Etyka europejska

Romuald Krajewski

Etyka

2

Starożytność

•

Sokrates (469-399 r. p.n.e.)

•

Uznawany za twórcę etyki, gdyż to on

pierwszy wyróżnił dobra moralne od

innych

•

Cnota (arete) jako dobro bezwzględne –

wcześniej „cnotę” Grecy rozumieli jako

tężyznę życiową, dzielność, sprawność

zawodową; Sokrates jako pierwszy nadał

jej znaczenie moralne, a jednocześnie

podkreślał, że zalety moralne (składające

się na cnotę) – takie jak sprawiedliwość,

odwaga czy panowanie nad sobą,

rozumność – są uniwersalne, są zaletami

zawsze, wszędzie i dla każdego – mają

więc charakter bezwzględny i

powszechny.

Etyka

3

Starożytność - Sokrates

• Cnota jest najwyższym dobrem,

do którego dążyć powinien

człowiek; dla cnoty powinno się

poświęcać dobra doczesne, takie

jak pieniądze, sławę, a nawet

zdrowie; cnota jest ważniejsza i

wartościowsza od nich.

• Z cnoty wynika szczęście;

ponieważ ludzie dążą do bycia

szczęśliwymi, jedyną drogą dla

nich jest dążenie do cnoty.

Etyka

4

Starożytność - Sokrates

• Intelektualizm etyczny – przekonanie, że

wiedza jest warunkiem dostatecznym

cnoty, cnota wynika z wiedzy lub wręcz

– w jaskrawym ujęciu – jest wiedzą

(„Jest to jedno i to samo, wiedzieć, co

jest sprawiedliwe i być

sprawiedliwym”); cnoty zatem można – i

należy – się uczyć.

• Zagadnienie „dobra” – czyn jest „dobry”

wtedy, gdy wynika z niego pożytek,

korzyść (dążenie do bogactwa czy sławy

natomiast nie zawsze prowadzi do

korzystnych konsekwencji) – podejście

utylitarystyczne.

Etyka

5

Starożytność – Platon (427-
347 r. p.n.e.)

• Teoria czterech cnót (klasyczna

teoria cnoty, panująca przez

stulecia) – cnota polega na ładzie

i harmonii duszy; każda z części

duszy ma właściwy sobie rodzaj

cnoty: część rozumna – cnotę

mądrości, część impulsywna –

męstwo, część pożądliwa – cnotę

panowania nad sobą; wszystkie te

rodzaje cnoty łączy i utrzymuje w

ładzie cnota czwarta –

sprawiedliwość.

Etyka

6

Starożytność – Platon

• Etyczna teoria celów: dualistyczne

postrzeganie świata – jako

rzeczywistości idei i mniej doskonałej od

niej rzeczywistości materialnej; z

dualizmu rzeczywistości wynika

hierarchia dóbr; niżej stoją w niej dobra

materialne, wyżej – dobra idealne;

osiąganie celów idealnych (dóbr

idealnych – np. miłości idealnej) odbywa

się stopniowo, a niezbędnym tego

etapem jest osiąganie wpierw dóbr

materialnych (miłość zmysłowa jako

etap dochodzenia do miłości idealnej,

itd.); osiąganie celów idealnych,

bezwzględnych i wiecznych poprzez

cele realne, doczesne.

Etyka

7

Starożytność – Platon

•

Cnota polega na dążeniu do dobra;
Platon odrzucił intelektualistyczne
ujęcie Sokratesa, uznając, że sama
wiedza nie definiuje w
wystarczający sposób cnoty.

•

Dobro jest najwyższą z idei w
świecie idealnym, „jest pierwszą
zasadą, według której powstał
świat, i ostatecznym celem, do
którego dąży” .

Etyka

8

Starożytność - Arystoteles
(384-322 r. p.n.e.)

• Odrzucenie platońskiego idealizmu;

przekonanie, że nie ma innego dobra,
niż dobro realne (podejście empiryczne).

• Najwyższy cel człowieka – szczęście

(eudajmonia); wszystkie inne dobra są
tylko środkiem do tego celu; eudajmonia
to najwyższa doskonałość jednostki,
osiągnięcie optimum, jakie człowiek przy
swojej naturze może osiągnąć;
najwyższą doskonałością człowieka
według Arystotelesa jest rozumne
działanie.

Etyka

9

Starożytność -
Arystoteles

•

Cnota odnosi się do dwóch dziedzin
życia ludzkiego: poznania i życia
praktycznego; odpowiednio, Arystoteles
rozróżniał cnoty dianoetyczne (np.
mądrość i rozsądek) oraz cnoty etyczne
(np. hojność, męstwo).

•

Do eudajmonii konieczne jest
osiągnięcie cnót obu rodzajów
(człowiek musi spełniać czynności
praktyczne, kierując się przy tym
rozumem); konieczna jest harmonia
między rozumem i cielesnością.

Etyka

10

Starożytność -
Arystoteles

•

Systemu cnót nie można wydedukować

z góry, bo każdy rodzaj działania ma

swoją, odpowiadającą mu cnotę (to,

jakie cnoty powinien osiągnąć człowiek

zależy zatem od tego, czym będzie się

zajmował).

•

Zasada złotego środka – właściwe jest

postępowanie mieszczące się „po

środku” między dwiema możliwymi

skrajnościami (męstwo jako środek

pomiędzy tchórzostwem i zuchwałością,

hojność jako środek między

rozrzutnością a skąpstwem, itd.).

Etyka

11

Starożytność

• Stoicyzm (powstał w III w.

p.n.e. w Atenach,
przedstawiciele: Zenon z
Kition, Chryzyp, Poseidonis; w
Rzymie: Epiktet, Marek
Aureliusz).

Etyka

12

Starożytność - Stoicyzm

• Nie można być pewnym szczęścia,

dopóki uzależnia się je od

zewnętrznych okoliczności – dlatego

należy uniezależnić się od

zewnętrznych okoliczności; ponieważ

nie można ich opanować, należy

opanować samego siebie.

• Aby osiągnąć szczęście, trzeba wyrzec

się wszystkiego, co zewnętrzne i

zabiegać jedynie o dobra wewnętrzne,

które zależą tylko od człowieka i dzięki

temu są osiągalne (cnota); cnota jest

najwyższym dobrem i warunkiem

szczęścia (w ujęciu niektórych stoików

jest tożsama ze szczęściem).

Etyka

13

Starożytność - Stoicyzm

• Cnota polega na harmonijnym

dostosowaniu się do natury – zarówno tej

zewnętrznej, jak i własnej natury człowieka

(życie cnotliwe jest równoznaczne z życiem

w zgodzie z samym sobą).

• Naturę człowieka natomiast stanowi rozum

– życie cnotliwe jest więc życiem

rozumnym, zgodnym z rozumem.

• Cnota definiowana jest jako rozum, wiedza,

rozsądek.

• Cnota jest jedynym prawdziwym dobrem;

wszystko inne, co ludzie określają jako

„dobro”, w rozumieniu stoików dobrem nie

było (nie było potrzebne do szczęścia).

Etyka

14

Starożytność - Stoicyzm

• Apatia – mędrzec musi być

beznamiętny, pozbawiony afektów (z
których zasadniczymi są zawiść,
pożądliwość, smutek, obawa), gdyż
odczuwanie afektów nie służy dobru;
do wszystkich wydarzeń należy
podchodzić rozumowo, nie dając
ponieść się uczuciom (w tym również
współczuciu dla innych).

• Optymizm – przekonanie, że cnota

jest możliwa i nietrudna do
osiągnięcia.

Etyka

15

Starożytność - Stoicyzm

• Etyka społeczna stoików – stoicka

obojętność nie oznacza jednak braku

wrażliwości społecznej; stoicy

dowodzili, że kierowanie się

rozumem (a nie afektami, które są

egoistyczne i prowadzą do skupiania

się na sobie) prowadzi do uznania

tożsamości interesów osobistych i

społecznych; społeczeństwo

postrzegali stoicy jako organiczny

zespół; podejście kosmopolityczne –

postrzeganie ludzkości jako całości,

postulowanie zniesienia granic

państwowych (idee te realizowało

Imperium Rzymskie).

Etyka

16

Starożytność - Epikureizm
(Epikur – 341-270 r. p.n.e.)

• Szczęście (eudajmonia) jako najwyższe

dobro (cecha charakterystyczna
starożytnej etyki greckiej w różnych jej
wydaniach).

• Hedonizm – szczęście polega na

doznawaniu przyjemności, która z kolei
polega na braku cierpienia; życie
człowieka pozbawione cierpienia samo w
sobie jest już szczęśliwe, stan szczęścia,
radości życia jest wrodzony i dany
człowiekowi naturalnie.

• Kult życia – życie jest jedynym dobrem

danym każdemu człowiekowi na własność.

Etyka

17

Starożytność -
Epikureizm

• Zwracanie uwagi na cieszenie się drobnymi

przyjemnościami (dobrym jedzeniem,

kwiatami, przebywaniem w gronie

przyjaciół itd.).

• Zalecany sposób życia: zabieganie o

radości duchowe, kultywowanie przyjaźni,

subtelność.

• Radość życia jest głównym składnikiem

szczęścia (wewnętrznym), ale szczęście

brać się może też z przyczyn zewnętrznych

(przyczyny pozytywne – obok negatywnej,

jaką jest brak cierpienia; ich istnienie

wymaga dwóch warunków: trzeba mieć

potrzeby i potrzeby te muszą być

zaspokojone).

Etyka

18

Starożytność -
Epikureizm

• Istnieją dwa rodzaje przyjemności

pozytywnych: przyjemności cielesne
(np. przyjemność jedzenia) oraz –
wyższe od nich, bo dające większą
satysfakcję – przyjemności duchowe.

• Istnieją dwa zasadnicze środki do

osiągnięcia szczęścia: cnota i rozum.

• Podkreślanie znaczenia przyjaźni jako

jednego ze środków osiągania
szczęścia (bez przyjaźni niemożliwe
jest doświadczanie prawdziwej
przyjemności).

Etyka

19

Średniowiecze i renesans
- Ojcowie Kościoła

• Intepretacja pism i tradycji

judeochrześcijańskiej za pomocą idei

zaczerpniętych z filozofii greckiej i rzymskiej

(np. zaczerpniętej od Platona i Arystotelesa

idei „prawego rozumu” – przekonania, że

każdy człowiek posiada rozum pozwalający

mu dokonać wyboru słusznego działania).

• Koncepcja powszechnej zbawczej łaski –

przekonanie, że każdy człowiek został

wyposażony w dostateczne środki do

własnego zbawienia (jeżeli nie dowie się, jak

je osiągnąć, z nauczania Kościoła, może

dojść do tego sam korzystając z rozumu), ale

nie każdy wybiera drogę przepisaną przez

łaskę.

Etyka

20

Średniowiecze i renesans
- Ojcowie Kościoła

• Każdy człowiek posiada wrodzoną

zdolność odróżniania dobra od zła

(sumienie) – stanowisko

intiucjonistyczne (św. Hieronim, św.

Augustyn); Bóg wyposaża każdego

człowieka w sumienie umożliwiające

poznanie prawa moralnego, ale wiedza

ta nie jest wystarczająca dla

cnotliwego życia; by żyć cnotliwe,

człowiek musi skierować swoją wolę

ku dobru (czyli musi tego chcieć –

akcentowanie wolnej woli człowieka i

braku determinizmu w jego działaniu -

woluntaryzm).

Etyka

21

Średniowiecze i renesans
- Ojcowie Kościoła

•

Koncepcja prawa naturalnego –

rozumianego dwojako:

•

jako prawa wynikającego z „natury

rzeczy” (dobre, słuszne jest więc

postępowanie zgodne z „naturą rzeczy” –

by postępować moralnie, wpierw trzeba

odkryć tę „naturę rzeczy”, przy czym

najistotniejsze z etycznego punktu

widzenia jest odkrycie natury samego

człowieka)

•

jako prawa objawionego człowiekowi

bezpośrednio przez Boga w Dekalogu itd.

(czyli prawo naturalne jako objawiona

wola Boża; „dobre” będzie więc to, co

jest zgodne z wolą Boga, a złe – to, co z

nią niezgodne).

Etyka

22

Średniowiecze

• Scholastyka (twórca: św.

Anzelm, arcybiskup
Canterbury, najważniejszy
przedstawiciel: św. Tomasz z
Akwinu)

Etyka

23

Średniowiecze -
Scholastyka

• (twórca: św. Anzelm,

arcybiskup Canterbury,
najważniejszy przedstawiciel:
św. Tomasz z Akwinu)

Etyka

24

Średniowiecze -
Scholastyka

• Synteza etyki i teologii, idee greckie

jako racjonalna podstawa etyki
chrześcijańskiej (tomizm).

• Konsekwencjalistyczny eudajmonizm

– działaniem słusznym jest takie
działanie, które wspiera albo
faktycznie realizuje szczęście ludzkie.

• Przekonanie o istnieniu określonej

natury ludzkiej i związanych z nią
wartości, które stanowią o
doskonałym życiu.

Etyka

25

Średniowiecze -
Scholastyka

•

Cnota – te predyspozycje do działania,
które sprzyjają realizacji natury
działającego.

•

Prawo naturalne – odbicie wiecznego
prawa boskiego w ludzkim rozumie; jest
zawarte w naturalnych ludzkich
skłonnościach (np. dążeniu do
zachowania życia, współpracy z innymi
itd.).

•

celem cnoty nie jest (jak u Arystotelesa)
szczęście, ale stan błogosławieństwa,
polegający na wiecznym zjednoczeniu z
Bogiem.

Etyka

26

Odrodzenie - pluralizm

•

Powstanie nauk empirycznych, odkrycie

i fascynacja dziełami antycznymi,

osłabienie pozycji Kościoła ze względu

na jego rozbicie (protestantyzm).

•

Odchodzenie od scholastycznej

koncepcji etyki, różnorodne tendencje

w filozofii i etyce: fascynacja Platonem i

jego koncepcją dualistycznej

rzeczywistości z jednej strony, z drugiej

strony – stawianie ludzkości jako

kategorii centralnej w etyce

(homocentryzm jako odejście od

średniowiecznego teocentryzmu).

Etyka

27

Czasy nowożytne – trzy
etapy rozwoju nowożytnej
myśli etycznej

• 1. Przechodzenie od poglądu o

zewnętrznym wobec człowieka
(boskim) pochodzeniu nakazów
moralnych (które zostają ludziom
narzucone) do przekonania, że
moralność powstała w ramach
samej natury ludzkiej, jest
autonomiczna (m. in. Montaigne,
Kant, Reid, Bentham)

Etyka

28

Czasy nowożytne – 1

• Montaigne – wskazanie, że etyka

chrześcijańska stawia ludziom zbyt
surowe wymagania i większość ludzi
nie jest w stanie sprostać jej
standardom; nie ma wyraźnych norm
rządzących życiem społecznym i
politycznym, poza prawami własnego
kraju, których trzeba przestrzegać;
każdy człowiek może osobiście
znaleźć drogę życia, która stanie się
dla niego konieczna dzięki jego
naturze.

Etyka

29

Czasy nowożytne – 1

• Grocjusz – przeniesienie

koncepcji praw naturalnych na
grunt indywidualnych uprawnień
jednostek; wskazywanie, że
istnieją przyrodzone prawa
właściwe każdemu człowiekowi,
których poszanowanie jest
koniecznym warunkiem istnienia
ładu społecznego i
uporządkowanej społeczności
politycznej.

Etyka

30

Czasy nowożytne – 1

• Hobbes, Lewiatan – wskazanie, że

ludzie nie są w naturalny sposób

prospołeczni, a ich głównym

motywem działania jest dążenie

do zaspokojenia własnych

interesów; jednostkowy egoizm

jest powodem, dla którego

konieczne było ustanowienie

wspólnych reguł porządkujących

społeczność – twórcą tych reguł

są zatem sami ludzie, nie żaden

zewnętrzny autorytet (Bóg).

Etyka

31

Czasy nowożytne – 1

• Kant – kolejny (radykalny)

zwolennik poglądu, że moralność

wypływa z natury ludzkiej (a nie

woli Boga); każdy człowiek jest w

stanie – posługując się racjonalną

kalkulacją – wybrać moralny

sposób postępowania, kierując

się imperatywem kategorycznym;

człowiek jest w pełni wolny i

autonomiczny w kierowaniu

własnym postępowaniem.

Etyka

32

Czasy nowożytne – 1

• Reid – zdroworozsądkowa moralność

zawiera zasady, których prawdziwość

każdy może intuicyjnie uchwycić i dzięki

temu stosować (wszyscy „wiemy”, że

należy pomagać innym, postępować

ucziciwie, mówić prawdę itd.); człowiek

ma wystarczające kompetencje do

moralnego postępowania, nie potrzebne

jest więc systematyzowanie,

kodyfikowanie i narzucanie mu

jakichkolwiek zasad moralnych

(intuicjonizm).

• Bentham – koncepcja moralnego

działania jako działania

maksymalizującego użyteczność

(utylitaryzm).

Etyka

33

Czasy nowożytne – 2

• Opracowywanie i obrona

poglądu, że sami kierujemy
naszym postępowaniem,
zarzuty wobec takiego
stanowiska, różne jego wersje
(od czasów Reida, Benthama i
Kanta do lat 1960.).

Etyka

34

Czasy nowożytne – 3

• Przechodzenie od zainteresowania

etyką autonomicznej jednostki do

zagadnienia moralności społecznej;

następujące obszary zainteresowania

współczesnej etyki:

– aktualne problemy polityczne i społeczne:

aborcja, ekologia, sprawiedliwa wojna,

zabiegi medyczne, praktyki gospodarcze

(etyka biznesu), prawa kobiet, dzieci,

zwierząt

– powrót do rozważań nad cnotą (w miejsce

tzw. „etyki zasad”)

– zainteresowanie problematyką wywołaną

potrzebą koordynacji działań jednostek po

to, by uzyskać działanie skuteczne.