Etyka europejska
Romuald Krajewski
Etyka europejska
Romuald Krajewski
Etyka
2
Starożytność
•
Sokrates (469-399 r. p.n.e.)
•
Uznawany za twórcę etyki, gdyż to on
pierwszy wyróżnił dobra moralne od
innych
•
Cnota (arete) jako dobro bezwzględne –
wcześniej „cnotę” Grecy rozumieli jako
tężyznę życiową, dzielność, sprawność
zawodową; Sokrates jako pierwszy nadał
jej znaczenie moralne, a jednocześnie
podkreślał, że zalety moralne (składające
się na cnotę) – takie jak sprawiedliwość,
odwaga czy panowanie nad sobą,
rozumność – są uniwersalne, są zaletami
zawsze, wszędzie i dla każdego – mają
więc charakter bezwzględny i
powszechny.
Etyka
3
Starożytność - Sokrates
• Cnota jest najwyższym dobrem,
do którego dążyć powinien
człowiek; dla cnoty powinno się
poświęcać dobra doczesne, takie
jak pieniądze, sławę, a nawet
zdrowie; cnota jest ważniejsza i
wartościowsza od nich.
• Z cnoty wynika szczęście;
ponieważ ludzie dążą do bycia
szczęśliwymi, jedyną drogą dla
nich jest dążenie do cnoty.
Etyka
4
Starożytność - Sokrates
• Intelektualizm etyczny – przekonanie, że
wiedza jest warunkiem dostatecznym
cnoty, cnota wynika z wiedzy lub wręcz
– w jaskrawym ujęciu – jest wiedzą
(„Jest to jedno i to samo, wiedzieć, co
jest sprawiedliwe i być
sprawiedliwym”); cnoty zatem można – i
należy – się uczyć.
• Zagadnienie „dobra” – czyn jest „dobry”
wtedy, gdy wynika z niego pożytek,
korzyść (dążenie do bogactwa czy sławy
natomiast nie zawsze prowadzi do
korzystnych konsekwencji) – podejście
utylitarystyczne.
Etyka
5
Starożytność – Platon (427-
347 r. p.n.e.)
• Teoria czterech cnót (klasyczna
teoria cnoty, panująca przez
stulecia) – cnota polega na ładzie
i harmonii duszy; każda z części
duszy ma właściwy sobie rodzaj
cnoty: część rozumna – cnotę
mądrości, część impulsywna –
męstwo, część pożądliwa – cnotę
panowania nad sobą; wszystkie te
rodzaje cnoty łączy i utrzymuje w
ładzie cnota czwarta –
sprawiedliwość.
Etyka
6
Starożytność – Platon
• Etyczna teoria celów: dualistyczne
postrzeganie świata – jako
rzeczywistości idei i mniej doskonałej od
niej rzeczywistości materialnej; z
dualizmu rzeczywistości wynika
hierarchia dóbr; niżej stoją w niej dobra
materialne, wyżej – dobra idealne;
osiąganie celów idealnych (dóbr
idealnych – np. miłości idealnej) odbywa
się stopniowo, a niezbędnym tego
etapem jest osiąganie wpierw dóbr
materialnych (miłość zmysłowa jako
etap dochodzenia do miłości idealnej,
itd.); osiąganie celów idealnych,
bezwzględnych i wiecznych poprzez
cele realne, doczesne.
Etyka
7
Starożytność – Platon
•
Cnota polega na dążeniu do dobra;
Platon odrzucił intelektualistyczne
ujęcie Sokratesa, uznając, że sama
wiedza nie definiuje w
wystarczający sposób cnoty.
•
Dobro jest najwyższą z idei w
świecie idealnym, „jest pierwszą
zasadą, według której powstał
świat, i ostatecznym celem, do
którego dąży” .
Etyka
8
Starożytność - Arystoteles
(384-322 r. p.n.e.)
• Odrzucenie platońskiego idealizmu;
przekonanie, że nie ma innego dobra,
niż dobro realne (podejście empiryczne).
• Najwyższy cel człowieka – szczęście
(eudajmonia); wszystkie inne dobra są
tylko środkiem do tego celu; eudajmonia
to najwyższa doskonałość jednostki,
osiągnięcie optimum, jakie człowiek przy
swojej naturze może osiągnąć;
najwyższą doskonałością człowieka
według Arystotelesa jest rozumne
działanie.
Etyka
9
Starożytność -
Arystoteles
•
Cnota odnosi się do dwóch dziedzin
życia ludzkiego: poznania i życia
praktycznego; odpowiednio, Arystoteles
rozróżniał cnoty dianoetyczne (np.
mądrość i rozsądek) oraz cnoty etyczne
(np. hojność, męstwo).
•
Do eudajmonii konieczne jest
osiągnięcie cnót obu rodzajów
(człowiek musi spełniać czynności
praktyczne, kierując się przy tym
rozumem); konieczna jest harmonia
między rozumem i cielesnością.
Etyka
10
Starożytność -
Arystoteles
•
Systemu cnót nie można wydedukować
z góry, bo każdy rodzaj działania ma
swoją, odpowiadającą mu cnotę (to,
jakie cnoty powinien osiągnąć człowiek
zależy zatem od tego, czym będzie się
zajmował).
•
Zasada złotego środka – właściwe jest
postępowanie mieszczące się „po
środku” między dwiema możliwymi
skrajnościami (męstwo jako środek
pomiędzy tchórzostwem i zuchwałością,
hojność jako środek między
rozrzutnością a skąpstwem, itd.).
Etyka
11
Starożytność
• Stoicyzm (powstał w III w.
p.n.e. w Atenach,
przedstawiciele: Zenon z
Kition, Chryzyp, Poseidonis; w
Rzymie: Epiktet, Marek
Aureliusz).
Etyka
12
Starożytność - Stoicyzm
• Nie można być pewnym szczęścia,
dopóki uzależnia się je od
zewnętrznych okoliczności – dlatego
należy uniezależnić się od
zewnętrznych okoliczności; ponieważ
nie można ich opanować, należy
opanować samego siebie.
• Aby osiągnąć szczęście, trzeba wyrzec
się wszystkiego, co zewnętrzne i
zabiegać jedynie o dobra wewnętrzne,
które zależą tylko od człowieka i dzięki
temu są osiągalne (cnota); cnota jest
najwyższym dobrem i warunkiem
szczęścia (w ujęciu niektórych stoików
jest tożsama ze szczęściem).
Etyka
13
Starożytność - Stoicyzm
• Cnota polega na harmonijnym
dostosowaniu się do natury – zarówno tej
zewnętrznej, jak i własnej natury człowieka
(życie cnotliwe jest równoznaczne z życiem
w zgodzie z samym sobą).
• Naturę człowieka natomiast stanowi rozum
– życie cnotliwe jest więc życiem
rozumnym, zgodnym z rozumem.
• Cnota definiowana jest jako rozum, wiedza,
rozsądek.
• Cnota jest jedynym prawdziwym dobrem;
wszystko inne, co ludzie określają jako
„dobro”, w rozumieniu stoików dobrem nie
było (nie było potrzebne do szczęścia).
Etyka
14
Starożytność - Stoicyzm
• Apatia – mędrzec musi być
beznamiętny, pozbawiony afektów (z
których zasadniczymi są zawiść,
pożądliwość, smutek, obawa), gdyż
odczuwanie afektów nie służy dobru;
do wszystkich wydarzeń należy
podchodzić rozumowo, nie dając
ponieść się uczuciom (w tym również
współczuciu dla innych).
• Optymizm – przekonanie, że cnota
jest możliwa i nietrudna do
osiągnięcia.
Etyka
15
Starożytność - Stoicyzm
• Etyka społeczna stoików – stoicka
obojętność nie oznacza jednak braku
wrażliwości społecznej; stoicy
dowodzili, że kierowanie się
rozumem (a nie afektami, które są
egoistyczne i prowadzą do skupiania
się na sobie) prowadzi do uznania
tożsamości interesów osobistych i
społecznych; społeczeństwo
postrzegali stoicy jako organiczny
zespół; podejście kosmopolityczne –
postrzeganie ludzkości jako całości,
postulowanie zniesienia granic
państwowych (idee te realizowało
Imperium Rzymskie).
Etyka
16
Starożytność - Epikureizm
(Epikur – 341-270 r. p.n.e.)
• Szczęście (eudajmonia) jako najwyższe
dobro (cecha charakterystyczna
starożytnej etyki greckiej w różnych jej
wydaniach).
• Hedonizm – szczęście polega na
doznawaniu przyjemności, która z kolei
polega na braku cierpienia; życie
człowieka pozbawione cierpienia samo w
sobie jest już szczęśliwe, stan szczęścia,
radości życia jest wrodzony i dany
człowiekowi naturalnie.
• Kult życia – życie jest jedynym dobrem
danym każdemu człowiekowi na własność.
Etyka
17
Starożytność -
Epikureizm
• Zwracanie uwagi na cieszenie się drobnymi
przyjemnościami (dobrym jedzeniem,
kwiatami, przebywaniem w gronie
przyjaciół itd.).
• Zalecany sposób życia: zabieganie o
radości duchowe, kultywowanie przyjaźni,
subtelność.
• Radość życia jest głównym składnikiem
szczęścia (wewnętrznym), ale szczęście
brać się może też z przyczyn zewnętrznych
(przyczyny pozytywne – obok negatywnej,
jaką jest brak cierpienia; ich istnienie
wymaga dwóch warunków: trzeba mieć
potrzeby i potrzeby te muszą być
zaspokojone).
Etyka
18
Starożytność -
Epikureizm
• Istnieją dwa rodzaje przyjemności
pozytywnych: przyjemności cielesne
(np. przyjemność jedzenia) oraz –
wyższe od nich, bo dające większą
satysfakcję – przyjemności duchowe.
• Istnieją dwa zasadnicze środki do
osiągnięcia szczęścia: cnota i rozum.
• Podkreślanie znaczenia przyjaźni jako
jednego ze środków osiągania
szczęścia (bez przyjaźni niemożliwe
jest doświadczanie prawdziwej
przyjemności).
Etyka
19
Średniowiecze i renesans
- Ojcowie Kościoła
• Intepretacja pism i tradycji
judeochrześcijańskiej za pomocą idei
zaczerpniętych z filozofii greckiej i rzymskiej
(np. zaczerpniętej od Platona i Arystotelesa
idei „prawego rozumu” – przekonania, że
każdy człowiek posiada rozum pozwalający
mu dokonać wyboru słusznego działania).
• Koncepcja powszechnej zbawczej łaski –
przekonanie, że każdy człowiek został
wyposażony w dostateczne środki do
własnego zbawienia (jeżeli nie dowie się, jak
je osiągnąć, z nauczania Kościoła, może
dojść do tego sam korzystając z rozumu), ale
nie każdy wybiera drogę przepisaną przez
łaskę.
Etyka
20
Średniowiecze i renesans
- Ojcowie Kościoła
• Każdy człowiek posiada wrodzoną
zdolność odróżniania dobra od zła
(sumienie) – stanowisko
intiucjonistyczne (św. Hieronim, św.
Augustyn); Bóg wyposaża każdego
człowieka w sumienie umożliwiające
poznanie prawa moralnego, ale wiedza
ta nie jest wystarczająca dla
cnotliwego życia; by żyć cnotliwe,
człowiek musi skierować swoją wolę
ku dobru (czyli musi tego chcieć –
akcentowanie wolnej woli człowieka i
braku determinizmu w jego działaniu -
woluntaryzm).
Etyka
21
Średniowiecze i renesans
- Ojcowie Kościoła
•
Koncepcja prawa naturalnego –
rozumianego dwojako:
•
jako prawa wynikającego z „natury
rzeczy” (dobre, słuszne jest więc
postępowanie zgodne z „naturą rzeczy” –
by postępować moralnie, wpierw trzeba
odkryć tę „naturę rzeczy”, przy czym
najistotniejsze z etycznego punktu
widzenia jest odkrycie natury samego
człowieka)
•
jako prawa objawionego człowiekowi
bezpośrednio przez Boga w Dekalogu itd.
(czyli prawo naturalne jako objawiona
wola Boża; „dobre” będzie więc to, co
jest zgodne z wolą Boga, a złe – to, co z
nią niezgodne).
Etyka
22
Średniowiecze
• Scholastyka (twórca: św.
Anzelm, arcybiskup
Canterbury, najważniejszy
przedstawiciel: św. Tomasz z
Akwinu)
Etyka
23
Średniowiecze -
Scholastyka
• (twórca: św. Anzelm,
arcybiskup Canterbury,
najważniejszy przedstawiciel:
św. Tomasz z Akwinu)
Etyka
24
Średniowiecze -
Scholastyka
• Synteza etyki i teologii, idee greckie
jako racjonalna podstawa etyki
chrześcijańskiej (tomizm).
• Konsekwencjalistyczny eudajmonizm
– działaniem słusznym jest takie
działanie, które wspiera albo
faktycznie realizuje szczęście ludzkie.
• Przekonanie o istnieniu określonej
natury ludzkiej i związanych z nią
wartości, które stanowią o
doskonałym życiu.
Etyka
25
Średniowiecze -
Scholastyka
•
Cnota – te predyspozycje do działania,
które sprzyjają realizacji natury
działającego.
•
Prawo naturalne – odbicie wiecznego
prawa boskiego w ludzkim rozumie; jest
zawarte w naturalnych ludzkich
skłonnościach (np. dążeniu do
zachowania życia, współpracy z innymi
itd.).
•
celem cnoty nie jest (jak u Arystotelesa)
szczęście, ale stan błogosławieństwa,
polegający na wiecznym zjednoczeniu z
Bogiem.
Etyka
26
Odrodzenie - pluralizm
•
Powstanie nauk empirycznych, odkrycie
i fascynacja dziełami antycznymi,
osłabienie pozycji Kościoła ze względu
na jego rozbicie (protestantyzm).
•
Odchodzenie od scholastycznej
koncepcji etyki, różnorodne tendencje
w filozofii i etyce: fascynacja Platonem i
jego koncepcją dualistycznej
rzeczywistości z jednej strony, z drugiej
strony – stawianie ludzkości jako
kategorii centralnej w etyce
(homocentryzm jako odejście od
średniowiecznego teocentryzmu).
Etyka
27
Czasy nowożytne – trzy
etapy rozwoju nowożytnej
myśli etycznej
• 1. Przechodzenie od poglądu o
zewnętrznym wobec człowieka
(boskim) pochodzeniu nakazów
moralnych (które zostają ludziom
narzucone) do przekonania, że
moralność powstała w ramach
samej natury ludzkiej, jest
autonomiczna (m. in. Montaigne,
Kant, Reid, Bentham)
Etyka
28
Czasy nowożytne – 1
• Montaigne – wskazanie, że etyka
chrześcijańska stawia ludziom zbyt
surowe wymagania i większość ludzi
nie jest w stanie sprostać jej
standardom; nie ma wyraźnych norm
rządzących życiem społecznym i
politycznym, poza prawami własnego
kraju, których trzeba przestrzegać;
każdy człowiek może osobiście
znaleźć drogę życia, która stanie się
dla niego konieczna dzięki jego
naturze.
Etyka
29
Czasy nowożytne – 1
• Grocjusz – przeniesienie
koncepcji praw naturalnych na
grunt indywidualnych uprawnień
jednostek; wskazywanie, że
istnieją przyrodzone prawa
właściwe każdemu człowiekowi,
których poszanowanie jest
koniecznym warunkiem istnienia
ładu społecznego i
uporządkowanej społeczności
politycznej.
Etyka
30
Czasy nowożytne – 1
• Hobbes, Lewiatan – wskazanie, że
ludzie nie są w naturalny sposób
prospołeczni, a ich głównym
motywem działania jest dążenie
do zaspokojenia własnych
interesów; jednostkowy egoizm
jest powodem, dla którego
konieczne było ustanowienie
wspólnych reguł porządkujących
społeczność – twórcą tych reguł
są zatem sami ludzie, nie żaden
zewnętrzny autorytet (Bóg).
Etyka
31
Czasy nowożytne – 1
• Kant – kolejny (radykalny)
zwolennik poglądu, że moralność
wypływa z natury ludzkiej (a nie
woli Boga); każdy człowiek jest w
stanie – posługując się racjonalną
kalkulacją – wybrać moralny
sposób postępowania, kierując
się imperatywem kategorycznym;
człowiek jest w pełni wolny i
autonomiczny w kierowaniu
własnym postępowaniem.
Etyka
32
Czasy nowożytne – 1
• Reid – zdroworozsądkowa moralność
zawiera zasady, których prawdziwość
każdy może intuicyjnie uchwycić i dzięki
temu stosować (wszyscy „wiemy”, że
należy pomagać innym, postępować
ucziciwie, mówić prawdę itd.); człowiek
ma wystarczające kompetencje do
moralnego postępowania, nie potrzebne
jest więc systematyzowanie,
kodyfikowanie i narzucanie mu
jakichkolwiek zasad moralnych
(intuicjonizm).
• Bentham – koncepcja moralnego
działania jako działania
maksymalizującego użyteczność
(utylitaryzm).
Etyka
33
Czasy nowożytne – 2
• Opracowywanie i obrona
poglądu, że sami kierujemy
naszym postępowaniem,
zarzuty wobec takiego
stanowiska, różne jego wersje
(od czasów Reida, Benthama i
Kanta do lat 1960.).
Etyka
34
Czasy nowożytne – 3
• Przechodzenie od zainteresowania
etyką autonomicznej jednostki do
zagadnienia moralności społecznej;
następujące obszary zainteresowania
współczesnej etyki:
– aktualne problemy polityczne i społeczne:
aborcja, ekologia, sprawiedliwa wojna,
zabiegi medyczne, praktyki gospodarcze
(etyka biznesu), prawa kobiet, dzieci,
zwierząt
– powrót do rozważań nad cnotą (w miejsce
tzw. „etyki zasad”)
– zainteresowanie problematyką wywołaną
potrzebą koordynacji działań jednostek po
to, by uzyskać działanie skuteczne.