniały si

co do istnienia, musiałyby tak

e (na mocy tw. poprzedniego)

zmienia

co do istoty, to znaczy (co si

rozumie samo przez si

) z prawdziwych sta

fałszywymi, co jest niedorzeczno

TWIERDZENIE XXI. Wszystko, co wynika z bezwzgl

dnej natury jakiego

atrybutu Boga,

musiało istnie

zawsze i jako niesko

czone, czyli przez ten wła

nie atrybut jest wieczne i

niesko

czone.

DOWÓD. Kto temu przeczy, niechaj pomy

li sobie, je

li to mo

liwe,

e w jakim

atrybucie Boga wynika z jego bezwzgl

dnej natury co

, co by było sko

czone i miało

istnienie albo trwanie ograniczone, na przykład idea Boga w my

leniu. Otó

lenie,

poniewa

zakłada si

je tutaj jako atrybut Boga, jest z natury swojej (na mocy tw. 11)

koniecznie niesko

czone. Tymczasem zakłada si

e jest ono sko

czone, o ile posiada

ide

Boga. Jednak

e (na mocy def. 2) mo

na je poj

ąć

jako sko

czone wtedy tylko, je

by było ograniczone przez samo my

lenie. Ale nie przez samo my

lenie, o ile stanowi

ono ide

Boga, o tyle bowiem ma by

ono według zało

enia sko

czone, a wi

c przez

lenie, o ile nie stanowi ono idei Boga; to [my

lenie] jednak

e z konieczno

musi

(na mocy tw. 11) istnie

. Jest przeto my

lenie, które nie stanowi idei Boga, a zatem z

natury Boga, o ile jest ni

lenie bezwzgl

dne, nie wynika koniecznie idea Boga

(pojmuje si

bowiem my

lenie jako stanowi

ce ide

Boga i nie stanowi

ce jej). To za

jest sprzeczne z zało

eniem. Dlatego te

, je

li idea Boga w my

leniu lub cokolwiek w

jakim

atrybucie Boga (wszystko jedno, co si

mie, dowód jest bowiem ogólny)

wynika z konieczno

ci natury bezwzgl

dnej tego atrybutu, to koniecznie musi by

niesko

czone. To był punkt pierwszy.

Nast

pnie to, co wynika w ten sposób z konieczno

ci natury jakiego

atrybutu, nie

e mie

istnienia albo trwania ograniczonego. Je

li bowiem kto temu przeczy, niech

zało

e rzecz, która wynika z konieczno

ci natury jakiego

atrybutu, jest w jakim

atrybucie Boga, np. idea Boga w my

leniu, i niech przypu

ci,

e rzecz ta kiedy

nie

istniała lub kiedy

istnie

nie b

dzie. Otó

, poniewa

przyjmuje si

e my

lenie jest

atrybutem Boga, musi ono zarówno istnie

z konieczno

ci i jako niezmienne (na mocy tw.

11 oraz dod. 2 do tw. 20). A zatem poza granicami trwania idei Boga (zakładamy bowiem
[co do niej],

e kiedy

nie istniała, lub kiedy

istnie

nie b

dzie) b

dzie musiało istnie

lenie bez idei Boga. Jednak

e to jest sprzeczne z zało

eniem, zakłada si

bowiem,

e skoro dane jest my

lenie, wynika ze

koniecznie idea Boga. Tak tedy idea Boga w

Strona 12 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

leniu, albo cokolwiek, co wynika w sposób konieczny z bezwzgl

dnej natury jakiego

atrybutu Boga, nie mo

e mie

trwania ograniczonego, lecz przez ten sam atrybut jest

wieczne. To był punkt drugi. Nale

y zauwa

e to samo trzeba stwierdzi

o ka

dej

rzeczy, która w jakim

atrybucie Boga wynika w sposób konieczny z bezwzgl

dnej natury

Boga.

TWIERDZENIE XXII. Cokolwiek wynika z jakiego

atrybutu Boga, o ile uległ on takiej

odmianie, która przez ten atrybut istnieje koniecznie i jako niesko

czona, musi takie

istnie

koniecznie i jako niesko

czone.

DOWÓD. Dowód tego twierdzenia przeprowadza si

w ten sam sposób, jak dowód

poprzedniego.

TWIERDZENIE XXIII. Ka

dy modus, który istnieje z konieczno

i jako niesko

czony,

musiał wynikn

ąć

z konieczno

albo z bezwzgl

dnej natury jakiego

atrybutu Boga,

albo z jakiego

atrybutu, który uległ odmianie istniej

cej z konieczno

i jako

niesko

czona.

DOWÓD. Modus jest bowiem w czym

innym, przez co musi zosta

poj

ty (na mocy def.

5), to znaczy (na mocy tw. 15) jest on jedynie w Bogu i przez Boga jedynie mo

e zosta

poj

ty. Je

li wi

c pojmuje si

modus jako istniej

cy z konieczno

i jako niesko

czony,

to jedno i drugie musi si

z konieczno

wywnioskowa

, czyli pozna

przez jaki

atrybut Boga, o ile si

ten atrybut pojmuje jako wyra

cy niesko

czono

ść

i konieczno

ść

istnienia, czyli (co jest tym samym na mocy def. 8) wieczno

ść

, to znaczy (na mocy def. 6 i

tw. 19), o ile si

go rozwa

a bezwzgl

dnie. A zatem modus, który istnieje z

konieczno

i jako niesko

czony, musi wynika

z bezwzgl

dnej natury jakiego

atrybutu Boga; a to b

bezpo

rednio (o tym w tw. 21), b

za po

rednictwem jakiej

odmiany, która wynika z bezwzgl

dnej jego natury, to znaczy (na mocy tw.

poprzedniego) takiej, która istnieje z konieczno

i jako niesko

czona. C.b.d.o.

TWIERDZENIE XXIV. Istota rzeczy wytworzonych przez Boga nie obejmuje istnienia.

DOWÓD. Twierdzenie to widoczne jest z definicji 1. To bowiem, czego natura
(rozwa

ana oczywi

cie sama w sobie) obejmuje istnienie, jest przyczyn

siebie samego i

istnieje jedynie z konieczno

ci swojej własnej natury.

DODATEK. Wynika st

e Bóg jest przyczyn

nie tylko tego,

e rzeczy zaczynaj

istnie

, lecz tak

e i tego,

e trwaj

one w istnieniu, czyli (

e posłu

żę

wyra

eniem

scholastycznym) Bóg jest przyczyn

bytowania rzeczy. Albowiem [bez wzgl

du na to],

czy rzeczy istniej

, czy nie istniej

, ilekro

wnikamy w ich istot

, stwierdzamy,

e nie

obejmuje ona ani istnienia, ani trwania. Dlatego te

ich istota nie mo

e by

przyczyn

ani

ich istnienia, ani ich trwania; przyczyn

ta mo

e by

tylko Bóg, do natury którego jedynie

nale

y istnienie (na mocy dod. 1 do tw. 14).

TWIERDZENIE XXV. Bóg jest przyczyn

sprawcz

nie tylko istnienia rzeczy, lecz tak

[ich] istoty.

DOWÓD. Je

li temu zaprzeczymy, to Bóg nie jest przyczyn

istoty rzeczy; a zatem (na

mocy aks. 4) istota rzeczy mo

e by

poj

ta bez Boga. Jednak

e jest to (na mocy tw. 15)

niedorzeczne. A wi

c Bóg jest przyczyn

tak

e istoty rzeczy. C.b.d.o.

PRZYPIS. Twierdzenie to ja

niej wynika z twierdzenia 16. Wynika z niego mianowicie,

z danej natury boskiej musi koniecznie da

wywnioskowa

zarówno istota rzeczy, jak

istnienie. Krótko mówi

c, w tym sensie, w jakim Bóg nazywa si

przyczyn

siebie

Strona 13 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

samego, trzeba go te

nazwa

przyczyn

wszystkich rzeczy, co jeszcze ja

niej wyjdzie

na jaw w nast

puj

cym dodatku.

DODATEK. Rzeczy poszczególne nie s

niczym innym, jak pobudzeniami atrybutów

Boga, czyli modi, przez które wyra

one s

atrybuty Boga w

le okre

lony sposób.

Dowód tego widoczny jest z twierdzenia 15 i definicji 5.

TWIERDZENIE XXVI. Rzecz zdeterminowana do jakiego

działania została do tego z

konieczno

zdeterminowana przez Boga; natomiast rzecz nie zdeterminowana przez

Boga sama siebie nie mo

e zdeterminowa

do działania.

DOWÓD. To, ze wzgl

du na co rzeczy nazywaj

zdeterminowanymi do jakiego

działania, jest koniecznie czym

pozytywnym (jak si

rozumie samo przez si

). Dlatego

przyczyn

sprawcz

zarówno istoty tego, jak i jego istnienia, jest Bóg z konieczno

swojej natury (na mocy tw. 25 i 16). To był punkt pierwszy. Wynika st

d jak najja

niej i

druga cz

ęść

twierdzenia. Gdyby bowiem rzecz nie zdeterminowana przez Boga mogła

sama zdeterminowa

, pierwsza cz

ęść

tego twierdzenia byłaby fałszywa, co, jak

okazali

my, jest niedorzeczne.

TWIERDZENIE XXVII. Rzecz zdeterminowana do jakiego

działania przez Boga nie

e sama siebie uczyni

niezdeterminowan

DOWÓD. Twierdzenie to jest widoczne z aksjomatu 3.

TWIERDZENIE XXVIII. Wszystko co jednostkowe, czyli ka

da rzecz, która jest

sko

czona i ma istnienie ograniczone, mo

e istnie

i by

zdeterminowana do działania

jedynie przez inn

przyczyn

, która jest tak

e sko

czona i ma istnienie ograniczone, i z

kolei ta przyczyna nie mo

e tak

e istnie

ani by

zdeterminowana do działania, je

eli jej

nie determinuje do istnienia i działania inna, równie

sko

czona i maj

ca ograniczone

istnienie, i tak u niesko

czono

ść

DOWÓD. Cokolwiek zdeterminowane jest do istnienia i działania, jest tak
zdeterminowane przez Boga (na mocy tw. 26 i dod. do tw. 24). Atoli to, co jest sko

czone

i ma istnienie ograniczone, nie mogło zosta

wytworzone przez bezwzgl

natur

jakiego

atrybutu Boga; cokolwiek bowiem wynika z bezwzgl

dnej natury jakiego

atrybutu Boga, jest niesko

czone i wieczne (na mocy tw. 21). Musiało wi

c wynikn

ąć

Boga albo z jakiego

jego atrybutu, o ile rozwa

a si

go jako pobudzonego przez jaki

modus; nie ma bowiem nic prócz substancji i modi (na mocy aks. 1 oraz def. 3 i 5); modi
za

nie s

niczym innym (na mocy dod. do tw. 25) jak pobudzeniami atrybutów Boga. Nie

mogło jednak tak

e wynikn

ąć

z Boga lub z jakiego

jego atrybutu, o ile pobudzony został

przez odmian

wieczn

i niesko

czon

(na mocy tw. 22). Musiało wi

c by

wywołane

albo zdeterminowane do istnienia i działania przez Boga lub przez jaki

jego atrybut, o ile

uległ on odmianie sko

czonej i maj

cej istnienie ograniczone. To był punkt pierwszy.

Dalej, ta z kolei przyczyna, czyli ten modus (na tej samej podstawie, na której
dowiedli

my wła

nie pierwszej cz

ęś

ci niniejszego twierdzenia), musiała tak

e by

zdeterminowana przez inn

, która jest tak

e sko

czona i ma istnienie ograniczone, ta

ostatnia za

(na tej

e podstawie) z kolei przez inn

, i tak dalej (na tej

e samej podstawie)

w niesko

czono

ść

. C.b.d.o.

PRZYPIS. Poniewa

jakie

[rzeczy] musiały by

stworzone bezpo

rednio przez Boga,

mianowicie te, które wynikaj

w sposób konieczny z jego bezwzgl

dnej natury, a za

rednictwem tych pierwszych inne, które jednak bez Boga nie mog

ani istnie

, ani

poj

te, przeto wynika st

d po pierwsze,

e Bóg jest najbli

przyczyn

rzeczy

bezpo

rednio przez siebie stworzonych - bezwzgl

dnie, nie za

, jak powiadaj

[niektórzy], [przyczyn

] w swoim rodzaju. Wytwory Boga nie mog

bowiem bez swojej

Strona 14 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

przyczyny ani istnie

, ani by

poj

te (na mocy tw. 15 i dod. do tw. 24). Wynika po wtóre,

e Boga nie mo

na nazwa

we wła

ciwym sensie dalsz

przyczyn

rzeczy

jednostkowych, chyba tylko z tego wzgl

du, by je odró

od tych, które [Bóg] stwoszył

bezpo

rednio albo raczej, które wynikaj

z bezwzgl

dnej jego natury. Przez przyczyn

dalsz

rozumiemy bowiem tak

, która w

aden sposób nie jest zwi

zana ze [swoim]

skutkiem. Atoli wszystko, co jest, jest w Bogu i zale

y od niego w taki sposób,

e bez

niego ani istnie

, ani by

poj

te nie mo

TWIERDZENIE XXIX. W przyrodzie nie ma nic przypadkowego, ale wszystko z
konieczno

ci boskiej natury jest zdeterminowane do tego, aby istniało i działało w

okre

lony sposób.

DOWÓD. Cokolwiek jest, jest w Bogu (na mocy tw. 15); Boga za

nie mo

na nazwa

rzecz

przypadkow

, poniewa

(na mocy tw. 11) istnieje on w sposób konieczny, nie za

przypadkowy. Dalej, modi natury boskiej wynikły z niej równie

koniecznie, nie za

przypadkowo (na mocy tw. 16), i to zarówno, o ile rozwa

amy natur

bosk

bezwzgl

dnie (na mocy tw. 21), jak te

, o ile rozwa

amy j

jako zdeterminowan

działania w okre

lony sposób (na mocy tw. 27). Nast

pnie, Bóg jest przyczyn

tych modi

nie tylko, o ile po prostu istniej

(na mocy dod. do tw. 24), lecz tak

e (na mocy tw. 26), o

ile si

je rozwa

a jako zdeterminowane do jakiego

działania. Je

eli nie s

zdeterminowane przez Boga (na mocy tego

twierdzenia), to jest niemo

liwe, nie za

[tylko] przypadkowe, aby same siebie zdeterminowały; i odwrotnie (na mocy tw. 27),
je

eli s

zdeterminowane przez Boga, to jest niemo

liwe, nie za

[tylko] przypadkowe,

aby same siebie czyniły niezdeterminowanymi. Dlatego te

wszystko jest

zdeterminowane z konieczno

ci boskiej natury nie tylko do istnienia, lecz tak

e do

istnienia i do działania w

le okre

lony sposób i nie ma nic przypadkowego. C.b.d.o.

PRZYPIS. Zanim pójd

dalej, pragn

tutaj wyja

, a raczej tylko zwrocie uwag

na to,

co winni

my rozumie

przez "przyrod

tworz

" (natura naturans), a co przez "przyrod

stworzon

" (natura naturata) . S

bowiem,

e ju

na podstawie tego, co zostało

powiedziane, wiadomo,

e przez przyrod

tworz

winni

my rozumie

to, co jest samo

w sobie i samo przez si

daje si

poj

ąć

, czyli takie atrybuty substancji, które wyra

istot

wieczn

i niesko

czon

, to znaczy (na mocy dod. 1 do tw. 14 oraz dod. 2 do tw.

17) Boga, o ile rozwa

a si

go jako przyczyn

woln

. Natomiast przez [przyrod

]

stworzon

rozumiem to wszystko, co wynika z konieczno

ci natury Boga, czyli z ka

dego

atrybutu Boga, to znaczy wszystkie modi atrybutów Boga, o ile rozwa

a si

je jako

rzeczy, które s

w Bogu i które bez Boga nie mog

ani by

, ani by

poj

te.

TWIERDZENIE XXX. Rozum b

aktualnie sko

czony, b

aktualnie niesko

czony,

musi obejmowa

atrybuty Boga oraz pobudzenia Boga i nic ponadto.

DOWÓD. Idea prawdziwa musi by

zgodna ze swoim przedmiotem (na mocy aks. 6), to

znaczy (jak to si

samo przez si

rozumie) to, co zawiera si

w rozumie obiektywnie,

musi koniecznie by

w przyrodzie. Otó

w przyrodzie (na mocy dod. 1 do tw. 14) jest

tylko jedna substancja, mianowicie Bóg, oraz tylko te pobudzenia (na mocy tw. 15), które
s

w Bogu, a które (na mocy tego

twierdzenia) bez Boga nie mog

ani istnie

, ani by

poj

te. A zatem rozum b

aktualnie sko

czony, b

aktualnie niesko

czony, musi

obejmowa

atrybuty Boga oraz pobudzenia Boga i nic ponadto.

TWIERDZENIE XXXI. Rozum aktualny, czy sko

czony, czy niesko

czony, jak równie

wol

, po

żą

danie, miło

ść

itd. trzeba zaliczy

do przyrody stworzonej, nie za

do tworz

cej.

DOWÓD. Przez rozum bowiem (jak si

rozumie samo przez si

) rozumiemy nie my

lenie

bezwzgl

dne, lecz jedynie pewien okre

lony modus my

lenia, który ró

ni si

od innych

modi, jak po

żą

danie, miło

ść

itd., i dlatego (na mocy def. 5) musi by

poj

ty przez

Strona 15 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

lenie bezwzgl

dne, mianowicie (na mocy tw. 16 i def. 6) musi przez jaki

atrybut

Boga. który wyra

a wieczn

i niesko

czon

istot

lenia, by

tak poj

ty,

e bez niego

ani istnie

nie mo

e, ani by

poj

ty. Dlatego te

musi on (na mocy przyp. do tw. 29)

zosta

zaliczony do przyrody stworzonej, nie za

do tworz

cej, jak pozostałe modi

lenia. C.b.d.o.

PRZYPIS. Nie dlatego mówi

tu o rozumie aktualnym, i

bym miał uznawa

e jest jaki

rozum potencjalny, lecz dlatego,

e pragn

c unikn

ąć

wszelkiego pomieszania, chciałem

mówi

tylko o rzeczy całkowicie jasnej dla naszego poznania, mianowicie o samym

rozumieniu, które poznajemy najja

niej ze wszystkiego. Nie mo

emy bowiem rozumie

niczego, co by nie prowadziło [nas] do doskonalszej znajomo

ci rozumienia.

TWIERDZENIE XXXII. Woli nie mo

na nazwa

przyczyn

woln

, lecz tylko konieczn

DOWÓD. Wola jest to jedynie pewien okre

lony modus my

lenia, podobnie jak rozum;

dlatego te

(na mocy tw. 28) ka

de pojedyncze chcenie tylko wtedy mo

e istnie

i by

zdeterminowane do działania, je

li zdeterminowane jest przez inn

przyczyn

, ta z kolei

przez inn

i tak dalej w niesko

czono

ść

. Je

li przeto uzna si

wol

za niesko

czon

, to

musi ona tak

e by

zdeterminowana do istnienia i działania przez Boga, nie, o ile jest on

substancj

bezwzgl

dnie niesko

czon

, lecz o ile posiada atrybut, który wyra

a wieczn

i niesko

czon

istot

lenia (na mocy tw. 23). W jakikolwiek tedy sposób poj

łoby si

[wol

], czy jako sko

czon

, czy jako niesko

czon

, wymaga ona przyczyny, która by j

determinowała do istnienia i do działania; a wi

c (na mocy def. 7) nie mo

na jej nazwa

przyczyn

woln

, lecz tylko konieczn

albo przymuszon

. C.b.d.o.

DODATEK I. Wynika st

d po pierwsze,

e Bóg nie działa z wolno

ci woli.

DODATEK II. Wynika po wtóre,

e wola i rozum tak si

maj

do natury Boga, jak ruch i

spoczynek i w ogóle jak wszystkie rzeczy przyrodzone, które (na mocy tw. 29) musz

zdeterminowane przez Boga do istnienia i działania w oznaczony sposób. Wola bowiem,
jak i wszystko inne, wymaga przyczyny, która by j

determinowała do istnienia i działania

w oznaczony sposób. Jakkolwiek te

z danej woli czy rozumu wynika niesko

czenie

wiele, to jednak nie bardziej mo

na z tego powodu powiedzie

e Bóg działa z wolno

woli, ni

na podstawie tego, co wynika z ruchu i spoczynku (bo i z nich niesko

czenie

wiele wynika), mo

na powiedzie

e Bóg działa z wolno

ci ruchu i spoczynku. Dlatego

wola nie nale

y do natury Boga bardziej, ni

inne rzeczy przyrodzone, lecz ma si

niej tak, jak ruch i spoczynek, i wszystko pozostałe, co, jak okazali

my, wynika z

konieczno

ci boskiej natury i przez ni

jest determinowane do istnienia i działania w

oznaczony sposób.

TWIERDZENIE XXXIII. Rzeczy nie mogły zosta

wytworzone przez Boga w

aden inny

sposób ani w

adnym innym porz

dku, ni

zostały wytworzone.

DOWÓD. Wszystkie bowiem rzeczy wynikły w sposób konieczny z danej natury Boga (na
mocy tw. 16) i z konieczno

ci natury Boga zdeterminowane s

do istnienia i działania w

okre

lony sposób (na mocy tw. 29). Gdyby wi

c rzeczy mogły by

innej natury, albo

gdyby mogły by

zdeterminowane do działania w inny sposób tak,

e inny byłby

porz

dek natury, wtedy i natura Boga mogłaby tak

e by

inn

, ni

jest; w takim razie

(na mocy tw. 11) i ta [inna] równie

musiałaby istnie

, wskutek czego mogłoby by

dwóch lub wi

cej Bogów, co (na mocy dod. 1 do tw. 14) jest niedorzeczno

. Dlatego

rzeczy w

aden inny sposób ani w

adnym innym porz

dku itd. C.b.d.o.

PRZYPIS I. Skoro ju

w sposób ja

niejszy ni

sło

ce okazałem,

e nie ma w rzeczach

absolutnie nic, na podstawie czego mo

na by je nazwa

przypadkowymi, chc

teraz

pokrótce wyja

, co mamy rozumie

przez przypadkowe; najpierw za

, co przez

Strona 16 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

konieczne i niemo

liwe. Rzecz jaka

zwie si

konieczn

albo ze wzgl

du na swoj

istot

albo ze wzgl

du na przyczyn

. Albowiem istnienie jakiej

rzeczy wynika w sposób

konieczny albo z jej istoty i definicji, albo z danej przyczyny sprawczej. Nast

pnie z tych

samych powodów rzecz jaka

nazywa si

niemo

liw

, mianowicie b

dlatego,

e jej

istota, czyli definicja zawiera sprzeczno

ść

, b

dlatego,

e nie ma

adnej przyczyny

zewn

trznej, zdeterminowanej do wytworzenia takiej rzeczy. Przypadkow

natomiast

zwie si

jaka

rzecz nie z

adnego innego powodu, lecz tylko ze wzgl

du na niedostatek

naszej wiedzy. Rzecz bowiem, o której nie wiemy, czy istota jej zawiera w sobie
sprzeczno

ść

, albo o której wprawdzie wiemy na pewno,

e istota jej nie zawiera

adnej

sprzeczno

ci, o której istnieniu jednak nic nie mo

emy z pewno

twierdzi

, gdy

porz

dek przyczyn jest dla nas ukryty, [rzecz taka] nigdy nie mo

e si

nam przedstawi

ani jako konieczna, ani jako niemo

liwa, dlatego te

nazywamy j

przypadkow

albo

liw

PRZYPIS. Z powy

szego wynika jasno,

e rzeczy zostały wytworzone przez Boga w

najwy

szej doskonało

ci, bo przecie

wynikły w sposób konieczny z danej natury

najdoskonalszej. Przez to nie zarzuca si

Bogu

adnej niedoskonało

ci, albowiem

wła

nie doskonało

ść

jego zmusiła nas do stwierdzenia tego. Co wi

cej, z przeciwnego

twierdzenia wynikałoby jasno (jak wła

nie okazałem),

e Bóg nie jest doskonały w

najwy

szym stopniu, gdyby bowiem rzeczy zostały były wytworzone w inny sposób,

trzeba by było przypisa

Bogu inn

natur

, odmienn

od tej, jak

zmuszeni jeste

my mu

przypisywa

na podstawie rozwa

ania bytu najdoskonalszego.

Nie w

tpi

zreszt

e wielu ludzi odrzuci ten pogl

d jako niedorzeczny i nie zechce

przyst

do jego dokładnego rozwa

enia, a to z tej jedynie przyczyny,

e zwykli

przypisywa

Bogu inn

wolno

ść

, nader odmienn

od tej, któr

my podali (def. 7),

mianowicie wol

bezwzgl

. Nie w

tpi

zreszt

i o tym,

e gdyby chcieli spraw

przemy

i kolejno

ść

naszych dowodów dobrze rozwa

, to zdecydowanie odrzuciliby

tak

wolno

ść

, któr

teraz przypisuj

Bogu, nie tylko jako nonsens, ale jako wielk

przeszkod

dla nauki. Nie potrzeba tutaj powtarza

tego, co powiedziałem w przypisku

do twierdzenia 17. A

eby im jednak dogodzi

, wyka

żę

tu jeszcze,

e cho

by nawet

przysta

na to, i

wola nale

y do istoty Boga, niemniej jednak wynikałoby z jego

doskonało

ci,

e rzeczy

adnym innym sposobem ani w

adnym innym porz

dku nie

mogły zosta

stworzone przez Boga. Łatwo to b

dzie wykaza

, je

li uprzednio

rozwa

ymy to, co oni sami przyznaj

, mianowicie, i

zale

y wył

cznie od postanowienia i

woli Boga,

e ka

da rzecz jest tym, czym jest. Inaczej bowiem Bóg nie byłby przyczyn

wszystkich rzeczy. Nast

pnie,

e wszystkie postanowienia Boga odwiecznie przez

samego Boga były powzi

te, inaczej bowiem zarzucałoby si

Bogu niedoskonało

ść

niestało

ść

. Poniewa

jednak w tym, co wieczne, nie ma ani "kiedy", ani "przed", ani "po",

wynika st

d, mianowicie z samej doskonało

ci Boga,

e Bóg nie mo

e ani nie mógł nigdy

postanowi

czego

innego, czyli,

e Bóg nie istniał przed swoimi postanowieniami ani nie

e istnie

bez nich. Ale wtedy powiedz

e gdyby nawet przypu

, i

Bóg uczyniłby

inn

natur

rzeczy, lub

e odwiecznie postanowiłby co

innego co do przyrody i jej

porz

dku, to st

d nie wynikałaby

adna niedoskonało

ść

w Bogu. Wszak

e mówi

c tak,

przyznaliby zarazem,

e Bóg mo

e zmienia

swoje postanowienia. Gdyby był bowiem

Bóg co

innego postanowił co do przyrody i jej porz

dku, ni

postanowił, to znaczy,

gdyby był co

innego chciał i my

lał o przyrodzie, wtedy miałby koniecznie inny rozum,

ma, i inn

wol

, ni

ma obecnie. A je

li mo

na przypisywa

Bogu inny rozum i

inn

wol

bez jakiejkolwiek zmiany jego istoty i jego doskonało

ci, to dlaczegó

by nie

mógł Bóg zmieni

swych postanowie

co do rzeczy stworzonych, pozostaj

c pomimo to

równie doskonałym? Albowiem ze wzgl

du na jego istot

i jego doskonało

ść

, wszystko

jedno, jak si

pojmie jego rozum i wol

wobec rzeczy stworzonych i ich porz

dku.

Nast

pnie wszyscy znani mi filozofowie przyznaj

e w Bogu nie ma

adnego rozumu

potencjalnego, lecz tylko rozum aktualny. Poniewa

zarówno jego rozum, jak wola

nie ró

od jego istoty, na co tak

e wszyscy si

godz

, to wynika st

d tak

Strona 17 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

gdyby Bóg miał inny rozum aktualny i inn

wol

, wówczas i jego istota koniecznie byłaby

inna; a wi

c (jak ju

od pocz

tku doszedłem do wniosku), gdyby rzeczy inaczej zostały

wytworzone przez Boga, ni

obecnie, wówczas rozum Boga i jego wola czyli (jak si

przyznaje) istota jego musiałaby by

inna, co jest niedorzeczne.

Skoro tedy rzeczy

adnym innym sposobem i w

adnym innym porz

dku nie mogły

wytworzone przez Boga, a prawdziwo

ść

tego twierdzenia wynika z najwy

szej

doskonało

ci Boga, to zaprawd

aden zdrowy rozs

dek nie mo

e nas skłoni

uwierzenia,

e Bóg nie chciał stworzy

wszystkiego tego, co jest w jego rozumie, z tak

sam

doskonało

, z jak

rozumie to wszystko. Tu jednak powiedz

e w rzeczach nie

adnej doskonało

ci ani niedoskonało

ci, ale

e to w nich, ze wzgl

du na co s

doskonałe lub niedoskonałe oraz ze wzgl

du na co s

nazywane złymi lub dobrymi,

zale

y wył

cznie od woli Boga; dlatego te

Bóg, gdyby był zechciał, byłby mógł sprawi

aby to, co jest obecnie doskonało

, było najwy

niedoskonało

i na odwrót.

Wszak

e có

by to było innego, jak stwierdzi

otwarcie,

e Bóg, który to, co chce,

koniecznie rozumie, mo

e wol

swoj

sprawi

, aby rzeczy w inny sposób rozumiał, ni

rozumie, co (jak wła

nie wykazałem) jest wielk

niedorzeczno

. Dlatego argument ich

mog

obróci

przeciwko nim samym, a to w sposób nast

puj

cy. Wszystko zale

y od

władzy Boga.

eby wi

c rzeczy mogły by

inne, inna tak

e musiałaby koniecznie by

wola Boga. Otó

wola Boga nie mo

e by

inna (jak to wła

nie wykazali

my w sposób

najoczywistszy na podstawie doskonało

ci Boga), a zatem i rzeczy nie mog

inne.

Przyznaj

e pogl

d ten, który poddaje wszystko jakiej

oboj

tnej woli Boga i

wszystko czyni zale

nym od jego upodobania, mniej od prawdy odbiega, ani

eli pogl

tych, którzy twierdz

e Bóg wszystko czyni ze wzgl

du na dobro. Ci bowiem, jak si

wydaje, przyjmuj

poza Bogiem, co od Boga nie zale

y, a czym Bóg w swoim

działaniu kieruje si

jako wzorem albo ku czemu zmierza jako ku okre

lonemu celowi.

Zaprawd

, nie jest to nic innego, jak czyni

Boga podległym jakiemu

fatum, a jest to co

najbardziej niedorzecznego, co mo

na powiedzie

o Bogu, który, jak okazali

my, jest

pierwsz

i jedyn

woln

przyczyn

zarówno istoty wszystkich rzeczy, jak i ich istnienia.

Dlatego nie potrzeba, abym marnował czas na zbijanie tej niedorzeczno

ci.

TWIERDZENIE XXXIV. Moc Boga jest sam

jego istot

DOWÓD. Z samej bowiem konieczno

ci istoty Boga wynika,

e Bóg jest przyczyn

siebie

samego (na mocy tw. 11) oraz (na mocy tw. 16 wraz z dod.) przyczyn

wszystkich

rzeczy. A zatem moc Boga, przez któr

on sam oraz wszystko jest i działa, jest sam

jego istot

. C.b.d.o.

TWIERDZENIE XXXV. Cokolwiek pojmujemy jako b

ce we władzy Boga, istnieje z

konieczno

DOWÓD. Cokolwiek jest bowiem we władzy Boga, musi (na mocy twierdzenia
poprzedniego) tak by

obj

te przez jego istot

eby wynikało z niej w sposób konieczny,

a wi

c z konieczno

istnieje. C.b.d.o.

TWIERDZENIE XXXVI. Nie istnieje nic, z czego natury nie wynikałby jaki

skutek.

DOWÓD. Cokolwiek istnieje, wyra

a w sposób

le okre

lony natur

, czyli istot

Boga

(na mocy dod. do tw. 25), to znaczy (na mocy tw. 34) cokolwiek istnieje, wyra

a w

sposób

le okre

lony moc Boga, która jest przyczyn

wszystkich rzeczy, a zatem (na

mocy tw. 16) musi z tego wynika

jaki

skutek. C.b.d.o.

DOPEŁNIENIE. Wyja

niłem w tych [wywodach] natur

Boga i jego własno

ci,

mianowicie:

e z konieczno

istnieje;

e jest jedyny;

e jest i działa z samej

konieczno

ci swojej natury;

e, i w jaki sposób jest przyczyn

woln

wszystkich rzeczy;

e wszystko istnieje w Bogu i tak jest od niego zale

ne, i

bez niego nie mo

e ani istnie

Strona 18 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

ani by

poj

te; wreszcie,

e wszystko zostało zdeterminowane z góry przez Boga, atoli

nie z wolno

ci woli albo z upodobania bezwzgl

dnego, lecz z bezwzgl

dnej natury Boga,

czyli z jego mocy niesko

czonej. Nast

pnie, gdziekolwiek nadarzała si

sposobno

ść

postarałem si

zburzy

przes

dy, które mogłyby sta

na przeszkodzie zrozumieniu moich

dowodów.
Poniewa

jednak pozostaje jeszcze niemało przes

dów, które tak

e, a nawet

szczególnie mogły i mog

przeszkodzi

temu, by ludzie zdołali uj

ąć

powi

zanie rzeczy w

taki sposób, w jaki je obja

niłem, uznałem za godne trudu podda

je os

dowi rozumu.

Poniewa

wszystkie przes

dy, na które zamierzam tutaj wskaza

, zale

żą

jednego, mianowicie od tego,

e ludzie powszechnie przyjmuj

, i

wszystkie rzeczy w

przyrodzie, podobnie jak oni sami, działaj

dla jakiego

celu, a nawet uznaj

za rzecz

bezsporn

e sam Bóg wszystko kieruje do jakiego

okre

lonego celu - powiadaj

przecie

e Bóg wszystko zrobił ze wzgl

du na człowieka, człowieka za

, aby czcił Boga

- przeto to jedno przede wszystkim rozwa

żę

, poszukuj

c mianowicie najpierw przyczyny,

dla której wi

kszo

ść

zadowala si

tym przes

dem i dla której wszyscy z natury tak

bardzo s

skłonni do przyswojenia go sobie. Nast

pnie wyka

żę

jego fałszywo

ść

a na

koniec [wyja

], w jaki sposób powstały z niego przes

dy o dobru i złu, o zasłudze i

winie, o pochwale i naganie, o porz

dku i bezładzie, o pi

knie i brzydocie oraz o innych

sprawach tego rodzaju.
Nie miejsce tu wyprowadza

to wszystko z natury ducha ludzkiego. Wystarczy tutaj,

li wezm

za podstaw

to, co ka

dy musi uzna

, mianowicie,

e wszyscy ludzie

przychodz

wiat bez znajomo

ci przyczyn rzeczy i

e wszystkim wła

ciwy jest pop

do szukania swego po

ytku, przy czym wszyscy s

tego [pop

du]

wiadomi. Otó

z tego

wynika po pierwsze,

e ludzie poczytuj

za wolnych, jako

wiadomi s

swoich

chce

i swego pop

du, o przyczynach za

, które powoduj

nimi w ich d

ąż

eniach i

ciach, ani we

nie nie pomy

, przyczyn tych bowiem nie znaj

. Wynika po wtóre,

ludzie wszystko czyni

ze wzgl

du na jaki

cel, mianowicie dla po

ytku, do którego d

ążą

d si

bierze,

e staraj

zawsze zna

tylko przyczyny celowe tego, co zaszło, i

zadowala ich, gdy tylko o nich usłysz

; nic dziwnego, wtedy bowiem nie maj

adnego

powodu do dalszych w

tpliwo

ci. Je

eli za

nie mog

od nikogo usłysze

o tych

przyczynach celowych, wówczas nic im nie pozostaje innego, jak zwróci

ku sobie

samym i pomy

o celach, które zazwyczaj ich samych skłaniaj

do czego

podobnego; tym sposobem według własnych skłonno

ci s

dzi

musz

o skłonno

ciach

innego. Poniewa

dalej znajduj

oni w sobie i poza sob

wiele

rodków

prowadz

cych znakomicie do osi

gni

cia własnego po

ytku, jak na przykład oczy do

patrzenia, z

by do

ucia, ro

liny i zwierz

ta do

ywienia si

, sło

ce do o

wiecania,

morze do karmienia ryb, wi

c st

d pochodzi,

e na wszystkie rzeczy w przyrodzie patrz

jak na

rodki do uzyskiwania własnego po

ytku. Poniewa

wiedz

o tym,

rodki te

znale

li, ale ich nie sporz

dzili, mieli przeto powód do wiary,

e jest kto

inny, kto te

rodki sporz

dził dla ich u

ytku. Skoro ju

bowiem j

li zapatrywa

na rzeczy jako na

rodki, nie mogli uwierzy

, aby one same si

utworzyły, lecz na podstawie

rodków, które

sami sobie zwykli sporz

dza

, musieli doj

ść

do wniosku,

e jest jaki

jeden albo wi

cej

kierowników przyrody, obdarzonych wolno

ludzk

, którzy dla nich o wszystko si

zatroszczyli i wszystko zrobili dla ich po

ytku. Poniewa

nigdy nie słyszeli nic o ich

usposobieniu, musieli os

dza

je wedle swego własnego; st

d doszli do przekonania,

bogowie wszystkim kieruj

dla po

ytku ludzi, aby ich sobie zjedna

i by

u nich w

najwy

szej czci. St

d doszło do tego,

e ka

dy wedle własnego usposobienia wymy

lił

sobie inny sposób oddawania czci Bogu w zamiarze, aby Bóg go miłował bardziej ni

innych i kierował cał

przyrod

na u

ytek jego

lepego po

żą

dania i nienasyconej

chciwo

ci. Tym sposobem przes

d ów przeobraził si

w zabobon i zakorzenił si

gł

boko

w umysłach. To było te

powodem,

e ka

dy dokładał najwi

kszych stara

, by zrozumie

przyczyny celowe wszystkich rzeczy i wyja

je. Ale usiłuj

c wykaza

e przyroda nic

nie czyni na pró

no (to znaczy nic, co by nie było z po

ytkiem dla ludzi), wykazali jednak,

jak s

, to tylko,

e przyroda i bogowie ogarni

ci s

szale

stwem podobnie jak ludzie.

Strona 19 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

Prosz

tylko zobaczy

, do czego to w ko

cu doprowadziło! Po

ród tylu rzeczy

ytecznych w przyrodzie musiano znale

źć

niemało szkodliwych, jak burze, trz

sienia

ziemi, choroby itd., te za

, jak twierdzono, zachodz

dlatego

e bogowie rozgniewali si

za zniewagi wyrz

dzane im przez ludzi lub za przewinienia popełniane w oddawaniu

bogom czci. A chocia

wiadczenie codziennie jawnie temu przeczyło i okazywało na

niesko

czonej ilo

ci przykładów,

e po

ytki i szkody trafiaj

zarówno pobo

nym jak i

bezbo

nym, nie odst

piono mimo to od zakorzenionego przes

du. Łatwiej im bowiem

było zaliczy

takie [zdarzenia] w poczet rzeczy nieznanych, których u

ytek był im

niewiadomy, i w ten sposób utrzymywa

nadal swój obecny i wrodzony stan niewiedzy,

burzy

cały ów gmach i wymy

nowy. Uznali przeto za pewne,

e wyroki Bogów

przewy

szaj

niezmiernie ludzk

poj

tno

ść

. Zaiste, ju

samo to mogło sprawi

prawda pozostałaby na wieki ukryta przed rodem ludzkim, gdyby nie to,

e matematyka,

która nie zajmuje si

celami, lecz tylko istotami i własno

ciami figur, ukazała ludziom inny

probierz prawdy; oprócz matematyki mo

na by wymieni

jeszcze inne przyczyny

(zbyteczne jest wyliczanie ich tutaj), które umo

liwiły to,

e ludzie uprzytomnili sobie te

powszechne przes

dy i doszli do prawdziwej znajomo

ci rzeczy.

Tak wi

c wyja

niłem dostatecznie to, co przyrzekłem w pierwszym punkcie. Nie trzeba

wiele dla wykazania, i

przyroda nie postawiła sobie

adnego celu, a wszystkie

przyczyny celowe s

jedynie ludzkimi urojeniami. S

bowiem,

e jest to dosy

widoczne zarówno z rozpatrzenia podstaw i przyczyn, z których, jak wykazałem, przes

ów wzi

ł pocz

tek, jak te

z twierdzenia 16 i dodatków do twierdzenia 32, a nadto z tych

wszystkich twierdze

, w których wykazałem,

e wszystko w przyrodzie zachodzi z

wieczn

jak

ąś

konieczno

i z doskonało

najwy

Dodam tu jednak jeszcze,

e owa nauka o celu całkowicie stawia przyrod

na opak.

Albowiem to, co w rzeczywisto

ci jest przyczyn

, bierze ona za skutek, i odwrotnie; nadto

to, co jest z natury wcze

niejsze, czyni pó

niejszym; wreszcie to, co jest najwy

sze i

najdoskonalsze, czyni najbardziej niedoskonałym. Albowiem (pomijaj

c z tych [trzech

bł

dów] dwa pierwsze, jako same przez si

oczywiste), jak wida

z twierdze

21, 22 i 23,

ten skutek jest najdoskonalszy, który zostaje wytworzony bezpo

rednio przez Boga, a im

cej wymaga co

przyczyn po

rednich dla swojego wytworzenia, tym bardziej jest

niedoskonałe. Gdyby jednak rzeczy, bezpo

rednio wytworzone przez Boga, były

zrobione z tej racji, aby Bóg osi

gał swój cel, wówczas z konieczno

rzeczy ostatnie,

dla których zrobione zostały poprzednie, byłyby z wszystkich najznakomitsze. Nadto
nauka ta usuwa doskonało

ść

Boga. Je

li bowiem Bóg działa ze wzgl

du na jaki

cel, to

ąż

y koniecznie do czego

, czego mu brak. A chocia

teologowie i metafizycy

rozró

niaj

cel z potrzeby i cel z przystosowania, to jednak przyznaj

e Bóg uczynił

wszystko ze wzgl

du na siebie, nie za

ze wzgl

du na rzeczy stworzone, poniewa

przed stworzeniem nie mog

wskaza

poza Bogiem nic takiego, ze wzgl

du na co Bóg

miałby działa

. Dlatego te

zmuszeni s

nieuchronnie przyzna

e Bogu brakowało

tego, do czego chciał przygotowa

rodki, i

e tego po

żą

dał. Jest to jasne samo przez

. Nie mo

na równie

pomin

ąć

tego,

e stronnicy owej nauki, którzy chcieli

zaprezentowa

swoj

bystro

ść

przez wskazanie celów rzeczy, przywołali dla

uzasadnienia tej swojej nauki nowy sposób argumentacji, mianowicie sprowadzenie nie
do niemo

liwo

ci, lecz do niewiedzy; wida

e nie było

adnego innego

rodka na

uzasadnienie tej nauki. Albowiem, je

eli na przykład zabił kogo

kamie

, spadłszy mu na

głow

z jakiego

dachu, oni b

w taki oto sposób dowodzi

e kamie

[ten] spadł po

to,

eby zabi

człowieka. Gdyby nie był spadł w tym celu za wol

Boga, to jakim

sposobem było mo

liwe, aby tyle okoliczno

ci przypadkowo si

zbiegło (a cz

sto wiele

ich zbiega jednocze

nie)? Odpowie kto

e, i

stało si

to dlatego,

e d

ł wiatr i

człowieka tamt

dy droga prowadziła. Wtedy oni b

nalega

dalej: dlaczego wiatr d

ł w

owej chwili? Dlaczego człowiek wła

nie w tej

e chwili tamt

dy przechodził? Je

li si

znowu odpowie,

e wiatr powstał dlatego,

e poprzedniego dnia, gdy jeszcze pogoda

była spokojna, morze zacz

ło si

kołysa

, a

e człowiek szedł na zaproszenie

przyjaciela, oni zapytaj

z kolei, bo pyta

na bez ko

ca, dlaczego morze si

kołysało

Strona 20 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

i dlaczego człowiek na ten czas był zaproszony? I tak nie przestan

pyta

dalej o

przyczyny przyczyn, a

nie ucieknie do woli Boga, to jest schroniska niewiedzy.

Podobnie te

, kiedy rozwa

budow

ciała ludzkiego, wpadaj

w zdumienie, a na tej

podstawie,

e nie znaj

przyczyn tak kunsztownego tworu, wnioskuj

e nie wytworzyła

go sztuka mechaniczna, lecz sztuka boska, czyli nadprzyrodzona, która te

tak je

zbudowała, i

jedna cz

ęść

[ciała] nie uszkadza drugiej. St

d te

pochodzi,

e ten, kto

szuka prawdziwych przyczyn cudów i usiłuje rzeczy w przyrodzie rozumie

jak uczony, a

nie wydziwia

nad nimi jak głupiec, uchodzi cz

sto za heretyka i bezbo

nika, i za takiego

okrzykuj

go ci, których tłum powa

a jako tłumaczy przyrody i bogów. [Ci] bowiem

wiedz

e wraz z usuni

ciem niewiedzy znika i t

pe zdumienie, to znaczy jedyny

rodek,

jakim rozporz

dzaj

dla swojej argumentacji i dla ocalenia swojej powagi. Ale do

ść

tym. Prowadz

do tego, co zamierzyłem rozwa

tutaj w trzecim punkcie.

Kiedy ludzie wmówili sobie,

e wszystko, co si

dzieje, dzieje si

ze wzgl

du na nich,

musieli w ka

dej rzeczy uwa

za główne to, co dla nich było najbardziej u

yteczne i

uwa

za najcenniejsze to, co najprzyjemniej ich pobudzało. St

d musieli sobie dla

wyja

nienia natury rzeczy utworzy

takie poj

cia, jak dobro, zło, porz

dek, bezład,

ciepło, zimno, pi

kno i brzydota. Poniewa

poczytywali si

za wolnych, powstały st

takie poj

cia, jak pochwała i nagana, wina i zasługa. Te [drugie] omówi

pó

niej, po

zbadaniu natury ludzkiej, pierwsze za

pokrótce tutaj wyja

Otó

nazwano dobrym to wszystko, co si

przyczynia do zdrowia i do czci Boga, złym

wszystko, co jest temu przeciwne. A poniewa

ci, którzy nie poznaj

rozumem natury

rzeczy, lecz tylko wyobra

sobie rzeczy, nic o rzeczach nie twierdz

i wyobra

bior

za rozum, i dlatego te

wierz

niezachwianie,

e jest w rzeczach porz

dek,

podczas gdy nie wiedz

nic ani o rzeczach, ani o swojej naturze. Skoro wi

c rzeczy s

tak uło

one,

e gdy przedstawiaj

nam przez zmysły, łatwo mo

emy je sobie

wyobrazi

, a nast

pnie i łatwo przypomina

, wtedy nazywamy je dobrze

uporz

dkowanymi; w przeciwnym razie natomiast nazywamy je

le uporz

dkowanymi,

czyli bezładnymi. Poniewa

to jest dla nas szczególnie przyjemne, co łatwo mo

emy

sobie wyobrazi

, przeto ludzie przekładaj

porz

dek nad bezład, jak gdyby porz

dek był

czym

w przyrodzie bez wzgl

du na nasz

wyobra

. Powiadaj

e Bóg stworzył

wszystko w porz

dku i tym sposobem bezwiednie przypisuj

Bogu wyobra

, a nawet

e s

e Bóg, przewiduj

c ludzk

wyobra

, tak wszystkie rzeczy uło

ył,

eby je

ludzie najłatwiej sobie mogli wyobra

. Zapewne te

nie zastanawiaj

nad tym,

znajduje si

niesko

czenie wiele rzeczy, które znacznie przekraczaj

nasz

wyobra

oraz bardzo wiele takich, które sprawiaj

w naszej wyobra

ni zam

t z powodu jej

niedoł

stwa. Ale o tym do

ść

Nast

pnie tamte inne poj

cia nie s

tak

e niczym innym, jak rodzajami wyobra

ania,

które ró

nymi sposobami pobudzaj

wyobra

; ludzie ciemni jednak

e bior

je za

ne atrybuty rzeczy, a to dlatego,

e jak ju

powiedzieli

my, wierz

w to, i

wszystkie

rzeczy zostały zrobione ze wzgl

du na nich, i natur

jakiej

rzeczy nazywaj

dobr

albo

zł

, zdrow

albo zgnił

i zepsut

, zale

nie od tego, jak ich ta rzecz pobudza. Je

li na

przykład ruch, którego udzielaj

nerwom przedmioty, spostrzegane oczami, przyczynia

do zdrowia, to przedmioty ruch ten sprawiaj

ce nazywa si

knymi; natomiast te,

które powoduj

ruch przeciwny, zwie si

brzydkimi. Dalej to, co podra

nia zmysły przez

nos, zwie si

wonnym lub cuchn

cym, co przez j

zyk - słodkim lub gorzkim, smacznym

lub niesmacznym itd., co przez dotyk - twardym lub mi

kkim, chropowatym lub gładkim

itd. Na koniec to, co działa na słuch, wydaje z siebie, jak powiadaj

, szmer, d

k albo

harmoni

. Ta ostatnia tak dalece pomieszała ludziom w głowie,

e uwierzyli, i

nawet

Bóg si

rozkoszuje. Nie brak nawet filozofów, którzy s

prze

wiadczeni,

e ruchy ciał

niebieskich tworz

harmoni

. Wszystko to pokazuje dostatecznie,

e ka

dy s

dził o

rzeczach wedle skłonno

ci swojego mózgu, czyli raczej pobudzenia swej wyobra

ni brał

za rzeczy same. Nic te

dziwnego (

e i o tym wspomn

mimochodem), i

powstało

dzy lud

mi tyle niezgodno

ci, ile [ich] spotykamy, a z nich w ko

cu wyrósł

sceptycyzm. Jakkolwiek bowiem ciała ludzkie s

zgodne pod wieloma wzgl

dami, to

Strona 21 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

jednak wi

cej jeszcze je ró

ni. Dlatego te

to, co jednemu zdaje si

dobrym, drugiemu -

złym; jednemu - uporz

dkowanym, drugiemu - bezładnym; jednemu - miłym, drugiemu -

niemiłym i tak ze wszystkim; pomijam tutaj te [pozostałe sprawy], bo nie tu miejsce na ich
gruntowne rozwa

anie, a nadto wszyscy dostatecznie tego do

wiadczyli. Wszyscy

bowiem powtarzaj

: "co głowa, to rozum"; "ka

dy ma swój rozum"; "mózgi nie mniej si

ró

podniebienia". Powiedzenia takie

wiadcz

dostatecznie o tym,

e ludzie

o rzeczach wedle skłonno

ci swego mózgu, i

e raczej je sobie wyobra

, ni

rozumiej

. Gdyby bowiem rozumieli rzeczy, wówczas one, jak

wiadczy o tym

matematyka, cho

by ich i nie n

ciły, to jednak przynajmniej przekonałyby wszystkich.

Widzimy przeto,

e wszystkie poj

cia, za pomoc

których gmin zwykł wyja

nia

przyrod

, s

jedynie sposobami wyobra

ania i nie

wiadcz

o naturze

adnej rzeczy,

lecz tylko o uło

eniu wyobra

ni. Poniewa

nosz

nazwy [brzmi

ce tak], jak gdyby

oznaczały byty istniej

ce poza wyobra

, przeto nazywam te byty nie rozumowymi,

lecz wyobra

eniowymi. Tak wi

c łatwo mo

na zbi

wszystkie argumenty wytaczane

przeciwko nam z podobnych poj

ęć

. Oto wielu zwykło argumentowa

w nast

puj

sposób: je

li wszystko wynikło z konieczno

ci najdoskonalszej natury Boga, to sk

powstało w przyrodzie tyle niedoskonało

ci, jak psucie si

rzeczy a

do wydawania

odoru, brzydota budz

ca wstr

t, bezład, zło, przest

pstwo itd.? Ale, jak wła

nie

powiedziałem, łatwo to mo

na obali

. Albowiem doskonało

ść

rzeczy ocenia

nale

jedynie wedle ich natury i mocy i dlatego rzeczy nie s

bardziej lub mniej doskonałe

przez to,

e sprawiaj

rozkosz ludzkim zmysłom lub ura

je, ani przez to,

odpowiadaj

ludzkiej naturze lub s

jej przeciwne. Tym za

, którzy pytaj

, dlaczego Bóg

nie stworzył wszystkich ludzi tak, aby kierowali si

wył

cznie rozumem, odpowiem tylko

tyle,

e stało si

tak dlatego, i

Bogu nie brakowało materiału do stworzenia wszystkiego,

od najwi

kszego do najni

szego stopnia doskonało

ci; albo, mówi

c wła

ciwiej, dlatego,

e prawa jego natury były tak rozległe, i

wystarczały do wytworzenia wszystkiego, co

e by

poj

te przez jaki

rozum niesko

czony, jak tego dowiodłem w twierdzeniu 16.

Oto s

przes

dy, na które tu chciałem wskaza

. Je

li pozostały jeszcze niektóre

przes

dy tego rodzaju, ka

dy je zdoła sprostowa

przy pewnym namy

le.

Strona 22 z 22

Bez tytułu 1

2009-10-20

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Spinoza - Etyka, Filozofia, Filozofia, Filozofia, Filozofia
Benedykt de Spinoza Etyka
Etyka Spinozy
Prez etyka materiały1
Prez etyka materialy7
Etyka Taternika
etyka 1
Etyka 12
ETYKA ZAWODOWA MASAŻYSTY
Etyka (1) istota, mity
etyka test
2 Etyka a badania na zwierz Ľtachid 20330 ppt
Etyka zawodu położnej w aspekcie wielokulturowym
004 etyka europejskaid 2320 ppt
Filozofia W10 Etyka Zagadnienie norm lepsza wersja2 0bezKanta

więcej podobnych podstron