Renesans Odrodzenie

Epoka

Odrodzenia (1453-1700)

******************************************************************

Europa w XV w.

Renesans. O

ywiony handel prowadzony przez pa

stwa-miasta Półwyspu Apeni

skiego i bezpo

rednie kon-

takty, po przez podró

e i krucjaty, z arabskim Bliskim Wschodem i Afryk

oraz z prawosławnym Cesarstwem Bi-

zantyjskim, zaowocowały wzajemn

osmoz

kultury i nauki. Przy okazji, jakby na nowo, odkryte zostało dziedzic-

two kulturowe staro

ytnej Grecji. Zafascynowani ni

liciele i ludzie sztuki

redniowiecza zmienili, mo

na po-

wiedzie

, swój sposób my

lenia i widzenie

wiata. Przyswajaj

c twórczo

ść

antycznych klasyków: Arystotelesa,

Platona, Horacego, Seneki, Wergiliusza, Cycerona i innych, próbowali poł

czy

ideały poga

skiego antyku ze

redniowiecznymi warto

ciami chrze

cija

skimi.

W ich wyniku narodziły si

humanistyczne idee i metody naukowe. Pod ich wpływem rozwin

ły si

kierunki

eksperymentalne w nauce i dydaktyce, powstały nowe teorie społeczne i polityczne. Nastała nowa epoka w kultu-
rze europejskiej, zwana Odrodzeniem lub Renesansem. Nowe pr

dy szybko przenikn

ły do wszystkich dziedzin

twórczo

ci ludzkiej: literatury, muzyki, malarstwa, rze

by, architektury.

W ci

gu drugiej połowy XV w. renesans kultury

redniowiecznej dokonał si

w całej Europie. Czynnikiem do-

datkowo wielce temu sprzyjaj

cym było powszechne zastosowanie ruchomych czcionek w drukarstwie, wynale-

zionych przez Gutenberga w połowie wieku. Oraz liczne inne wynalazki i w ogóle prawdziwa rewolucja techniczna,
dokonana w tkactwie, metalurgii, nawigacji, astronomii, sztuce wojennej itd. Najlepszym osobowym symbolem tej
wynalazczo

ci XV w. mo

e by

wszechstronny uczony, malarz, rze

biarz i wynalazca Leonardo da Vinci

(1452-1519), działaj

cy na dworze mediola

skim ksi

cia Lodovico Sforza.

Florencja, pa

stwa włoskie. W XV w. nadal najbogatszym i najpot

ęż

niejszym pa

stwem na Półwyspie Ape-

skim była Republika Wenecji. Od ko

ca XIV w. powa

nym konkurentem dla niej stała si

, obok Genui i Ksi

stwa

Mediolanu, tak

e Florencja, zwłaszcza w dziedzinie finansów i kultury. To pa

stwo, licz

ce około 700 tys. miesz-

ców, dorobiło si

ego bogactwa, głównie dzi

ki handlowi i bankom, a tak

e rz

cym od 1434 r. oligar-

chom z kupiecko-bankowego rodu Medyceuszy. Dbali oni o interesy swoich własnych banków, których filie oplotły
zachodni

Europ

, a tak

e o rozbudow

we Florencji swych fabryk sukna i jedwabiu oraz rozwój rolnictwa, rzemio-

sła i handlu.

Medyceusze, a ich wzorem tak

e inne bogate rody florenckie, przekazywali w ramach mecenatu du

e fundu-

sze pieni

ęż

ne na presti

owe budowy pałaców i ko

ciołów oraz na potrzeby nauki, kultury i sztuki. Florencja w tym

okresie stała si

znacz

cym o

rodkiem nauki i sztuki, skupiaj

c rzesze malarzy, rze

biarzy, poetów, muzyków i

filozofów z całej Italii. Swój złoty wiek Florencja zawdzi

czała głównie rz

dom Wawrzy

ca Wspaniałego Medy-

ceusza (1469-1492). Jego syn w 1453 r. został papie

em Leonem X, za

dynastia Medyceuszy panowała

we Florencji, z przerwami, do 1738 r.

To we Florencji narodziła si

epoka Renesansu w kulturze. Jej prekursorami w literaturze byli Giovanni Boc-

caccio i Francesco Petrarka, pisz

cy w ostatnich dziesi

cioleciach XIV w. Miasto to uznawane jest te

za kolebk

architektury renesansowej, której ilustracj

pałace Medyceuszy, Katedra S. Maria del Fiore, Palazzo Vecchio,

tak

e pos

g Dawida, dłuta Michała Anioła.

Architektura renesansowa charakteryzowała si

nawrotem do klasycznych wzorów rzymskich i bizantyjskich.

Podobnie rze

ba, zainspirowana na nowo pi

knem ludzkiego ciała (rze

by figuralne, pos

gi konne, popiersia, na-

grobki), i malarstwo, które osi

ło wspaniały rozwój przez zastosowanie perspektywy malarskiej i bogactwa ko-

lorystyki. W okresie renesansu maleje zapotrzebowanie na budownictwo sakralne, za

znacznie rozwin

ło si

bu-

downictwo

wieckie pałaców, ratuszy, sukiennic, willi i kamienic mieszcza

skich.

Francja. W tym samym 1453 r., w którym Konstantynopol zdobyty został przez Turków, zako

czyła si

równie

stuletnia wojna mi

dzy Francj

i Angli

. Stało si

to za panowania króla Karola VII Walezjusza (1422-1461), który

potem ostatnie lata swych długich rz

dów po

cił na odbudow

kraju, zrujnowanego przez wojn

. W tym

e cza-

sie jego syn Ludwik prawie 20 lat rz

dził samodzielnie w prowincji Delfinat w południowej Francji. Odsun

ł on tam

od władzy urz

dników królewskich i powołał niezale

ny parlament, po przez który sprawował władz

. Karol VII nie

mógł tolerowa

zaistniałej secesji du

ej prowincji i wysłał do niej królewskie wojska dla przywrócenia swej władzy.

Syn uciekł wtedy do Burgundii, uzyskuj

c tam azyl i wsparcie ze strony władcy ksi

cia Filipa Dobrego. Ksi

stwo

Burgundii w połowie XV w. obejmowało jeszcze terytorium Flandrii, uzyskane przez koneksje dynastyczne, i sta-
nowiło bogate i zasobne pa

stwo. Istniało tam wiele du

ych, doskonale prosperuj

cych, miast z rozwini

produk-

tkanin, miedzi,

elaza, wyrobów ze złota, soli, win. Przez wielkie porty Antwerpii, Brugii i Gandawy prowadzony

był o

ywiony handel z cał

Europ

mierci Karola VII, powrócił do Francji i przej

ł dziedziczny tron, jego syn Ludwik XI (1461-83). Swe pano-

wanie rozpocz

ł od ambitnych planów reorganizacji administracji i finansów pa

stwa. M.in. zorganizował po raz

pierwszy w pa

stwie stał

poczt

i stał

armi

zaci

ęż

. Nie uchronił si

jednak od powa

nych bł

dów, które spo-

wodowały bunt cz

ęś

ci feudalnych mo

nowładców i odł

czenie si

w 1465 r. Normandii i Bretanii od Francji. Po

trzech latach, działaj

c przezornie, i wygrywaj

c spory mi

dzy swymi wrogami, król odzyskał prowincj

Normandii.

Natomiast Bretania wróciła do Francji w 1491 r. po mał

stwie jego syna Karola z ksi

ęż

Ann

Breto

Równocze

nie coraz wi

kszym zagro

eniem stawało si

dla Francji Ksi

stwo Burgundii, w którym od 1467 r.

panował ambitny Karol Zuchwały (

miały). Zamierzał on powi

kszy

terytorium swego ksi

stwa i zakupił od

Habsburgów Alzacj

. Przeciwko jego dalszym zabiegom równie

o francusk

Szampani

i niemieck

Lotaryngi

zawi

zała si

liga antyburgundzka pomi

dzy Ludwikiem XI, cesarzem niemieckim Fryderykiem III i Konfederacj

Szwajcarsk

. Z drugiej strony Burgundia sprzymierzyła si

z Angli

. Doszło do działa

wojennych, jakie nasiliły si

po wyl

dowaniu 30-tys. armii angielskiej Edwarda VI w Calais. Decyduj

ca bitwa rozegrała si

w 1477 r. pod Nan-

cy, w której zaci

ęż

ne oddziały bitnych górali szwajcarskich przes

dziły o kl

sce wojsk burgundzkich. W bitwie tej

Karol Zuchwały został zabity, co stało si

zacz

tkiem pó

niejszego rozpadu Ksi

stwa Burgundzkiego.

W nast

pnych latach panowania Ludwika XI Francja prze

ywała szybki, niczym nie zakłócony, rozwój gospo-

darczy. Powi

kszyło si

terytorium królestwa. Wpierw w 1480 r., po

mierci króla Neapolu, o Andegaweni

Prowansj

, pó

niej po przez zbrojn

aneksj

, o Flandri

, za

w 1482 r. po

mierci sukcesorki Ksi

stwa Marii Bur-

gundzkiej, o prowincj

Burgundii. Reszta tego ksi

stwa tj. Niderlandia przypadła wtedy niemieckim Habsburgom. W

ten sposób samodzielne pa

stwo burgundzkie przestało istnie

. Ludwik XI zmarł w 1483 r. pozostawiaj

c Francj

jako mocarstwo europejskie.

Kolejnym królem Francji został jego syn Karol VIII (1483-98), maj

c 13 lat. Do czasu jego pełnoletno

ci władz

regencyjn

sprawowała jego starsza o 9 lat siostra Anna. Stało si

to przyczyn

dwuletniej (głupiej) wojny mi

dzy

Bretani

a Francj

. Sko

czyła si

ona seri

zwyci

stw rycerstwa francuskiego i o

enkiem Karola VIII z Ann

, córk

breto

skiego władcy, Franciszka II. W ten sposób, po jego

mierci, Bretania, jako wiano Anny, powi

kszyło (1491)

Królestwo Francuskie. W 1492 r. ambitny Karol VIII upomniał si

tak

e o koron

Ksi

stwa Neapolu, jako sukcesor

po panuj

cej tam wcze

niej dynastii Andegawenów. Na Półwyspie Apeni

skim było wiele małych pa

stw politycz-

nie i wojskowo słabych, cho

bogatych gospodark

i kultur

. Stanowiły wi

c one dla Francji łakomy, i wydawało si

e łatwy, łup do zdobycia.

Starannie przygotowana przez Karola VIII 35-tys. ekspedycja wojskowa rozpocz

ła si

w lutym 1494 r. Przez

Ksi

stwo Mediolanu i Pa

stwo Ko

cielne Francuzi przeszli za zgod

ksi

cia Lodovico Sforza i papie

a Aleksandra

VI Borgia. W opieraj

cej si

Florencji spowodowali upadek rz

dów Piotra Medici i przywrócili republik

pod prze-

wodem dominika

skiego kaznodziei G. Savonaroli, reformatora religijnego, wielkiego przeciwnika bogactwa du-

chowie

stwa i władzy papieskiej. Równocze

nie Ksi

stwo Neapolu zaj

li w ci

gu tygodnia. Jednak wkrótce za-

zana została przez papie

a antyfrancuska

ta Liga z udziałem Wenecji, Mediolanu, króla Hiszpanii Ferdy-

nanda i cesarza niemieckiego Maksymiliana I. W wyniku wieloletniej wojny, toczonej ze zmiennym szcz

ęś

ciem,

Francja utrzymała wprawdzie Mediolan i Genu

, ale straciła Neapol. Za

Savonarola, na którego papie

Aleksan-

der VI rzucił kl

, po kilku latach, gdy nie było ju

Francuzów na półwyspie, został aresztowany i spalony na

stosie. Po kilkunastu latach upadła równie

Republika Florencji, w której z powrotem rz

dy obj

li Medyceusze,.

Karol VIII zgin

ł w wypadku w 1498r., nie pozostawiaj

c potomków m

skich, gdy

trzej jego synowie zmarli

wcze

niej w wieku dzieci

cym. Jego nast

został, po po

lubieniu wdowy królewskiej Anny Breto

skiej, ksi

ążę

Ludwik Orlea

ski z dynastii Walezjuszy, jako Ludwik XII.

Anglia. Zako

czenie w 1453 r. stuletniej wojny z Francj

nie przyniosło Anglii pokoju, gdy

od 1455 r. kraj po-

ąż

ał si

coraz bardziej w wojnie domowej, prowadzonej przez dwa, rywalizuj

ce o władz

, rody Yorków i Lanca-

sterów. Wojna ta, znana pod nazw

Dwóch Ró

, poniewa

oba rody miały w swych herbach ró

e (czerwon

i bia-

), trwała przez 35 lat. Obfitowała w liczne zdrady, zmienne sojusze, przekupstwa i podst

pne zbrodnie. Lanca-

sterów wspierały rody feudalne, a Yorków mieszczanie i “nowa szlachta” tj. uszlachceni bogaci mieszczanie i chło-
pi. Zwa

nione stronnictwa korzystały te

z pomocy zewn

trznej ksi

cia Burgundii Karola Zuchwałego i króla Francji

Ludwika XI.

Ostatecznie wojna Dwóch Ró

zako

czyła si

w 1485 r. kompromisow

ugod

obu rodów. W jej wyniku królem

Anglii został Henryk VII Tudor (1485-1509) z rodu Lancasterów, co zako

czyło długie lata panowania dynastii

Plantagenetów. Równocze

nie w trakcie wojny rozprz

gły si

zwi

zki feudalne, ł

ce panów z wasalami, gdy

lenna i hołdy zamienione zostały przez kontrakty. Polegały one na tym,

e wielkie maj

tki ziemskie były na ogół

dzier

awione przez chłopów, za

mniejsze opierały si

na robotnikach najemnych. W praktyce równało si

to li-

kwidacji ustroju feudalnego w Anglii. Natomiast wzmocniona została władza królewska. Przy czym król, zwalczaj

anarchi

feudałów, opierał si

w swych rz

dach na miastach.

Półwysep Iberyjski. W połowie XV w. na Półwyspie Iberyjskim znajdowały si

cztery królestwa: Portugalii, Ka-

stylii, Aragonii i Nawarry oraz Emirat Grenady. W 1469 r. przez mał

stwo ksi

ęż

nej Izabeli Kastylijskiej i ksi

cia

Ferdynanda II Arago

skiego nast

piła, po odziedziczeniu przez nich tronów w 1479 r., fuzja królestw Kastylii i

Aragonii w jedno du

e pa

stwo, pó

niejsz

Hiszpani

. Po jego gospodarczej i wojskowej konsolidacji, królewska

para postawiła sobie za główny swój cel podbicie Grenady, to jest ostatecznego usuni

cia z półwyspu Iberyjskiego

Maurów, potomków arabskich naje

ców, przybyłych w VIII w. z północnej Afryki. Emirat Grenady był ostatni

pozostało

arabskiego Kalifatu Kordoba

skiego, obejmuj

cego do 1231 r. prawie cały półwysep.

Po jedenastoletniej wojnie, prowadzonej przy wydatnej finansowej pomocy papie

a i krucjaty chrze

cija

skiego

rycerstwa zachodniej Europy, zaci

ty opór Maurów został pokonany, a sułtan Grenady poddał 2 stycznia 1492 r.

swoj

stolic

. Warunki kapitulacji pozwalały Muzułmanom na zachowanie wiary islamskiej i maj

tków. Jednak

e w

nast

pnych latach, głównie na skutek działalno

ci Inkwizycji ko

cielnej, zmuszono wpierw liczn

ludno

ść

ydow-

, a pó

niej tak

e muzułma

, do opuszczenia Hiszpanii. Ostateczne zwyci

stwo rekonkwisty na Półwyspie

Iberyjskim

towane było hucznie w całej chrze

cija

skiej Europie, a zwłaszcza w papieskim Rzymie.

Po wchłoni

ciu Sułtanatu Grenady oraz podbiciu Królestwa Neapolu na Półwyspie Apeninskim i cz

ęś

ci Króle-

stwa Nawarry za Pirenejami, Hiszpania stała si

mocarstwem europejskim, za

wkrótce i

wiatowym, gdy

energi

wojskow

i gospodarcz

skierowała na opanowanie jak najwi

kszych terytoriów zamorskich, jako swoich

kolonii. Wewn

trz kraju kolejni katoliccy królowie prowadzili bezpardonow

walk

przeciwko wszelkim innowier-

com. Cz

ęść

władzy represyjno-s

downiczej przej

ła instytucja

tej Inkwizycji, powołana w Hiszpanii, za zgod

papie

a Sykstusa IV, przez króla Ferdynanda Katolickiego. Szczególn

aktywno

wsławił si

pierwszy Wielki

Inkwizytor, mnich dominika

ski Torquemada, który skazał na

mier

na stosie około 9 tys. osób. Kary

mierci po-

przedzano zwykle stosowaniem wyrafinowanych tortur, którymi wymuszano przyznanie si

oskar

onych do winy,

przy czym szacuje si

e w ci

gu pierwszych osiemnastu lat działalno

ci hiszpa

skiej Inkwizycji, aresztowano,

torturowano i stracono ok. 90 tys. ludzi. Prze

ladowanymi byli głównie Maurowie i

ydzi.

Rzesza Niemiecka. Po wyga

ciu niemieckiej dynastii królewskiej Luksemburgów, trony w Czechach i na

grzech przypadły Habsburgom. W ich r

kach utrzymała si

tak

e korona cesarska I Rzeszy. Ponad to, po

lu-

bie w 1477 r. ksi

cia austriackiego Maksymiliana I z dziedziczk

Burgundii, kraj ten wraz z Flandri

, po krótkiej

wojnie sukcesyjnej z Francj

, równie

obj

li Habsburgowie. W podobny sposób uzyskali oni jeszcze w 1490 r. Tyrol

w rejonie Alp. Natomiast Rzesza utraciła w 1466 r. Prusy Zakonne, które stały si

lennem Polski oraz kraj Schle-

swig-Holstein na rzecz Danii.

Prawie przez całe drugie półwiecze XV stulecia cesarzem Rzeszy Niemieckiej był Fryderyk III Habsburg

(1452-93), od 1440 r. król niemiecki. Był bezradny wobec wojen domowych, toczonych o władz

i swe korzy

dzy ksi

ążę

tami pa

stewek, wchodz

cych w skład Rzeszy. Dla zwalczania tych prywatnych wojen utworzony

c został specjalny S

d Kameralny Rzeszy, jako najwy

sza instancja Zwi

zku Szwabskiego, grupuj

cego

wszystkie ksi

stwa i wolne miasta. Uchwalił on pierwszy wspólny podatek na rzecz Rzeszy i ogłosił wieczysty pokój

ziemski w Rzeszy. Uchwałom tym sprzeciwili si

Szwajcarzy i w wojnie szwabskiej w 1499 r. wywalczyli sw

od-

bno

ść

i niepodległo

ść

Natomiast dla walki z szerz

cymi si

nadu

yciami i bezprawiem, cesarz powołał S

dy Kapturowe, działaj

tajnie i zło

one z wolnych ławników, na których wybierano przedstawicieli miejscowej ludno

ci, nawet chłopów.

Były one bardzo surowe, a cz

ste wyroki

mierci wykonywane były natychmiast.

Reformy zapocz

tkowuj

ce scalenie Rzeszy w jeden organizm pa

stwowy kontynuowane były równie

przez

cesarza Maksymiliana I (1493-1519). Nie udało mu si

jednak

e wzmocni

centralnej władzy, ani utworzy

stałej

armii cesarskiej. Natomiast znacznie rozszerzył swe posiadło

ci m.in. przył

czaj

c Niderlandy po po

lubieniu Marii

Burgundzkiej. Z kolei w 1496 r. jego syn ksi

ążę

Filip Pi

kny po

lubił dziedziczk

Hiszpanii.

Polska i Litwa. Polska, zł

czona uni

personaln

z Wielkim Ksi

stwem Litewskim, stanowiła w XV w. wielkie,

ęż

nie rozwijaj

ce si

, mocarstwo europejskie. Po

mierci Władysława III Warne

czyka w wojnie z Turkami pod

Warn

w 1444 r., koron

królewsk

przej

ł, po trzechletnim bezkrólewiu, jego młodszy brat, wielki ksi

ążę

litewski,

Kazimierz Jagiello

czyk (1447-92), b

cy od kilku lat wielkim ksi

ciem na Litwie. Zwłaszcza Wielkie Ksi

stwo

Litewskie było wtedy u szczytu swej pot

gi, si

gaj

c od Bałtyku po limany dniestrowe nad Morzem Czarnym. Nie

obawiaj

c si

Krzy

aków Litwini sami wojowali o tron moskiewski. Wi

c Kazimierz zgodził si

na przyj

cie ko-

rony polskiej, po zaakceptowaniu przez polskie poselstwo, któremu przewodził kardynał Zbigniew Ole

nicki, jego

warunków pełnego równouprawnienia Litwy wobec Polski. W 1447 r. król o

enił si

z El

biet

z Habsburgów,

zwan

Rakuszank

lub “matk

królów": Władysława II (król Czech i W

gier), Kazimierza, Olbrachta, Aleksandra i

Zygmunta. Za

jej pi

ęć

córek wydanych zostało za m

ąż

za ksi

ążą

t panuj

cych w zachodniej Europie.

W 1454 r. Kazimierz Jagiello

czyk, wykorzystuj

c bunt miast pruskich przeciw Zakonowi Krzy

ackiemu, wzno-

wił wojn

z Krzy

akami, zajmuj

c prawie całe Prusy. Obronili si

oni tylko w Malborku i kilku zamkach, wkrótce

jednak otrzymali wsparcie, dobrze zaopatrzonego i wyszkolonego, wojska zaci

ęż

nego z Rzeszy Niemieckiej. W

1457 r. Krzy

acy w Malborku przekazali miasto Polakom, a w 1463 r. flotylla Gda

ska rozbiła na Zalewie Wi

lanym

flotyll

krzy

ack

. Wojna trwała z przerwami 13 lat, prowadzona była bez wsparcia Litwy, tylko siłami Korony, i

zako

czyła si

odzyskaniem w drugim pokoju toru

skim (1466) Prus Królewskich, czyli Pomorza Gda

skiego oraz

Warmii i Ziemi Chełmi

skiej. Z pozostałych ziem Prus Wschodnich Zakon Krzy

acki musiał płaci

Polsce lenno.

Zwyci

stwo to król okupił jednak

e przyznaniem szlachcie szeregu przywilejów w tzw. statutach nieszawskich,

uchwalonych w 1456 r., które stanowiły,

e król nie mo

e nało

nowych podatków i zwoła

pospolitego ruszenia

bez zgody sejmików szlacheckich. Rozszerzył je jeszcze jego syn, król Jan I Olbracht (1492-1501) w statutach
piotrkowskich, jakie zwalniały szlacht

od cła, ograniczały wychod

stwo chłopów, zabraniały mieszczanom naby-

wanie maj

tków ziemskich oraz piastowania urz

dów pa

stwowych i in.

W 1497 r. Olbracht zorganizował wielk

wypraw

wojenn

na pomoc ksi

ciu Mołdawii w wojnie z Turcj

i by

pom

warne

. Mimo,

e od 1485 Mołdawia była lennem Polski, jej hospodar, Stefan Wielki, opowie-

dział si

po stronie Turcji i wyprawa zako

czyła si

wielkimi stratami polskich wojsk, co utrwaliło powiedzenie: “Za

króla Olbrachta wygin

ła szlachta”.

Jeszcze gorsze od wojennej kl

ski były skutki polityczne nieudanej wyprawy mołdawskiej. W jej nast

pstwie

zawi

zał si

cały szereg przymierzy i koalicji pa

stw przeciwko Królestwu Polsko-litewskiemu. W walkach przeciw

wojskom koronnym Wołochów wsparła Turcja, a nawet W

gry, rz

dzone przez króla Władysława II Jagiello

czyka,

wiosn

1498 r. Tatarzy najechali południowo-wschodnie terytoria Litwy, a Iwan Srogi próbował opanowa

Kijów.

cesarz niemiecki Maksymilian Habsburg przej

ł cz

ęść

ska z Głogowem i za

żą

dał zwrócenie Zakonowi

Krzy

ackiemu Prus Królewskich, w zw. z czym komtur krzy

acki odmówił zło

enia nale

nego hołdu królowi pol-

skiemu. Wówczas, wiosn

1501 r. Olbracht zarz

dził koncentracj

wojsk koronnych w Toruniu i sam tam pojechał,

ale zło

ony ci

ęż

choroba zaka

, zmarł wkrótce i wyprawa wojenna na Prusy Zakonne nie doszła do skutku.

Za pierwszych Jagiellonów coraz wi

ksz

rol

w zarz

dzaniu pa

stwem odgrywała Rada Królewska, powoły-

wana przez króla. Za

od połowy XV w. znaczn

ęść

władzy przej

ły ogólnopolskie zjazdy szlachty i dzielnicowe

sejmiki. Ostatecznie Rada Pa

stwa, za panowania Olbrachta, przekształciła si

w Senat, a ogólnopolski zjazd

stanu szlacheckiego, zło

ony z przedstawicieli sejmików, w Sejm. Tak wi

c, poczynaj

c od XV w. Rzeczpospolita

stała si

szlacheck

monarchi

parlamentarn

. Szlachta, zwłaszcza bogatsza i magnaci, stała si

odt

d stanem

panuj

cym, skupiaj

c w swych r

kach ziemi

, przywileje i urz

dy. Zgodnie z Sejmem radomskim z 1504 r. admini-

stracj

stwow

stanowili: marszałek koronny i nadworny, podskarbi, kanclerz i podkanclerzy oraz starostowie,

reprezentuj

cy lokaln

szlacht

Uprzywilejowan

pozycj

uzyskał równie

w Koronie Ko

ciół katolicki, a na Litwie i Rusi Ko

ciół prawosławny.

Nale

ały do nich wielkie maj

tki ziemskie, otrzymywały one dziesi

cin

ze wsi i liczne fundacje ko

cielne i klasz-

torne ze strony mo

nowładców, przy czym duchowie

stwo nie płaciło podatków. I Rzeczypospolita była pa

stwem

wielonarodowym, wszak wolnym od wojen religijnych, jakie przez stulecia trawiły zachodni

Europ

. Tym niemniej

w ró

nych okresach, i z ró

nych przyczyn, miały w RP miejsce prze

ladowania innowierców, w tym głównie

ydów.

dzy innymi doszło do powa

niejszych tumultów i pogromów ludno

ydowskiej w Wi

licy w 1407 r., w Krako-

wie w 1464 i 1495 r. oraz w Kazimierzu w 1500 r. W 1424 r. Jagiełło wydał edykt wielu

ski, wspieraj

cy działania

w. Inkwizycji ko

cielnej przeciwko heretykom w Polsce (Bracia Apostolscy, begardzi). Przygotowywał te

zbrojn

krucjat

przeciwko husytom w Czechach.

Wiek XV był pomy

lny dla rozwoju kultury i sztuki w Rzeczypospolitej. Wa

nymi ich o

rodkami były dwory kró-

lewski i magnackie oraz wi

ksze miasta. Upowszechniała si

wiata, prowadzona przez szkoły parafialne. Głów-

nymi przedstawicielami polskiego pi

miennictwa byli: historyk Jan Długosz, pisarz polityczny Jan Ostroróg, pisarz i

dyplomata Filip Kallimach. Rze

biarz Witt Stwosz w 1489 r. uko

czył prace nad ołtarzem głównym w Ko

ciele Ma-

riackim w Krakowie. Rozwijało si

budownictwo w stylu gotyckim, zwłaszcza ko

cielne (katedry na Wawelu i w

Gnie

nie), powstało te

wiele zamków królewskich i magnackich, ratusze w Gda

sku i Toruniu.

Czechy. Wynikiem wojen husyckich było powołanie w 1436 r. czeskiego Ko

cioła narodowego. Jego uznanie

przez sobór powszechny w Bazylei utrzymało panowanie własnego czeskiego króla Jerzego z Podiebradu
(1458-71). Ale utrzymała si

równie

wrogo

ść

do nowego autonomicznego Ko

cioła Czeskiego ze strony papie

który doprowadził wkrótce do poró

nienia Czech z W

grami, w nast

pstwie czego wojska w

gierskie opanowały w

1466 r. znaczn

ęść

terytoriów czeskich, to jest Morawy,

sk i Łu

yce.

mierci króla Jerzego z Podiebradu, szlachta czeska, szukaj

c wsparcia w konflikcie z W

grami ze strony

Polski, przekazała w 1471 r. tron królewski Władysławowi II Jagiello

czykowi (1471-1516), synowi króla Kazimierza

Jagiello

czyka. Po wojnie z królem W

gier Maciejem Korwinem, konkuruj

cym równie

do tronu czeskiego, zgodził

on na przywłaszczenie przez W

gry Moraw,

ska i Łu

yc. Wtedy w 1490 r. Władysław II Jagiello

czyk został

tak

e królem W

gier.

gry. Królestwo W

gier przez cały XV w. znajdowało si

w trudnej sytuacji, gdy

musiało broni

swych po-

łudniowych granic przed naporem islamskiej Turcji. Mimo kl

ski pod Warn

, W

grzy, pod rz

dami Jana Hunyady,

zdołali jednak zatrzyma

ekspansj

tureck

w zwyci

skiej, heroicznej bitwie pod Belgradem. Kolejnym królem był

syn Hunyadego,, Maciej Korwin (1458-90). Wzmocnił on pa

stwo przez ograniczenie samowoli szlachty, wprowa-

dzenie reform podatkowych i utworzenie doborowych wojsk zaci

ęż

nych tzw. czarnego wojska. Skutecznie bronił

kraj przed Turkami na południu i Habsburgami na zachodzie.

W 1490 r. doszło do unii personalnej W

gier z Czechami, gdy królem w

gierskim został Władysław II Jagiel-

czyk (1490-1516), panuj

cy w Czechach. Ulegał on we wszystkim w

gierskim feudałom, uzyskuj

c przydomek

“Król Dobrze”. Ich samowola doprowadziła na pocz

tku XVI w. do wybuchu wielkiego powstania chłopskiego na

grzech. Okazj

do niego stało si

utworzenie i uzbrojenie 100-tys. ochotniczej armii chłopskiej do walki z Tur-

kami, z którymi król jednak

e spiesznie zawarł pokój. Po stłumieniu powstania przez regularne wojska transylwa

skie, stracono dziesi

tki tysi

cy chłopów i wprowadzono prawa jeszcze bardziej zwi

kszaj

wiadczenia wsi na

rzecz szlachty.

Półwysep Bałka

ski. Po zdobyciu Konstantynopola imperium osma

skie kontynuowało, bez wi

kszych

przerw, podbój Półwyspu Bałka

skiego, prowadz

c działania wojenne kolejno przeciwko wszystkim pa

stwom w

regionie. Tylko W

grom, za panowania Jana Hunyady, udało si

skutecznie, na ponad 60 lat, powstrzyma

w 1456

r. wojska sułtana Mehmeda II Zdobywcy (1451-81) pod Belgradem, po zwyci

stwach w kilku bitwach, które rozwia-

ły mit o niezwyci

ęż

ono

ci armii tureckich. Równie uporczywie bronili si

przed nawałnic

tureck

Serbowie, ulegli

jednak

e wielkiej przewadze sił. Po zaj

ciu naddunajskiej cz

ęś

ci Serbii (1459), Turcy podbili posiadło

ci weneckie

na Morzu Egejskim (1460) oraz podporz

dkowali sobie Wołoszczyzn

(1462), rz

dzon

przez ksi

cia Drakul

jednego z najwi

kszych okrutników w historii, nast

pnie za

(1463), Chanat Krymski (1475) i Mołdawi

(1487). W Albanii doszło do powstania antytureckiego, którym kierował Skanderberg, opiewany pó

niej jako boha-

ter narodowy. Dopiero w 1479 r. Turcy zaj

li całe terytorium Albanii.

Ksi

stwo Wielkomoskiewskie. Po ponownym zaj

ciu Moskwy w 1382 r. przez Tatarów Wielkie Ksi

stwo

Moskiewskie i wi

kszo

ść

ksi

stw ruskich znajdowały si

w pełnej zale

ci od chanów Złotej Ordy. Starali si

oni

nie dopu

do jednoczenia si

ksi

stw ruskich, podsycali separatyzm i antagonizmu miedzy nimi. Moskwa ob-

ąż

ona została najwi

kszymi daninami. Mimo to utrzymała ona sw

dominacj

ród innych ksi

stw. Uznały jej

supremacj

nawet ksi

stwa Riazania i Ni

nego Nowogrodu, które wcze

niej wsparły tatarskiego chana Tochtamy-

sza w wyprawie na Moskw

. Zreszt

w Złotej ordzie rozpocz

ły si

wówczas wojny domowe i jej nacisk na Ru

zel

ał.

Dzieło zjednoczenia kontynuował intensywnie zwłaszcza ksi

ążę

Iwan III Srogi, przył

czaj

c do swej domeny

ksi

stwa Tweru i Nowogrodu. W 1472 r. po

lubił on bratanic

ostatniego cesarza bizantyjskiego Paleologa, w

zwi

zku z czym, wobec upadku Cesarstwa Bizantyjskiego, uwa

ał si

potem za dziedzica całego Ko

cioła Prawo-

sławnego. Iwan III uniezale

nił si

całkowicie od dominacji tatarskiej Złotej Ordy (1480). Przestał mianowicie

płaci

podatki lenne chanowi tatarskiemu, a nast

pnie odparł kilka jego odwetowych wypraw. Złota Orda upadła

zreszt

ostatecznie w 1502 r., pobita przez krymskich Tatarów.

Przez cały czas istnienia Ksi

stwa Wielkomoskiewskiego panowali w nim ksi

ążę

ta dynastii Rurykowiczów. Byli

to: Siemion Dumny (1340-53), Iwan II Pi

kny (1353-59), Dymitr Do

ski (1359-89), Wasyl I (1389-25), Wasyl II

le-

py (1425-62) i Iwan III Srogi (1462-1505). Za Iwana III ksi

stwo stało si

stwem narodowym, została rozbudo-

wana Moskwa, jako stolica, a tak

e Kreml, jako rezydencja władcy. Równocze

nie pa

stwo zacz

to nazywa

greck

nazw

Rusi: Rossija - Rosja, za

Iwan III przyj

ł w 1492 r. tytuł cara Wszechrosji.

Odkrycie i podbój Ameryki

Odkrycia geograficzne. Udoskonalenia dokonane w pierwszej połowie XV w. w budowie statków i nawigacji

morskiej, np. przez wynalezienie busoli magnetycznej, usprawnienie astrolabium do obliczania szeroko

ci geogra-

ficznych, zwi

kszyły znacznie zasi

g i mo

liwo

ci transportowe

eglugi morskiej. Rozpocz

ła si

era podró

y oce-

anicznych do coraz dalszych krajów i l

dów, dot

d Europejczykom nieznanych. Pionierska rol

w tej dziedzinie w

XV w. odegrały zwłaszcza Portugalia i Hiszpania. Władcy obu tych iberyjskich krajów, usytuowanych na zachodnim
kra

cu Europy, wprost organizowali i finansowali dalekomorskie ekspedycje w nadziei i z zamiarem opanowania

nowych terytoriów dla gospodarczego ich wykorzystania.

Jednym z wielkich celów, rozpalaj

cych wyobra

współczesnych ludzi, było dotarcie do Indii, by uzyska

tam cenne przyprawy korzenne, głównie pieprz, go

dziki i wanili

oraz szlachetne metale. Takim celem kierował

podró

nik portugalski Bartolomeo Diaz, który w 1487 r., jako pierwszy Europejczyk, dotarł na swej karaweli na

Ocean Indyjski, opływaj

c Przyl

dek Dobrej Nadziei na południowym skraju kontynentu afryka

skiego. Dwana

cie

lat pó

niej, w 1498 r., kolejna wyprawa czterech statków portugalskich, kierowana przez Vasco da Gam

, opły-

wszy Afryk

, po raz pierwszy dotarła po 10-miesi

cznej podró

y do południowych wybrze

y Półwyspu Indyj-

skiego.

To samo zadanie dotarcia do Indii postawił przed sob

eglarz genue

ski, Krzysztof Kolumb, lecz zamierzał

płyn

ąć

przez Ocean Atlantycki w kierunku zachodnim. Przyj

ł bowiem, w oparciu o dzieło greckiego geografa

Ptolmeusza, udost

pnione mu przez brata Bartolomeo, producenta map,

e Ziemia jest kulista. Po wielu zabiegach

i latach udało mu si

przekona

hiszpa

królow

Izabel

Kastylijsk

do sfinansowania jego

miałej idei, i 3

sierpnia 1492 r. poprowadził ekspedycj

trzech, starannie przygotowanych i zaopatrzonych, karawel w dziewiczy

rejs przez Atlantyk.

Wiatry sprzyjały wyprawie i 12 pa

dziernika statki, z flagowym “Santa Maria” na czele, dotarły do brzegów wy-

spy San Salvador w archipelagu Bahama, któr

uznano za jedn

z wysp japo

skich. Po opłyni

ciu kilku innych

wysp, w tym Kuby i Haiti w archipelagu Antyle, Kolumb powrócił do Barcelony, gdzie przyj

ty został z wielk

fet

Zorganizował potem jeszcze do 1504 r. trzy dalsze wyprawy ekspedycyjne. Dwie ostatnie do wybrze

y Wenezueli i

Hondurasu, które według odkrywców miały by

kontynentem azjatyckim. Dopiero, podró

cy do Ameryki Połu-

dniowej 20 lat pó

niej,

eglarz florencki Amerigo Vespucci stwierdził, jako pierwszy,

e odkryte przez Kolumba l

to nie Japonia, ani Azja, lecz nowy, nieznany dot

d, kontynent. Nazwano go od jego imienia Ameryk

Po odkryciu w 1492 r. kontynentu ameryka

skiego, Hiszpanie a tak

e Portugalczycy, zintensyfikowali swe od-

krywcze wyprawy zamorskie. W tym celu, zgodnie z opini

papie

a, oba pa

stwa zawarły w 1494 r. traktat, w któ-

rym podzieliły mi

dzy siebie nowoodkryte terytoria. Granic

podziału został południk 46 stopni na zachód od Gre-

enwich. Le

żą

ce na wschód od niego terytoria na kontynencie afryka

skim i w południowej Azji przypadły Portugalii.

Natomiast cała Ameryka miała sta

zdobycz

Hiszpanii. Jednak

e, jak si

pó

niej okazało, na wschód od 46

południka znalazła si

znaczna cz

ęść

południowej Ameryki i faktycznie tereny te opanowali potem Portugalczycy,

c je Brazyli

Podró

dookoła

wiata. Milowym krokiem w dziele poznania

wiata przez współczesnych była pierwsza po-

dró

drog

morsk

dookoła kuli ziemskiej. Zorganizował j

i poprowadził podró

nik portugalski Ferdynand Magel-

lan, a wypraw

sfinansował król Hiszpanii Karol I (pó

niejszy cesarz Karol V). Obejmowała ona pi

ęć

aglowych

karak z 265-osobow

załog

, które wypłyn

ły z Sewilli 5 sierpnia 1519 r. Flotylla popłyn

ła tras

wokół Ameryki

Południowej, gdzie znaleziono przej

cie, znane dzi

jako Cie

nina Magellana. Przepłyni

cie Oceanu Spokojnego

odbyło si

bez jakichkolwiek burz, st

d nazwa oceanu - Pacyfik, czyli Ocean Spokojny.

Nast

pnie wyprawa dotarła na wyspy, nazwane przez Magellana Złodziejskimi (Mariany), oraz na archipelag

Filipin, który zaanektował on dla Hiszpanii, zawieraj

c układ przyja

ni z kilkoma miejscowymi rad

ami. Na jednej z

wysp archipelagu Magellan został zabity w walkach ze zbuntowanymi tubylcami. Z powrotem do San Lucar dotarł
w dniu 6 wrze

nia 1522 r. tylko jeden statek ekspedycji “Victoria”, z 18 lud

mi. Podró

odkryła istnienie wielkiego

oceanu mi

dzy Ameryk

i Azj

oraz udowodniła,

e Ziemia jest kulista i

e wi

cej jest na Ziemi wód ni

dów.

Podbój Ameryki. Podbój Ameryki

rodkowej i Południowej dokonany został ju

w pierwszej połowie XVI wie-

ku. Prowadzili go przedsi

biorczy i ambitni konkwistadorzy hiszpa

scy, kieruj

cy niewielkimi, lecz dobrze wyposa-

onymi i zaprawionymi w bojach

ołnierzami-awanturnikami,

żą

dnymi łupów i przygód. Cz

sto byli nimi przest

pcy,

zwalniani specjalnie z wi

zie

na dalekie i nader ryzykowne wyprawy kolonialne. Wielu rycerzy było ogarni

tych

zapałem religijnym i jechało do nowoodkrytej Ameryki, by wzi

ąć

udział w nawracaniu nowych dusz na prawdziw

wiar

chrze

cija

Organizacj

i finansowaniem wi

kszych wypraw zajmował si

król hiszpa

ski, lub w jego zast

pstwie wicekról

Hispanioli (Kuba). On te

mianował konkwistadorów, kieruj

cych wyprawami. Mi

dzy innymi nale

eli do nich Her-

nan Cortez i Francisco Pizarro. Pierwszy, z oddziałem 550

ołnierzy, podbił i opanował w latach 1519-22 terytorium

stwa Azteków, le

żą

cego w Meksyku i na Półwyspie Jukatan w Ameryce

rodkowej. Drugi w latach 1531-36

ujarzmił imperium Inków w Peru i Chile w Ameryce Południowej.

Obie cywilizacje Azteków (zwanych te

Mexica) i Inków w momencie odkrycia przez Hiszpanów kontynentu

ameryka

skiego, znajdowały si

na wysokim poziomie rozwoju. Pa

stwo Azteków istniało od XII w., zajmuj

c te-

reny w Meksyku, na których wcze

niej zamieszkiwali Toltekowie. Ludno

ść

(ok. 10 mln) u

ywała bawełnianych tunik

i skór lamparcich na swe ubrania, trudniła si

rolnictwem, rybołówstwem i łowiectwem, tak

e handlem i rzemio-

słem. Aztekowie posługiwali si

pismem obrazkowym, mieli swój kodeks karny i s

downictwo, rozwini

astrono-

, budowali kamienne mosty, akwedukty, groby, domy, ozdabiane bogat

rze

. Krajem rz

dził monarcha,

cy równocze

nie najwy

szym kapłanem i wodzem armii. Wierzono w liczne bóstwa, czczono deszcz, zjawiska

losowe, zwierz

ta, ptaki, “Pierzastego W

ęż

a”, a zwłaszcza gwiazdy i głównego boga Sło

ce. Sło

cu te

składano

ofiary z serc ludzkich, gdy

Aztekowie s

dzili,

e czerpie ono energi

swego ruchu z krwi ludzkiej, a z braku po-

karmu mo

e m

, zsyłaj

c nieurodzaj, susze, po

ary, powodzie, trz

sienia ziemi, wybuchy wulkanów. Ofiary

zdobywano na wojnach, w trakcie których starano si

nie zabija

przeciwników, lecz bra

ich do niewoli. Stolic

stwa było du

e 150-tysi

czne miasto Tenochtitlan (pó

niejszy Meksyk), zbudowane na palach na wyspie na

jeziorze Texcoco, a zaopatrywane w wod

pitn

akweduktami z pobliskich gór.

Inkowie, podobnie jak Aztekowie, zbudowali swe imperium w ci

gu niespełna 200 lat. Obejmowało ono na po-

tku XVI w. prawie całe wybrze

e Pacyfiku wzdłu

Andów i tereny Peru i Boliwii w gł

bi kontynentu, a zamiesz-

kane było przez ok. 12 mil. mieszka

ców. Zajmowali si

oni głównie rolnictwem, uprawiaj

c kukurydz

, ziemniaki,

trzcin

cukrow

, bawełn

i kok

oraz hodowl

lam i alpak. Cz

ęść

pól nawadniano przy pomocy sztucznych kana-

łów irygacyjnych.

Kraj pokryty był sieci

dróg, chocia

nie znano koła i nie u

ywano

adnych pojazdów do transportu, a baga

przenoszone były na barkach tragarzy. Dzi

ki tym drogom Inkowie mogli wzgl

dnie szybko przemieszcza

swe

wojska w czasie wojny czy zamieszek. Słu

yły te

one do przesyłania wiadomo

ci, czym zajmowali si

specjalni

biegacze, dla których przy drogach pobudowano stacje, w których mogli odpocz

ąć

i przebra

. Same wiadomo-

ci zapisywane były w postaci wymy

lnego układu w

zełków na sznurach (pismo w

zełkowe).

Władcy Inków otoczeni byli wielkim przepychem i czczeni jak bogowie, po

mierci ich ciała mumifikowano i

nadal oddawano im bosk

cze

ść

. Do nich i kapłanów nale

ała cała ziemia w pa

stwie. Najwa

niejszymi bóstwami

były Inti, czyli sło

ce i Illapa, władaj

cy siłami przyrody. Na ich cze

ść

budowano kultowe kamienne piramidy. Stoli-

stwa Inków było miasto Cuzco w Peru na płaskowy

u andyjskim. A najciekawszym i zagadkowym miastem,

odkrytym w 1911 r., jest Machu Picchu, poło

one wysoko w górach, zbudowane tak,

e nie jest widoczne z dołu. Z

niewiadomych powodów zostało opuszczone przez mieszka

ców krótko przed przybyciem Hiszpanów do Ameryki.

Obaj hiszpa

scy konkwistadorzy działali bezwzgl

dnie i okrutnie, nie gardz

c intryg

i podst

pem. Podbijane

wielkie milionowe społecze

stwa Azteków i Inków padły ponad to, w du

ej mierze, ofiar

swych własnych religii.

Aztekowie uwa

ali bowiem białych naje

ców za wysła

ców bogów. Wiara ich głosiła,

e pewnego dnia biały i

brodaty bóg powróci na statku do swego ludu. Konkwistador Hernan Cortez spełniał te warunki, wi

c Montezuma,

władca kraju Azteków, powitał go z szacunkiem, obdarował skarbami ze złota, lecz chciał by zawrócił. Pó

niej, po

kilku kl

skach, oddał mu swój kraj.

Wielki, bogobojny strach wywoływał te

widok, nieznanych w Ameryce wcze

niej, koni, muszkietów oraz armat,

ywanych przez Hiszpanów. Podczas gdy bro

tubylców była z drewna, za

jej ostrza wykonane z kamieni, lub

zu. Z drugiej strony oba imperia nie były jednorodne. Współcze

nie

yły w nich, lub na ich peryferiach, plemiona

Misteków, Zapoteków, Totomaków, Hasteków, Tarasków i inne. Indianie, uciskani przez władców, chcieli widzie

pot

ęż

nych przybyszach swych wybawców i obro

ców przed uciskiem we swych pa

stwach, w tym przed obowi

kiem

wiadczenia corocznie tysi

cy ludzi, jako ofiar kultowych dla czczonych bóstw. Sprzymierzali si

c cz

sto

z konkwistadorami, którzy zaci

gali ich do swych oddziałów.

Dodatkowo imperium Inków, przed najazdem oddziału Francisco Pizarry, było bardzo osłabione wcze

niejsz

wojn

domow

. Pizarro wykorzystał t

sytuacj

i zaprosił zwyci

skiego władc

Atahualp

wraz z gronem 5 tys.

szlachty india

skiej. Przybyli oni bez broni, za

w czasie uczty zostali podst

pnie napadni

ci i wymordowani przez

ołnierzy hiszpa

skich. Z rzezi oszcz

dzono i wzi

to do niewoli tylko samego władc

. Obiecano mu wolno

ść

zamian za du

y okup. Faktycznie Hiszpanie otrzymali 6 ton złota i 12 ton srebra, lecz mimo to Atahualpa został

skazany na

mier

przez spalenie na stosie. Według wierze

Inków spalenie ciała było równoznaczne z zabiciem

równie

duszy. Hiszpanie łaskawie zgodzili si

c na zamian

wyroku

mierci na uduszenie, wszak

e pod wa-

runkiem wcze

niejszego przej

cia skaza

ca na chrze

cija

stwo. Tak te

stało, ale ciało jednak zostało spalone.

mierci władcy Inków, jego dwie armie si

rozpierzchły, a niewielka banda niepi

miennego Pizarry opanowała w

gu kilku lat całe imperium Inków.

Hiszpanie rychło zorganizowali w obu Amerykach wielkie kopalnie srebra, złota i diamentów oraz plantacje

uprawy kukurydzy i kakao, na których zmuszali Indian do kator

niczej, niewolniczej pracy. Ci

ęż

kie warunki

ycia i

pracy, a równie

całkowity brak odporno

ci na choroby zaka

ne, przywleczone z Europy, oraz pogromy, rzezie i

szubienice hiszpa

skie, spowodowały olbrzymi

miertelno

ść

ród tubylczej india

skiej ludno

ci. Szacuje si

np.,

e w latach 1500-1548 jej liczebno

ść

zmniejszyła si

z 25 do 6 milionów.

lad za konkwistadorami udawali si

do Ameryki ksi

ęż

a i zakonnicy, celem szerzenia wiary chrze

cija

skiej

ród tubylców. Najwi

ksz

aktywno

ść

przejawiały zakony franciszka

ski i dominika

ski w Meksyku oraz jezuicki

w Brazylii. Według współczesnych relacji, to krzewienie wiary w

ród Indian odbywało si

pod przymusem, dosłow-

nie “ogniem i mieczem”. Ale zakonnicy stawali si

niejednokrotnie obro

cami Indian przed bezwzgl

dnym kolo-

nialnym wyzyskiem, szerzyli o

wiat

, roztaczali opiek

nad najbiedniejszymi i słali petycje, zreszt

nieskuteczne,

do gubernatorów prowincji i króla o popraw

losu tubylczej ludno

ci. Z biegiem lat te przeciwstawne stanowiska

bezwzgl

dnych władz cywilnych i dobroczynnych zakonów, spowodowało szybk

chrystianizacj

india

skiej lud-

ci w całej Ameryce. Ko

ciół zadbał przy tym o całkowite podporz

dkowanie jej sobie, zakazuj

c wy

cania

Indian na ksi

ęż

Wraz z rozwojem handlu i kolonialnej eksploatacji Ameryki pojawiły si

w Europie i rozpowszechniły liczne

produkty spo

ywcze, dot

d nie znane: kukurydza, ziemniaki, fasola, papryka, pomidory, indyki.

Europa w XVI w.

Idee Odrodzenia. W XVI w. idee odrodzenia w kulturze i sztuce ogarn

ły i rozwijały si

we wszystkich krajach

europejskich. Głównymi jego centrami były uniwersytety, kolegia oraz dwory królewskie i mo

nowładców, na któ-

rych filozofowie, pisarze i arty

ci, uskrzydleni humanistycznymi ideałami epoki, tworzyli, pisali i nauczali. W pierw-

szych dziesi

cioleciach XVI w. nale

eli do nich, mi

dzy innymi, Erazm z Rotterdamu (1466-1536), Tomasz Morus

(1478-1535), Niccolo Machiavelli. Erazm wyst

pował przeciw scholastyce oraz głosił potrzeb

i mo

liwo

ść

moralnej

odnowy społecze

stw w duchu ewangelizmu i humanizmu. Morus w swej ksi

ąż

ce “Utopia” przedstawił wizj

ideal-

nego, sprawiedliwego i pokojowego pa

stwa i społecze

stwa, przy czym te jego pogl

dy uwa

ane s

za pocz

tki

socjalizmu utopijnego. Za

Machiavelli w “Ksi

ciu” sformułował doktryny skutecznych działa

politycznych, do-

puszczaj

cych stosowanie przemocy i podst

pu dla osi

gni

cia zamierzonego celu.

Od 1516 r. wszechstronny uczony i artysta Leonardo da Vinci (1452-1519) działał na dworze króla francuskiego

Franciszka I, (obrazy “Ostatnia wieczerza”, “Mona Lisa”, “Dama z łasiczk

”, “Gioconda”). Malarze, rze

biarze i

architekci: Rafael (1483-1520) kierował budow

Bazyliki

w. Piotra w Rzymie; Michał Anioł Buonarotti (1475-1564)

malował i tworzył liczne rze

by we Florencji i Rzymie (“David”, “Moj

esz”, “Pieta”), ale głównym jego dziełem jest

fresk “S

d Ostateczny” w Kaplicy Syksty

skiej w Watykanie, zaprojektował te

mundury gwardii papieskiej, u

wane do dzi

. W epoce Odrodzenia działali tak

e: Wiliam Szekspir (1564-1616), Miguel Cervantes, El Greco,

Francois Rabelais, Mikołaj Rej, Galileusz, Jan Kochanowski, Mikołaj Kopernik, Giordano Bruno (spalony na stosie
jako heretyk), Albrecht D

rerr, Hans Holbein, Lope de Vega. Pod koniec XVI w. epoka Renesansu europejskiego

przekształciła si

w epok

Baroku. Nowy styl obj

ł tak

e wszystkie dziedziny sztuki, literatury, teatru i muzyki.

Reformacja. Na przełomie XV i XVI w. rzymski Ko

ciół katolicki miał bardzo mocn

pozycje w całej zachodniej

Europie. Papie

e dokonywali koronacji panuj

cych i wpływali w decyduj

cy sposób na kształtowanie si

polityki

zagranicznej i wewn

trznej poszczególnych pa

stw. Ko

ciół, zakony i klasztory były wła

cicielami rozległych laty-

fundiów, licznych zamków, ró

nych obiektów sakralnych i

wieckich.

topietrze płacone przez pa

stwa chrze-

cija

skie na rzecz papiestwa, dziesi

cina, czyli danina od posiadanej ziemi, darowizny feudalnych mo

nowładców

i opłaty ludno

ci za

wiadczone usługi i obrz

dy sprawiały,

e duchowie

stwo, a zwłaszcza hierarchowie ko

cielni

yli dostatnio, a nawet w przepychu i rozpu

cie. Kontrastowało to z powszechn

ludno

ci i z głoszonymi

przez religi

chrze

cija

kanonami

ycia w ubóstwie i pokorze. Dostrzegali to

wieccy humani

ci i niektórzy, jak

Holender Erazm z Rotterdamu (1466-1536) i Anglik Tomasz Morus postulowali konieczno

ść

odnowy Ko

cioła i

odrodzenia prawdziwej pobo

ci, opartej o skromno

ść

, uczciwo

ść

i sprawiedliwo

ść

Ten ferment religijny doprowadził w krótkim czasie do Reformacji, to jest utworzenia ko

ciołów niezale

nych od

papiestwa. Za jej pocz

tek przyjmuje si

ogłoszenie w 1517 r, przez niemieckiego mnicha, profesora dialektyki na

uniwersytecie w Wirtemberdze, Marcina Lutra, tak zwanych 95 tez, m.in. przeciwko sprzeda

y przez ksi

ęż

y za

pieni

dze odpustów za grzechy. Odpust to był zapis na pergaminie, który po wykupie za okre

lon

sum

, miał

skróci

przebywanie duszy nabywcy w czy

ść

cu. Tezy Lutra spotkały si

z wielkim rezonansem społecznym. Wtedy

został on, jako zakonnik augustia

ski, wezwany przez papie

a Leona X do Rzymu, celem ich odwołania. Odmówił

on jednak spełnienia tych

żą

, chroni

c si

na dworze elektora Saksonii, po czym doszło do wielkiej ideologicz-

no-teologicznej dysputy nad tezami Lutra w czerwcu 1519 r. w Lipsku. Luter zgłosił wtedy dalsze postulaty, kwe-
stionuj

ce istnienie czy

ść

ca i celibat ksi

ęż

y oraz uznaj

ce Pismo

te za jedyny autorytet w sprawach wiary,

natomiast podwa

ce prymat papie

a i zasad

nieomylno

ci soboru w tym wzgl

dzie. Został za to wykl

ty przez

papie

a i skazany przez cesarza Karola V na wygnanie z Rzeszy Niemieckiej.

Tezy Lutra znalazły jednak bardzo wielu zwolenników i stały si

doktryn

religijn

pierwszych ko

ciołów prote-

stanckich. Luteranizm rozpowszechnił si

zwłaszcza w krajach niemieckich, Skandynawii i krajach bałtyckich. Ko-

lejne podwaliny protestantyzmu stworzyli szwajcarski kaznodzieja Urlich Zwingli (1484-1531) i Francuz Jan Kalwin
(1509-64), działaj

cy w Szwajcarii. Kanony nowej wiary, przedstawione przez Kalwina w jego licznych ksi

ąż

kach,

stały si

podstaw

jednej z głównych religii protestanckich, kalwinizmu, który rozprzestrzenił si

głównie w Szwaj-

carii, Francji, Czechach i w Szkocji, gdzie stał si

religi

panuj

. Sam Kalwin utworzył w latach 1541-64 w Ge-

newie wzorcow

gmin

miejsk

, kierowan

jego nakazami wiary, surowej moralno

ci i absolutnego porz

dku,

opartego si

cisłej kontroli zachowywania si

mieszka

ców. Kalwinizm zapanował tak

e w Anglii, gdzie przyj

form

stwowego Ko

cioła anglika

skiego.

Wszystkie religie protestanckie domagały si

tłumaczenia Biblii i prowadzenia liturgii w j

zykach narodowych,

zaprzestania sprzeda

y odpustu grzechów przez ksi

ęż

y, odrzucenia kultu Marii Panny i prymatu papie

a, likwidacji

zakonów, instytucji ko

cielnych i celibatu duchownych, umniejszenia roli hierarchii ko

cielnej, wybieralno

ci bisku-

pów oraz zarz

dzania gminami wyznaniowymi przez wiernych. Reformacje wzmacniały i rozszerzały liczne inne

ruchy i sekty religijne, jakie powstały w całej Europie. Nale

eli do nich waldensi we Francji i Włoszech, Bracia

Czescy w Czechach, lolardzi w Anglii, hugenoci we Francji, ikonoklasi

ci w Anglii i Niderlandach.

Zagro

ony rozprzestrzenianiem si

protestantyzmu, i utrat

własnych wiernych, Ko

ciół katolicki bronił si

wszelkimi mo

liwymi sposobami, a przede wszystkim przez pozbawianie praw i prze

ladowanie heretyków przez

panuj

cych władców katolickich i Inkwizycj

cieln

. W procesach, wytaczanych heretykom, skazywano ich na

konfiskaty mienia, banicj

, cz

sto na

mier

. A w wielu krajach rozgorzały długoletnie domowe wojny religijne.

Ostatecznie Ko

ciół katolicki od połowy XVI w. sam zacz

ł si

reformowa

według zasad ustalonych na sobo-

rze w Trydencie, obraduj

cym, z dłu

szymi przerwami, w latach 1545-63. Te zasady to: sprecyzowanie najwa

niejszych dogmatów wiary, ujednolicenie liturgii, zakaz ł

czenia wy

szych stanowisk ko

cielnych, wprowadzenie

indeksu ksi

g zakazanych, utworzenie seminariów duchownych, wzmocnienie centralizmu papieskiego, zmiany

wystroju wn

trz ko

ciołów (np. wprowadzono organy). W 1582 r. papie

Grzegorz XIII wprowadził nowy kalendarz,

zwany gregoria

skim, jaki obowi

zuje do dzi

Równolegle Ko

ciół kontynuował kontrreformacj

, czyli nawracanie protestantów na wiar

katolick

, w czym

żą

rol

odegrał zakon jezuitów (Towarzystwa Jezusowego), zało

ony zreszt

w tym celu w 1534 r. w Pary

przez oficera hiszpa

skiego, mistyka katolickiego, Ignacego de Loyol

(1494-1556). Jako

ołnierz wierzył w dyscy-

plin

i bezwzgl

dne posłusze

stwo zwierzchnikom i dlatego jezuici zorganizowani zostali na modł

wojskow

podlegali generałowi. Utworzyli oni liczne kolegia i akademie, to jest

rednie i wy

sze szkoły dla m

skiej młodzie

szlacheckiej, zajmuj

ce si

wychowaniem i nauczaniem powszechnym w duchu katolickim i uległo

ci wobec Ko-

cioła. Mieli potem tak

e du

y udział w ewangelizacji Indian w Ameryce.

Półwysep Apeni

ski. W XVI w. Półwysep Apeni

ski nadal stanowił mozaik

kilkunastu minipa

stw: ksi

stw,

królestw, republik. Ich wielko

ść

, znaczenie, wpływy gospodarcze i polityczne zmieniały si

nieustannie. Cz

sto co

raz to które

z pa

stewek, przez koligacje rodzinne panuj

cych, czy przez podbój i alianse, dostawało si

pod

wpływy innego. Za

od ko

ca XV stulecia wszystkie one stały si

obiektem rywalizacji i podbojów scentralizowa-

nych monarchii o

ciennych: Francji, Hiszpanii i Rzeszy Niemieckiej.

W 1494 r., gdy król Francji Karol VIII najechał Itali

, docieraj

c a

do Neapolu na południu półwyspu, rozpo-

ły si

tam długoletnie wojny pomi

dzy tymi trzema monarchiami. Losy wojen były zmienne i np. po kl

sce wojsk

francuskich w 1525 r. pod Pawi

, w której sam król Francji, Franciszek I dostał si

do hiszpa

skiej niewoli, wpływy

Francji na półwyspie znacznie zmalały. Panem wi

kszo

ci terytoriów Italii stał si

cesarz Rzeszy Niemieckiej Karol

V. W 1527 r. podległe mu najemne wojska hiszpa

skie i niemieckie podbiły i złupiły Rzym, zabijaj

c kilkadziesi

tysi

cy mieszka

ców

Wojny włoskie zako

czyły si

dopiero w 1559 r. Hiszpania otrzymała najwi

cej: Mediolan, Sycyli

, Sardyni

południow

Itali

, a szereg innych pa

stewek włoskich zostało od niej uzale

nionych. Francja utrzymała wpływy w

północno-zachodniej Italii (Genua, Sabaudia), szereg pa

stw nadal zachowało sw

niezale

ść

, w tym Pa

stwo

cielne, zajmuj

rodek Półwyspu Apeni

skiego z Rzymem.

W XVI w. papie

e nadal utrzymywali wielkie wpływy i władz

w katolickich krajach Europy. Zrodzone z pocz

kiem stulecia ruchy protestanckie groziły jednak

e podziałem chrze

cija

stwa, zarówno w kwestiach doktrynal-

nych, jak i władzy papie

a. By temu przeciwdziała

papie

Paweł III utworzył w 1542 r. Kongregacj

Kardynalsk

Inkwizycji do s

dzenia herezji. Za

w 1545 r. otworzył w Trydencie wielki sobór powszechny z udziałem ok. 200

kardynałów. Z ró

nych powodów był on wielokrotnie przerywany, przesuwany do ró

nych miast i zako

czył si

dopiero w 1563 r. za pontyfikatu Piusa IV (1559-1565). Sobór odrzucił dialog z protestantami, co stało si

jednym z

głównych powodów nasilenia si

wojen religijnych w zachodniej Europie.

W ci

gu całego XVI w. rola papie

y umniejszyła si

jednak

e stopniowo na rzecz królów hiszpa

skich, którzy

przej

li reprezentacj

interesów Ko

cioła katolickiego w całej zachodniej i południowej Europie. Nale

ał do nich

zwłaszcza Filip II Habsburg (1557-83), który traktował sw

władz

jako chrze

cija

misj

W pierwszej połowie XVI w., pocz

wszy od pontyfikatu Juliusza II, miał w Rzymie miejsce bom inwestycyjny,

m. in. zbudowano w mie

cie 54 ko

cioły, 60 pałaców (Watyka

ski, Latera

ski, Kwirynał), dzielnice dla 70 tys.

mieszka

ców, rozpocz

to budow

Bazyliki

w. Piotra wg projektu Bramantego, Rafael namalował cykl obrazów

ciennych w Pałacu Watyka

skim.

W drugiej połowie stulecia nie było na Półwyspie Apeni

skim wojen i pa

stwa włoskie odbudowały si

i sto-

sunkowo znacznie rozwin

ły si

gospodarczo. I to mimo mniejszego znaczenia

ródziemnomorskich szlaków han-

dlowych, wobec konkurencyjnego kolonialnego handlu przez Atlantyk do obu Ameryk.

Ksi

stwo Florenckie przekształciło si

w Wielkie Ksi

stwo Toskanii, lecz nie odgrywała ju

tak znacz

cej roli w

handlu, finansach i kulturze jak w pocz

tkach epoki Odrodzenia. Natomiast Republika Wenecka, najbogatsza spo-

ród pa

stw włoskich w

redniowieczu, straciła swe znaczenie jako pot

ga morska w regionie

ródziemnomorskim.

Spowodowane to zostało konkurencj

handlow

Holendrów i Anglików oraz przez wojskow

dominacj

Habsbur-

gów na Adriatyku, a Turcji we wschodniej cz

ęś

ci Morza

ródziemnego. W wojnie z Turcj

(1538-40) utraciła wyspy

Peloponeskie i na Morzu Egejskim. Za

pó

niej, mimo wielkiego zwyci

stwa

tej Ligi nad flot

tureck

pod

Lepanto (1571), tak

e Cypr i reszt

posiadło

ci w Albanii i Epirze.

Genua utrzymała i utwierdziła swe znaczenie i bogactwo jako centrum bankowo

ci i finansów Europy. Lombar-

dia, wraz z Mediolanem, szczególnie zniszczona przez wojny, odbudowała si

szybko dzi

ki tradycyjnemu rzemio-

słu i przemysłom wełnianemu, jedwabniczemu oraz lekkiej metalurgii. Tak

e dzi

ki rolnictwu na

yznych ziemiach

niziny pada

skiej. W Mediolanie powstało wiele pałaców i ko

ciołów, m.in. Katedra Mediola

ska, budowana prawie

200 lat.

Głównym bogactwem hiszpa

skich wicekrólestw Sycylii i Neapolu były uprawy oliwek, ro

lin zbo

owych, ho-

dowla i produkcja jedwabiu. Neapol w 1600 r. osi

ł 200 tys. mieszka

ców, staj

c si

najwi

kszym miastem na

Półwyspie.

Francja. Tron po Karolu VIII przej

ł Ludwik XII (1498-1515), ksi

ążę

orlea

ski, prawnuk Karola V M

drego.

Kontynuował on równie

zaborcze wojny swego poprzednika na Półwyspie Apeni

skim W 1499 r. podbił Ksi

stwo

Mediola

skie, czyni

c ze

prowincj

francusk

, za

w 1501 r. jego wojska zaj

ły Neapol, w 1509 Wenecj

, w 1512

odniosły zwyci

stwo pod Rawenn

nad wojskami hiszpa

skimi i papieskimi. Zostały jednak

e wyparte z tych miast

w 1514 r. przez armie nowej

tej Ligi, zawi

zanej przez papie

a Juliusza II, obejmuj

cej Wenecj

, kantony

szwajcarskie, Hiszpani

i Angli

. Dla odzyskania Bretanii Ludwik XII o

enił si

z wdow

po Karolu VIII, Ann

Bre-

, zmarł na dezynteri

w 1515 roku.

Równie

kolejny monarcha francuski Franciszek I (1515-47) zaanga

ował si

z pasj

w wojn

o terytoria wło-

skie. Zdobycie północnej Italii było dla Francji bardzo cenne, zarówno ze wzgl

du na walory gospodarcze jak i

znajduj

ce si

tam znacz

ce o

rodki nauki i sztuki włoskiej. Stały si

one wówczas kanw

rozwoju nowej epoki w

kulturze europejskiej, zwanej Odrodzeniem lub Renesansem. W pierwszym rz

dzie nowe idee i pr

dy kultury i

sztuki renesansu włoskiego przenikn

ły do Francji. Król Franciszek I stał si

gor

cym ich or

downikiem i mecena-

sem, sprowadzaj

c do Francji wielu malarzy, rze

biarzy, poetów i filozofów włoskich. Mi

dzy innymi na królewskim

dworze w Amboise działał Leonardo da Vinci.

W swych pierwszych dwóch wojnach (1521-29), prowadzonych w Italii z cesarzem Karolem V, Franciszek I

miał za sojuszników jedynie Szwajcarów i Wenecj

. Zabiegał wprawdzie o pomoc Turcji, Polski Jagiellonów i neu-

tralno

ść

Anglii Henryka VIII, lecz bez rezultatu. Natomiast koalicja

tej Ligi rozrosła si

niepomiernie i obj

ła

Hiszpani

, Rzesz

Niemieck

, Flandri

oraz cz

ęść

stw włoskich: Neapol, Florencj

i Pa

stwo Ko

cielne. To te

w 1525 r. pod Pawi

Francuzi odnie

li upokarzaj

, zadan

im przez wojska Habsburgów. W bitwie król

Franciszek I wzi

ty został do niewoli i osadzony w zamku w Madrycie, zreszt

w komfortowych warunkach. Uwol-

niono go dopiero po wielu miesi

cach za cen

zrzeczenia si

praw do posiadło

ci włoskich i Burgundii.

Mimo to Franciszek I w latach 1536-38 przeprowadził kolejn

trzeci

wojn

o Mediolan, a w latach 1542-44

czwart

. W tej ostatniej wzi

ła udział tak

e Turcja, której flota, razem z okr

tami francuskimi, zaatakowały Nice

1542 r. Ostatecznie wojny na Półwyspie Apeni

skim pomi

dzy Francj

Lig

, a wła

ciwie cesarzem nie-

mieckim Karolem V Habsburgiem, zako

czyły si

w 1544 r. traktatem pokojowym w Crepy, przywracaj

cym stan

istniej

cy sprzed pierwszej wojny.

Pomimo prowadzenia kosztownych wojen, Francja rozwijała si

pomy

lnie gospodarczo. Licz

c 15-18 milionów

mieszka

ców, była najludniejszym pa

stwem w Europie. Franciszek I wprowadził podział kraju na 16 prowincji i

usprawnił finanse pa

stwowe. Dbaj

c o splendor władzy i dworu królewskiego rozbudował Luwr, pobudował sze-

reg wspaniałych zamków nad Loar

, dwór królewski przekształcił w salon monarchii, finansował biblioteki, wpro-

wadził j

zyk francuski w miejsce łaciny do dokumentów urz

dowych.

W dwudziestych latach XV w. zacz

ł si

we Francji rozwija

ruch hugenotów, jako odmiana niemieckiego

ewangelizmu. Król Franciszek I pocz

tkowo przychylny nowinkom religijnym, potem uległ naciskom kół katolickich i

parlamentu paryskiego, które domagały si

bezwzgl

dnego zwalczania wszelkich ruchów heretyckich. Z jego

przyzwolenia w 1535 r. spalono na stosie w Pary

u sze

ciu zwolenników luteranizmu, a w 1545 r. dokonana zo-

stała na południu Francji rze

kilku tysi

cy rodzin waldensów, stanowi

cych grup

religijn

, powstał

jeszcze w

drugiej połowie XII w., a nawi

zuj

do prostoty pierwotnych chrze

cijan.

mierci Franciszka I królem Francji został jego syn Henryk II (1547-59). W okresie jego panowania, pa

stwo

nadal rozwijało si

pomy

lnie. Henryk II kontynuował styl rz

dzenia ojca i tak

e dbał o splendor dworu monarsze-

go. Pomagała mu w tym

ona Katarzyna Medycejska, która utrzymywała na dworze grupy artystów włoskich,

utrwalaj

cych wpływy Renesansu włoskiego we Francji. Zatrudniła te

na swym dworze, jako medyka swoich sy-

nów, astrologa z Prowansji, Michel Nostradamusa, który napisał wierszowane przepowiednie, przytaczane do dzi

W 1552 r. znów rozgorzała wojna w północnych Włoszech mi

dzy Francj

a Cesarstwem Niemieckim, gdy

wojska francuskie wsparły rewolt

Sieny przeciwko cesarzowi Karolowi V. Odbiła si

ona wkrótce echem we Flan-

drii, gdzie sprawował rz

dy Filip II Hiszpa

ski i tam wojska francuskie doznały kl

ski w 1557 r. pod Saint Quentin.

W zawartym po niej traktacie pokojowym w 1559 r. w Cateau-Combresis, ko

cym równie

włoskie wojny mi

dzy obu mocarstwami, nast

piły ró

ne regulacje roszcze

dynastycznych. Henryk II zrzekł si

pretensji francuskich

do Neapolu i Mediolanu, a Francja odzyskała port Calais, ostatni bastion angielski we Francji, pozostały po wojnie
stuletniej.

W czasie swego panowania, Henryk II starał si

ograniczy

rozszerzanie si

protestantyzmu we Francji. Wo-

bec hugenotów, stosowano ró

nego rodzaju represje karne i w tym celu powołani zostali specjalni komisarze i Izba

Karna przy Parlamencie Paryskim. Powstały w tym czasie dwa wielkie obozy-stronnictwa katolickie i protestanckie,
wspierane przez poszczególne rody szlacheckie, walcz

ce mi

dzy sob

o realn

władz

polityczn

w kraju i pro-

wincjach. Po ustaniu wojen zewn

trznych, napi

cia i rywalizacja mi

dzy nimi jeszcze bardziej wzrosły.

Henryk II zmarł w 1559 r. w wyniku ran, odniesionych podczas turnieju rycerskiego, po czym rz

dy regencyjne

przej

ła

ona, Katarzyna Medycejska, wobec niepełnoletnio

ci ich 15-letniego wtedy syna, Franciszka II

(1559-1560), a nast

pnie, gdy on umarł na gru

lic

, równie

jeszcze młodszego o 5 lat, Karola IX (1560-1574).

Katarzyna pocz

tkowo próbowała swymi edyktami łagodzi

zwa

nione stronnictwa katolickie i protestanckie. Mi

dzy innymi w edykcie ze stycznia 1562 r. zezwoliła na odbywanie nabo

stw hugenotów we wsiach. Jednak kilka

miesi

cy pó

niej zbrojny oddział ksi

cia Franciszka Gwizjusza, zagorzałego wroga reformacji, dokonał rzezi

uczestników protestanckiego nabo

stwa w Wassy pod Pary

em. Ten krwawy incydent, w którym zabitych zo-

stało ok. 80 osób, uwa

a si

za pocz

tek wojen religijnych, jakie rozgrywały si

potem we Francji, z przerwami,

przez 36 lat.

Zamieszki i krwawe rozprawy na tle religijnym we Francji stały si

pretekstem do interwencji obcych mocarstw.

W obronie katolików opowiedział si

król hiszpa

ski Filip II, za

królowa angielska El

bieta I wsparła finansowo

hugenotów, za co otrzymała od nich port Le Havre. Katarzyna Medycejska nadal prowadz

c polityk

pojednawcz

wydała sw

córk

za m

ąż

za przywódc

protestanckiego ksi

cia Henryka z Nawarry. Lecz zamieszki religijne nie

ostawały, pogł

biaj

c narastaj

ce problemy gospodarcze i społeczne w pa

stwie. To te

Katarzyna, gor

ca kato-

liczka, postanowiła ostatecznie rozprawi

z hugenotami.

W 1572 r. z jej inspiracji i pod wpływem Gwizjuszów młody Karol IX przyzwolił na krwaw

rozpraw

z hugeno-

tami w Pary

u. Doszło do niej w nocy z 23/24 sierpnia, gdy

ołnierze królewskiej gwardii szwajcarskiej znienacka

napadli i, pospołu z podburzonym i uzbrojonym tłumem Pary

an, zabili w ci

gu dwu dni ok. 3 tys. hugenotów, w

tym wielu szlachciców, przybyłych do Pary

a na

lub i wesele przywódcy hugenotów, Henryka, króla Nawarry. Za

cznie w pogromach, które trwały jeszcze przez cały wrzesie

, zgin

ło wtedy we Francji ok. 20 tys. ludzi.

W 1574 r. Karol IX zmarł na gru

lic

. Tron po nim obj

ł jego brat Henryk III Walezy (1574-89), który w tym celu

porzucił Polsk

, gdzie przez kilka miesi

cy sprawował, z wyboru elekcyjnego, władz

królewsk

. Wrócił do Francji

w trakcie trwania kolejnej wojny religijnej. Nie maj

c pieni

dzy na jej kontynuacj

, musiał pój

ść

na szerokie ust

stwa wobec hugenotów. Pot

pił rze

“Nocy

w. Bartłomieja'' sprzed dwóch lat oraz zawarł w 1576 r. traktat poko-

jowy, w którym hugenoci uzyskali przyzwolenie na swobod

wiary i na udział w parlamentach prowincji. Faktycznie

wiele miast hugenockich uzyskało wtedy niezawisło

ść

od władzy królewskiej. Oburzeni tymi ust

pstwami ultrasi

katoliccy powołali zbrojn

Lig

Katolick

, z zamiarem obalenia Henryka III i kontynuowania walki z hugenotami.

1577 r. wybuchła z kolei szósta ju

religijna wojna domowa, trwała trzy lata. Protestanci stawiali zbrojny opór, a

ich wojskami dowodził, ocalały z rzezi w czasie Nocy

w. Bartłomieja, król Nawarry, Henryk. Odniósł on szereg

zwyci

stw nad wojskami Ligi Katolickiej, wspieranej zreszt

finansowo przez króla Hiszpanii Filipa II i moralnie

przez papie

a Sykstusa V, który rzucił kl

na niego, a pó

niej tak

e na króla Henryka III Walezjusza. Mimo to,

mierci w 1589 r. Henryka III, zasztyletowanego przez fanatycznego mnicha dominika

skiego, królem Francji

został król Nawarry, jako Henryk IV. Henryk III był bowiem bezdzietny, a najbli

szym jego m

skim krewnym, cho

bardzo dalekim (21 stopie

pokrewie

stwa) był wła

nie król Nawarry, Henryk Burbon (1589-1610). Zapocz

tkował

on now

dynasti

królewsk

Burbonów, którzy panowali do 1830 r.

Wybór protestanta Henryka IV na króla Francji stał si

powodem wzniecenia przez Lig

Katolick

kolejnej

krwawej, domowej wojny religijnej, która toczyła si

, ze zmiennym szcz

ęś

ciem, tak

e przy udziale wojsk hiszpa

skich, przez 8 lat. Sko

czyła si

w 1593 r. układem pokojowym mi

dzy Francj

i Hiszpani

, która zwróciła wszyst-

kie swe zdobycze terytorialne w płn. Francji, po tym jak Henryk IV przeszedł z powrotem na katolicyzm (“Pary

wart

jest mszy!”). W 1598 r. umarła Katarzyna Medycejska, a Henryk IV wydał edykt nantejski, zrównuj

cy w prawach

protestantów i katolików i usuwaj

cy w ten sposób przyczyny wojen religijnych we Francji.

Wiek XVI sko

czył si

dla Francji du

ym osłabieniem, spowodowanym wojn

domow

, szerz

cymi si

rozbo-

jami i wielkim zadłu

eniem skarbu królewskiego. Mimo to był dla Francji w sumie pomy

lny w zakresie rozwoju

gospodarczego i kulturowego, które dokonały si

zwłaszcza w pierwszej połowie wieku. Rozwój ten stymulowany

był znacznym rozszerzeniem si

handlu zagranicznego, rozrostem miast oraz wynalazkami w dziedzinie transportu

morskiego, tkactwa i metalurgii.

W drugiej połowie stulecia rozpocz

ły si

wyprawy Francuzów przez Atlantyk do Ameryki Północnej, gdzie za-

ło

yli oni pierwsze francuskie kolonie na Florydzie, rozpoczynaj

c rywalizacj

w podboju nowego kontynentu z

Hiszpanami, a pó

niej z Anglikami. Francja miała wtedy du

e zasoby naturalne i liczyła ok. 16 milionów ludno

ci,

czyli dwukrotnie wi

cej ni

Hiszpania, a czterokrotnie jak Anglia, miała te

dobrze rozwini

te rolnictwo i nadwy

ywno

ci.

Anglia. Panuj

cy po Henryku VII Tudorze, jego syn, Henryk VIII (1509-47) rozbudował sw

scentralizowan

absolutystyczn

władz

jeszcze bardziej, rz

c przy pomocy Rady Królewskiej, grupuj

cej przedstawicieli

wszystkich stanów. W Anglii w okresie jego panowania dokonał si

dalszy szybki rozwój gospodarczy i kulturalny.

Rozwin

ł si

zwłaszcza przemysł tekstylny, którego wyroby eksportowano, głównie przez Flandri

, do całej Europy.

Henryk VIII rozbudował te

powa

nie flot

morsk

i dbał o rozwój nauki i kultury. W swej polityce zagranicznej sta-

rał si

neutralnym, np. odmówił królowi francuskiemu Franciszkowi I pomocy w jego włoskich wojnach.

Natomiast wdał si

w 1529 r. w konflikt z papie

em Klemensem VII, gdy ten nie udzielił mu zgody na rozwód z

jego pierwsz

Katarzyn

Arago

. Zerwał wtedy, w 1534 r., z Rzymem, ogłosił si

głow

cioła angiel-

skiego, nazwanego pó

niej anglika

skim, i przeprowadził zabór ziem licznych klasztorów katolickich, czym powa

nie zasilił skarb królestwa. Dokonana przez niego schizma ko

cielna, któr

pod naciskiem zaakceptowali biskupi i

parlament angielski, jako tzw. “Akt supremacji", nie napotkała wi

kszego oporu w społecze

stwie i zakorzeniła si

z czasem na stałe.

W 1539 r. Henryk VIII zreformował Ko

ciół anglika

ski, wydaj

c “Sze

ść

artykułów wiary”, w których sformuło-

wane zostały dogmaty o komunii, mszy, spowiedzi i in., obowi

zuj

ce wiernych pod kar

konfiskaty mienia lub

mierci. Faktycznie karami tymi szafowano obficie. To te

Henryk VIII zapisany został przez histori

jako król de-

spotyczny, bezwzgl

dny, a tak

e m

ciwy. Miał 6

on, z których dwie, oskar

one przez niego o niewierno

ść

, zostały

skazane na

cie, w tym druga, pi

kna Anna Boleyn, dla której rozwiódł si

z Katarzyn

Arago

. W 1541 r.

przyj

ł tytuł króla Irlandii.

mierci Henryka VIII zasiadł na tronie jego 10-letni syn Edward VI (1547-53). Rz

cy za niego dwaj re-

genci-protektorzy przekształcili akt “Sze

ciu artykułów wiary” w duchu protestanckim i wprowadzili obieralno

ść

biskupów przez króla. Edward VI w ostatnich latach przed sw

mierci

próbował podporz

dkowa

sobie Szkocj

co mu si

nie udało. Panuj

ca po nim, jego przyrodnia siostra, fanatyczna katoliczka, Maria Tudor (1553-58), zmu-

siła parlament do uznania zwierzchno

ci papie

a, a zmierzaj

c do przywrócenia katolicyzmu w pa

stwie, prowa-

dziła bezwzgl

dne prze

ladowania wyznawców ko

cioła anglika

skiego, skazuj

c m.in. 300 z nich na spalenie na

stosie, przez co otrzymała przydomek Krwawa. Za jej panowania Anglia straciła, po krótkiej wojnie z Francj

, port

Calais, ostatnie swe terytorium na kontynencie.

W przeciwie

stwie do Marii Krwawej, jej nast

pczyni, córka Henryka VIII z drugiego mał

stwa z Ann

Bo-

leyn, El

bieta I (1558-1603) wsparła i ostatecznie usankcjonowała narodowy Ko

ciół Anglika

ski, reformuj

c go

równocze

nie w 1563 r. w “Akcie Supremacji”, zawieraj

cym 39 doktrynalnych artykułów, opartych na kalwini

mie.

dzy innymi zniesiony został celibat duchownych, a j

zykiem liturgicznym stał si

angielski. El

bieta I została w

zwi

zku z tym ekskomunikowana przez papie

a Piusa V, który zreszt

za jedyn

legaln

królow

uznawał Mari

Stuart, córk

króla Szkocji Jakuba V. Skomplikowały si

równie

stosunki Anglii z Irlandi

. Doszło mianowicie do

szeregu buntów katolickiej ludno

ci Irlandii, stłumionych bezwzgl

dnie przez protestanck

Angli

. Lecz zrodzony

wówczas konflikt religijno-narodowy nie zamarł i trwał potem przez całe stulecia.

Królowa El

bieta I, kontynuuj

c plany swych poprzedników, chciała te

podporz

dkowa

Anglii Królestwo

Szkocji, zajmuj

ce północne terytoria wysp Brytyjskich. Jednak przede wszystkim musiała zwalczy

pretensje swej

kuzynki, królowej Szkocji Marii Stuart do tronu angielskiego, zgłaszane w zwi

zku z jej rozgał

zionymi, a skompli-

kowanymi koneksjami rodzinnymi. Mi

dzy innymi przez rok była ona królow

Francji. Ostatecznie pi

kna Maria

Stuart, po swej ucieczce przed buntem kalwi

skiej szlachty szkockiej, i wieloletnim uwi

zieniu w Anglii, została

oskar

ona o udział w spisku i skazana na

cie toporem.

Wszak najwi

kszym problemem królowej El

biety I były wrogie stosunki Anglii z Hiszpani

. Miały one

ródła w

ró

nych panuj

cych religiach, a głównie w rywalizacji o panowanie na morzach, czyli o panowanie nad handlem

wiatowym. Prymat w tym wzgl

dzie nale

ał do Hiszpanii, władczyni obu Ameryk, sk

d płyn

ły galeony ze złotem i

srebrem. Były one obiektem napa

ci angielskich okr

tów pirackich, b

cych na usługach królowej angielskiej.

Najbardziej zasłu

ył si

w tej mierze wiceadmirał-korsarz Francis Drake. Ponadto angielskie okr

ty kaperskie prze-

cinały hiszpa

skie szlaki zaopatrzeniowe do Niderlandów. Były to główne powody zaistnienia wojny morskiej mi

dzy obu pa

stwami.

Wojn

rozpocz

ł król Hiszpanii Filip II, który zgromadził wielk

flotyll

130 wojennych galeonów, z załog

ok.

10 tys. marynarzy i 20 tys.

ołnierzy i skierował je w 1588 r. przeciwko Anglii. Na l

dzie w hiszpa

skiej Flandrii

przygotował dodatkow

30-tys. armi

, która miała by

yta do inwazji na W. Brytani

. Nie doszło do niej na skutek

braku wła

ciwej koordynacji. Niezwyci

ęż

ona Wielka Arada hiszpa

ska doznała du

ych strat w Kanale la Manche,

zwłaszcza w bitwie pod Calais, atakowana przez szybsze i zwrotniejsze okr

ty angielskie. Wtedy dowódca podj

decyzj

powrotu floty do Hiszpanii. Wobec wiatrów spychaj

cych okr

ty na Morze Północne, Armada miała opłyn

ąć

Szkocje i Irlandi

od północy. Tam w wyniku gwałtownych sztormów, skał podwodnych, zagubienia si

statków z

braku map, Hiszpanie stracili prawie połow

swej flotylli. Do Hiszpanii powróciło zaledwie 65 okr

tów. Był to po-

tek ko

ca imperium hiszpa

skiego i pocz

tek dominacji angielskiej na morzach i oceanach

wiata.

Za panowania El

biety I, w drugiej połowie XVI w., w Anglii dokonał si

dalszy wszechstronny rozwój gospo-

darczy i kulturalny. Rozrosły si

miasta, rozwin

ły przemysły tkacki, tekstylny i metalurgiczny, rzemiosło oraz bu-

downictwo

wieckie, zwłaszcza pałacowe. Rozwin

ł si

handel, zwłaszcza zamorski, w oparciu o nowoutworzone

kampanie kupieckie Rosyjsk

, Wschodni

(Bałtyk), Tureck

(Lewanty

) dla handlu na Morzu

ródziemnym i

kilku kampanii dla handlu z Indiami i Ameryk

Północn

. Rozkwitały literatura, sztuka teatralna, malarstwo, archi-

tektura. Symbolem dokona

kulturalnych tego czasu mo

e by

styl el

bieta

ski w architekturze oraz działalno

ść

Williama Szekspira (1564-1616), najwi

kszego i najbardziej płodnego dramaturga w literaturze

wiatowej.

Portugalia. Odkrycie Ameryki w 1492 r. przez Kolumba i dotarcie morzem wzdłu

wybrze

y Afryki do Indii w

1498 r. przez Portugalczyka Vasco da Gam

, otwarło mo

liwo

ść

kolonizacji tych kontynentów przez Europejczy-

ków. Ju

w pierwszej połowie XVI w. Portugalia opanowała wielkie obszary w Afryce, Azji i Brazylii, staj

c si

dru-

gim po Hiszpanii handlowo-kolonialnym mocarstwem

wiatowym. Na nowoodkrytych terenach wpierw zakładano

faktorie handlowe, a nast

pnie budowano zamki warowne i osiedlano w okolicach imigrantów z Portugalii. Władz

na nowych obszarach sprawowali gubernatorzy, mianowani przez króla Portugalii, którym w latach 1495-1521 był
Emanuel I. W ten sposób skolonizowane zostały przybrze

ne terytoria Maroka, Konga, Angoli i Mozambiku w

Afryce i zało

one wielkie bazy handlowo-wojskowe w Goa na Półwyspie Indyjskim oraz w Malakka na Półwyspie

Malajskim, a w 1516 r. w Makao w Południowych Chinach. Kupcy portugalscy stali si

wówczas głównymi dostaw-

cami do Europy pieprzu, gałki muszkatołowej, go

dzików, herbaty i czarnych niewolników z Afryki i Azji oraz z

Brazylii tytoniu, diamentów i złota z nowych du

ych kopal

w Minas Gerais i Mato Grosso.

Ten “złoty okres” rozwoju Portugalii sko

czył si

w niewiele lat po

mierci króla Jana III (1521-1557). Jego bo-

gobojny syn Sebastian I zorganizował wielk

wypraw

krzy

na podbój Maroka. Wojska portugalskie przewie-

zione zostały morzem do Tangeru, sk

d młody król poprowadził je w gł

b Maghrebu. Lecz Maurowie posiadali

wietn

kawaleri

i bitn

piechot

andaluzyjsk

i rozgromili wojska portugalskie, bior

c wielu rycerzy do niewoli,

król Sebastian I zagin

ł podczas rzezi jego wojska. Portugalia straciła sw

elit

społeczn

, wielkie pieni

dze

na wykupienie je

ców, tak

e króla, który nie zostawił dynastycznego potomka. Tron przypadł jego wujowi,

65-letniemu kardynałowi

W drugiej połowie wieku nast

piła dalsza gospodarcza degradacja kraju na skutek upadku rolnictwa, zmniej-

szenia si

ludno

ci, w zwi

zku z epidemicznymi chorobami i emigracj

, oraz wskutek osłabienia centralnej władzy i

załamania si

ekspansji kolonialnej. Po wyga

ciu w 1580 r. panuj

cej dynastii, Królestwo Portugalii praktycznie

przestało istnie

, staj

c si

, w zwi

zku z uni

personaln

, cz

ęś

Królestwa Hiszpanii, kierowanego przez pot

ęż

nego Filipa II Habsburga, który przej

ł tak

e portugalskie posiadło

ci kolonialne w Brazylii i Indiach. W 1565 r.,

hiszpa

koloni

stały si

, odkryte przez Portugalczyków w 1521 r. wyspy Filipiny, zwane tak na cze

ść

Filipa II.

Hiszpania. Na pocz

tku XVI w. Królestwo Hiszpanii zajmowało Półwysep Iberyjski (bez Portugalii), Królestwo

Neapolita

skie, Sycyli

i Sardyni

. Królem był Karol I (1517-55), b

cy równocze

nie od 1519 r. tj. po

mierci

swego dziadka Ferdynanda Habsburga, cesarzem Rzeszy Niemieckiej jako Karol V, a tak

e królem Niderlandów,

Austrii, Czech i W

gier. Jako cesarz prowadził cztery wojny z francuskim królem Franciszkiem I o tereny włoskie,

powi

kszaj

c sw

domen

o Mediolan i szereg posiadło

ci w północnej Italii. W latach 20. i 30. Hiszpanie podbili

równie

Meksyk, Peru, Chile i Kolumbi

w Ameryce, równocze

nie intensywnie je kolonizuj

c i eksploatuj

c. To-

wary, przywo

one z Ameryki do Hiszpanii, a zwłaszcza złoto i diamenty oraz srebro, z wielkich kopalni w Potosi w

Peru, bardzo powa

nie przyczyniły si

do gospodarczego rozwoju i pomy

lno

ci Królestwa Hiszpanii. Bogacili si

szybko kupcy, koloni

ci, a zwłaszcza panuj

cy monarcha, gdy

konkwistadorzy zobowi

zani byli 2/3 zrabowanego

złota przekazywa

królowi.

W 1555 r. Karol I abdykował, dziel

c swe imperium Habsburgów (jako Karol V) pomi

dzy syna Filipa II, który

otrzymał Hiszpani

i Niderlandy, oraz brata Ferdynanda I, dziedzica pozostałych posiadło

ci europejskich. Filip II

Hiszpa

ski (1557-98) był bardzo religijnym władc

. Uwa

ał w zwi

zku z tym,

e jego misyjn

powinno

jest

walka z wrogami chrze

cija

stwa. Zaanga

ował si

c w wojn

z dalek

Turcj

, zwłaszcza wobec jej prób zdo-

bycia hegemonii na Morzu

ródziemnym i wspierania berberyjskich korsarzy, atakuj

cych wybrze

a Hiszpanii.

W rozegranej u wybrze

y Malty bitwie morskiej Hiszpanie odnie

li w 1565 r. pierwsze swe powa

ne zwyci

stwo. Znacznie wi

ksz

doznała Turcja w bitwie morskiej, rozegranej 7 pa

dziernika 1571 r. pod Lepanto w

Grecji, gdzie utraciła prawie cał

flot

wojenn

. Wyst

piły wtedy przeciw niej poł

czone siły pa

stw

tej

Ligi, zorganizowanej przez papie

a Piusa V, a obejmuj

cej Hiszpani

, Wenecj

, Pa

stwo Ko

cielne, inne pa

stewka włoskie i Joannitów malta

skich. To zwyci

stwo Ligi nie zostało jednak wykorzystane do pokonania Turcji

na l

dzie, a tylko zahamowało na pewien czas ekspansj

tureck

w gł

b Europy.

Filip II prowadził te

chrze

cija

misj

na terenie własnego królestwa, wobec Morysków, to jest po-

tomków arabskich Maurów, którzy po upadku Emiratu Grenady przyj

li wprawdzie chrze

cija

stwo, lecz zachowali

zyk, ubiór i zwyczaje arabskie. Dekretem z 1566 r. za

żą

dał od nich likwidacji tych wszystkich ich odr

bno

ci.

Odpowiedzi

było zbrojne powstanie, trwaj

ce dwa lata, w trudno dost

pnych, górach południowej Hiszpanii. Za-

czyło si

pogromami i deportowaniem do Afryki ponad 100 tys. Morysków. Był to pocz

tek wielkiego exodusu

tego narodu. Kontynuowany nast

pnie za panowania Filipa III (1598-1621), zako

czył si

wyp

dzeniem do Ma-

roka około pół miliona Morysków. Prze

ladowania religijne dotyczyły tak

ydów, w tym równie

Maranów, tj,

ydów nawróconych pod przymusem na katolicyzm. Zabraniano im dost

pu na studia uniwersyteckie oraz zmu-

szano do emigracji. Wyjechało ich wtedy ok. 165 tys. osób, głównie do Portugalii, Włoch i Turcji.

W prze

ladowaniu Morysków i Maranów znaczny udział miała, podległa królowi, Inkwizycja ko

cielna. Zwal-

czała ona zreszt

, tak

e bardzo skutecznie, wszelkie przejawy protestantyzmu, jaki przenikał z s

siedniej Francji i

z Niderlandów, które podlegały władzy Filipa II. To te

rozszerzył on działanie Inkwizycji hiszpa

skiej tak

e na Ni-

derlandy, co stało si

wnet główn

przyczyn

otwartej wojny domowej w tym kraju.

W latach 1565-1575 ekspedycyjne wojska hiszpa

skie podbiły Wyspy Filipi

skie na Oceanie Spokojnym. Za

w 1580 r. do Hiszpanii wł

czona została Portugalia, gdy Filip II został tak

e jej królem, po wymarciu lokalnej dyna-

stii. Natomiast niepowodzeniami zako

czyły si

inne liczne wojny, jakie prowadził Filip II. W wyniku powstania

przeciwko panowaniu hiszpa

skiemu (1567) i wieloletniej wojny w Niderlandach cz

ęść

prowincji oderwała si

1581 r. od Hiszpanii. W 1588 r. w wojnie z Angli

zniszczone zostały prawie wszystkie okr

ty Wielkiej Armady

hiszpa

skiej. Równie

fiaskiem zako

czyła si

hiszpa

ska interwencja wojskowa w ostatniej fazie wojen hugenoc-

kich we Francji

Utrzymywanie przez Hiszpani

wielkich armii w kraju i na podległych terytoriach, finansowanie licznych wojen,

rozbudowa floty i budowa wielu bajecznych pałaców królewskich w Eskorialu, Lizbonie, Salamance, Sewilli, wy-
magały wielkich funduszy. Pod koniec wieku, mimo stałego dopływu srebra, złota, diamentów i innych bogactw z
kolonii, zwłaszcza ameryka

skich, zacz

ło tych funduszy brakowa

. Równocze

nie monopol handlu królewskiego,

inflacja, masowa emigracja szlachty do kolonii, dezorganizowały gospodark

stwa. Sko

czył si

c złoty wiek

Hiszpanii a zacz

ł schyłek jej pot

gi gospodarczej i politycznej.

W hiszpa

skiej kulturze “złoty wiek” trwał dłu

ej. Jej wielkimi przedstawicielami w literaturze byli: twórca nowo-

ytnej powie

ci europejskiej, autor satyrycznej powie

ci rycerskiej “Don Kichot”, Miguel Cervantes i Peter Calderon,

jako dramatopisarz religijny i historyczny oraz El Greco w malarstwie i twórca narodowego teatru, Lope de Vega.

Niderlandy. Niderlandy, rozci

gaj

ce si

nad Morzem Niemieckim od Fryzji na północy po Flandri

na połu-

dniu, pozostaj

ce od 1477 r. pod rz

dami królów habsburskich, od 1556 r. zarz

dzane były przez króla Filipa II

Hiszpa

skiego (Habsburga). Bezpo

redni

władz

w kraju sprawowała jego siostra Małgorzata Parme

ska

(1559-67), jako generalny namiestnik. Ona z kolei oparła si

na doradczej Radzie Stanu, zło

onej z cudzoziem-

ców. Dot

d Niderlandy, dawne Ksi

stwo Burgundzkie, w swoich 17 miastach-prowincjach zarz

dzały si

samo-

dzielnie. Temu, mi

dzy innymi, zawdzi

czały swój dotychczasowy rozwój i dobrobyt. Społeczno

ci lokalne doma-

gały si

c przywrócenia uprzedniej autonomii w zarz

dzaniu Niderlandami i obni

enia podatków. W tym celu

zawi

zał si

tajny zwi

zek, tak zwanych gezów, wywodz

cych si

spo

ród szlachty protestanckiej i biedoty

miejskiej.

Na konflikt władzy nało

yły si

znacznie powa

niejsze konflikty narodowo

ciowe i religijne. Południowe Nider-

landy zamieszkiwali katoliccy Walonowie, pochodzenia roma

skiego, za

północne Flamandowie, pochodzenia

germa

skiego, przy czym w XVI w. rozpowszechnił si

ród nich szeroko protestantyzm. By temu przeciwdziała

Filip II utworzył w 1561 r. 14 nowych biskupstw katolickich i zarz

dził prze

ladowania religijne protestantów, spro-

wadzaj

c nawet w tym celu hiszpa

Inkwizycj

. Gdy, zwi

zana z tym, ucieczka kalwinów do Anglii spowodo-

wała załamanie si

przemysłu tkackiego, Małgorzata Parme

ska za

żą

dała od Filipa II zmiany składu Rady Stanu i

zniesienia represji wobec protestantów. W odpowiedzi król spowodował dymisj

Małgorzaty, na jej miejscu na-

miestnikiem ustanawiaj

c arcykatolickiego hiszpa

skiego ksi

cia Alb

. W latach swych rz

dów 1567-73 “krwawy

ksi

ążę

” Alba stłumił, przy pomocy oddziałów hiszpa

skich, wszystkie bunty i spacyfikował opozycj

protestanck

, a

równocze

nie, poprzez restrykcyjny system podatkowy, doprowadził Niderlandy, kwitn

ce dot

d gospodarczo, do

ruiny. Kalwi

ska opozycja szlachecka emigrowała wtedy, wraz ze swym przywódc

Wilhelmem Ora

skim, do Anglii

i Rzeszy Niemieckiej.

W 1572 r., gdy wybuchło kolejne powszechne powstanie w północnych prowincjach niderlandzkich, Filip II

zdecydował si

na wycofanie do Hiszpanii ksi

cia Alby (zawojował on pó

niej Portugali

). Gdy za

jego, bardziej

umiarkowany, nast

pca (b. gubernator Mediolanu) umarł w 1576 r., nowym namiestnikiem ustanowił swego kom-

promisowego brata Juana Austriackiego. Było ju

jednak za pó

no na ułagodzenie konfliktów i po dalszych kilku

latach wzajemnych walk i gwałtów ze strony katolików i protestantów - w 1581 r. siedem protestanckich prowincji
północnych proklamowało sw

niepodległo

ść

, jako Republika Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, pó

niejsza

Holandia. Wojna z Hiszpani

trwała jednak

e nadal. W 1584 r. Wilhelm Ora

ski zabity został przez fanatyka kato-

lickiego, a Hiszpanie odbili szereg miast niderlandzkich. Dopiero w 1648 r. Hiszpania uznała niepodległo

ść

Nider-

landów, po europejskiej wojnie trzydziestoletniej. Natomiast katolickie terytoria południowe, pó

niejsza Belgia, po-

zostały nadal pod panowaniem hiszpa

skim.

Rzesza Niemiecka. W pierwszej połowie XVI w. najwi

kszym mocarstwem w Europie, rywalizuj

cym sku-

tecznie o prymat z Francj

, było Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Stało si

tak głównie za przyczyn

cesarzy dynastii Habsburgów, w szczególno

ci Maksymiliana I (1493-1519) i jego wnuka Karola V (1519-56).

Maksymilian I, jako pierwszy z cesarzy niemieckich, koronował si

nie w Rzymie, lecz we Frankfurcie nad Menem,

zreszt

za zgod

papie

a. Natomiast Karol V był ostatnim cesarzem, koronowanym przez papie

a (w 1530 r. w

Bolonii).

Dzi

ki rozgał

zionym koneksjom rodzinnym Karol V sprawował równocze

nie władz

w wielu krajach zachod-

niej Europy. Po ojcu Filipie odziedziczył bogate ziemie Burgundii i Niderlandy. Po dziadkach, Izabeli Kastylijskiej i
Ferdynandzie Arago

skim, został w 1517 r. królem Hiszpanii (jako Karol I) i przej

ł Królestwo Neapolu w połu-

dniowej cz

ęś

ci Półwyspu Apeni

skiego oraz posiadło

ci w obu Amerykach. Po dziadku Maksymilianie I został ce-

sarzem rzymskim oraz władc

dziedzicznym ziem Austrii. Za

w 1526 r., po bezpotomnej

mierci króla W

gier,

Ludwika Jagiello

czyka, który poległ w bitwie z Turkami pod Mohaczem, a na mocy wcze

niejszych układów mi

dzy Jagiellonami i Habsburgami, przypadły mu korony W

gier i Czech.

Karol V był człowiekiem bardzo religijnym i na pocz

tku swego panowania zabiegał, zreszt

bezskutecznie, o

zorganizowanie wielkiej wyprawy zbrojnej dla wyparcia Turcji osma

skiej z Półwyspu Bałka

skiego. Za

póki co

młody Karol V musiał stawia

czoła wielu problemom wewn

trznym i wynikaj

cym z rywalizacji z Francj

. W latach

1520-22 rozprawił si

krwawo z buntem w miastach hiszpa

skich o wi

ksze prawa mieszczan. W latach 1524-25 w

południowych Niemczech i Austrii miała miejsce wojna chłopska, spowodowana buntami ludno

ci wiejskiej prze-

ciwko uciskowi feudalnej szlachty i ksi

ążą

t oraz przeciwko ró

nicom stanowym. Znaczny wpływ na nastroje rebe-

liantów miały nauki Lutra o wolno

ci i równo

ci chrze

cijan, a jednym z przywódców był proboszcz, kaznodzieja

Tomasz M

nzer. W okresie najwi

kszego nasilenia wojny wzi

ło w niej udział 200 tysi

cy uzbrojonych chłopów.

Przez kilka miesi

cy zarz

dzali oni wielkimi obszarami, organizuj

c na nich własn

administracj

. Jednak

e cz

ęść

przywódców d

ąż

yła do ugody z ksi

ążę

tami, a w niektórych o

rodkach bunty przerodziły si

w grabie

e, podpalenia

i mordy. Ostatecznie rebelia została krwawo stłumiona przez regularne wojska (jazda, artyleria) Zwi

zku Szwab-

skiego i ksi

ążą

t niemieckich.

Zmagania zbrojne cesarza Karola V o prowincje włoskie z królem Francji Franciszkiem I trwały, z przerwami,

od 1521 do 1544 r. Zło

yły si

na nie cztery wieloletnie wojny, prowadzone w obszernych koalicjach ze zmiennym

szcz

ęś

ciem dla stron, a ostatecznie głównym ich efektem była rezygnacja Francji z Neapolu i zwrot Burgundii przez

Rzesz

Niemieck

Tymczasem Turcja umocniła i rozszerzyła swe panowanie na Bałkanach. Po zdobyciu w 1521 r. Belgradu i

przełamaniu oporu w

gierskiego pod Mohaczem, wojska sułtana Sulejmana Wspaniałego doszły w 1529 r. do

Wiednia, zagra

c całej

rodkowej Europie. Mocarstwa zachodnie, wzajemnie skłócone, jakby lekcewa

yły nara-

staj

ce niebezpiecze

stwo. Jedynie w 1534 r. cesarz Karol V zorganizował 15-tys. wypraw

wojsk wło-

sko-niemieckich na Tunis, opanowany przez Turków. Zdobyły one Tunis, lecz flota cesarska została zniszczona u
wybrze

y algierskich przez burz

. Za

wojna o terytorium w

gierskie zako

czyła si

w 1541 r. podziałem W

gier

pomi

dzy Habsburgów, czyli Rzesz

Niemieck

, Turcj

oraz spadkobierców ostatniego króla W

gier, Jana Zapo-

layi.

Przez wszystkie lata panowania Karola V w Rzeszy nieustannie rozszerzała si

reformacja, zapocz

tkowana w

1517 r. przez reformatora religijnego Marcina Lutra. Na tym tle dochodziło do licznych konfliktów, równie

zbroj-

nych, pomi

dzy katolikami i luteranami, do wzajemnych prze

ladowa

i opanowywania kolejnych miast, zamków i

terytoriów przez wrogie sobie ugrupowania. W 1530 r. zawarty został przez miasta protestanckie tzw. Zwi

zek

Szmalkaldzki, a w latach 1546-47 odbyła si

wojna, zwana szmalkaldzk

, pomi

dzy wojskami tego zwi

zku i woj-

skami cesarskimi, które w 1547 r. w bitwie pod M

hlbergiem, niedaleko Lipska, pokonały protestantów. Po czym w

1555 r. w Augsburgu zawarty został pokój głosz

cy zasad

“cuius regio, eius religio” (kogo władza, tego religia),

ksi

ążę

ta i rady miejskie maj

swobod

wyboru religii, natomiast poddani i mieszka

cy musz

przyj

ąć

wiar

swego

władcy i miasta. Ten kompromisowy, lecz nierealny pakt, nigdy nie został wprowadzony w

ycie.

W 1555 r., zło

ony chorob

, Karol V abdykował, przekazuj

c władz

w Hiszpanii, Niderlandach i Włoszech sy-

nowi Filipowi II, a Cesarstwo Niemieckie bratu Ferdynandowi I, który otrzymał te

korony Austrii, Czech i W

gier.

Po Ferdynandzie I (1555-64) cesarzem niemieckim został Maksymilian II (1564-76), syn Ferdynanda I i Anny, córki
Władysława Jagiello

czyka. Nie miał on szcz

ęś

cia do polityki zagranicznej, przegrał wojn

z Turcj

w 1566 r., i nie

udały si

jego zabiegi w 1575 r. o uzyskanie korony polskiej. W kwestiach religijnych ogłosił sw

neutralno

ść

, co

sprzyjało rozwojowi protestantyzmu, a z drugiej strony umo

liwiło rozwini

cie przez jezuitów szerokiej kontrrefor-

macji, zwłaszcza w Kolonii, Austrii i Bawarii, ostoi katolicyzmu w Rzeszy.

Po Maksymilianie II koron

przej

ł Rudolf II (1576-1612). Cesarz, jako wychowanek jezuitów, którzy te

byli

jego doradcami, był zwolennikiem kontrreformacji i doprowadził do rozszerzenia wpływów katolicyzmu w Bawarii i
Austrii. Natomiast w Czechach i na W

grzech utrwalił si

protestantyzm. Rudolf II przebywał głównie w zamku

królewskim na Hradczanach w Pradze, gdzie otaczał si

alchemikami i astronomami. W ostatnich latach XVI w. na

dworze królewskim pracował astronom du

ski Tycho de Brache, autor dokładnych charakterystyk planet, wykona-

nych w oparciu o ich wieloletnie obserwacje.

Polska i Litwa. Po

mierci króla Jana Olbrachta, tron po nim przej

ł jego młodszy brat, Aleksander Jagiel-

czyk (1501-1506). Władał on ju

od 9 lat Wielkim Ksi

stwem Litewskim, co równoznaczne było z zerwaniem unii

personalnej pomi

dzy Litw

i Koron

. Przejmuj

c koron

polska podpisał dwa akty ustrojowe, przygotowane przez

nowładców małopolskich: o zrzeczeniu si

swych praw dziedzicznych do Litwy i przyznaniu władzy w kraju

senatowi. Było to równoznaczne z poddaniem króla kontroli magnatów. Sobiepa

skiej władzy magnaterii przeciw-

działała jednak

e szlachta, uchwalaj

c na Sejmie w Piotrkowie w 1504 r. ustawy, zabraniaj

ce ł

czenia wysokich

urz

dów w jednym r

ku i ograniczaj

ce rozdawnictwo dóbr królewskich. Sejm ten ustalił te

organizacj

i kompe-

tencje najwy

szych urz

dów pa

stwowych.

w 1505 r. kolejny sejm w Radomiu uchwalił konstytucj

praw “Nihil novi”, według której król praktycznie nie

mógł nic nowego postanowi

bez zgody izby poselskiej i senatu. Wiele kłopotów sprawiały tak

e Aleksandrowi

Prusy Zakonne, lenna Mołdawia, a zwłaszcza Tatarzy krymscy, którzy kilkakrotnie naje

ali Litw

. W 1506 r. do-

szli oni a

pod Lid

, gdzie pod Kleckiem zostali rozbici przez Litwinów.

Aleksander Jagiello

czyk zmarł w Wilnie, tam te

został pochowany. Wielkim ksi

ciem litewskim, a nast

pnie

królem polskim obrany został wtedy jego brat Zygmunt. Pierwsze lata panowania Zygmunta I Starego (1506-1548)
zdominowały wojny na wschodnich kresach Wielkiego Ksi

stwa Litewskiego, które z przerwami toczyły si

do 1537

r. Car Wasyl III, syn Iwana Srogiego, kontynuuj

c dzieło ojca, jednoczył pod swym moskiewskim berłem wszystkie

ksi

stwa ruskie i si

gał te

po wschodnie ziemie Litwy, zamieszkałe w zwartej masie przez Rusinów. W 1507 r.

wojska moskiewskie próbowały zdoby

Smole

sk, obległy te

Orsz

, oswobodzone wkrótce przez armi

koronn

Do rozstrzygaj

cych walk jednak wtedy nie doszło, wobec zaj

cia w 1509 r. Pokucia, obl

ęż

enia Kamie

ca Podol-

skiego i zagro

enia Lwowa przez Ksi

stwo Mołdawskie. W odwecie wojska hetmana Mikołaja Kamienieckiego

weszły w gł

b Mołdawii, wymuszaj

c zawarcie pokoju w styczniu 1510 r. Spór o Pokucie rozstrzygni

ty został przy

mediacji w

gierskiej na korzy

ść

Polski, przy czym W

gry przyj

ły te

lenne zwierzchnictwo nad Mołdawi

Z kolei z pocz

tku 1512 r. południowe kresy Korony najechane zostały przez Tatarów krymskich, którzy dotarli

pod Lwów. W bitwie 28 kwietnia pod Wi

niowcem zostali jednak rozgromieni przez siły polsko-litewskie. Zawarte

zostało wówczas przymierze polsko-tatarskie, w którym chan Mengli Girej zobowi

zał si

do pomocy królowi Zyg-

muntowi I w wojnie przeciwko Moskwie. Wasyl III wznowił bowiem działania wojenne, atakuj

c Smole

sk, który

ostatecznie poddał mu si

w lipcu 1514 r. Mimo wygranej przez wojska polsko-litewskie 8 wrze

nia bitwy pod Or-

, Litwini Smole

sk, wraz z s

siednimi terenami, utracili.

W 1515 r. we Wiedniu, na kongresie monarchów

rodkowo-europejskich: cesarza Rzeszy Niemieckiej Maksy-

miliana oraz królów polskiego Zygmunta I i czesko-w

gierskiego Wacława uzgodniono,

e w razie wyga

cia linii

jagiello

skiej na W

grzech i w Czechach, kraje te przypadn

dynastii habsburskiej. W zamian cesarz Maksymilian

w imieniu Rzeszy uznał wreszcie pokój toru

ski, zawarty pół wieku wcze

niej. Rzesza miała te

zrezygnowa

dalszego wspierania antypolskich działa

Zakonu Krzy

ackiego i Moskwy.

Gdy wi

c wielki mistrz Zakonu Krzy

ackiego Albrecht Hohenzollern zwi

zał si

przymierzem z Moskw

, Zyg-

munt I rozpocz

ł w grudniu 1515 r. wojn

z Prusami Zakonnymi (krzy

ackimi), w której wsparły go prawie wszyst-

kie miasta pruskie, a zwłaszcza Gda

sk. Lecz w sierpniu 1516 r. na pomoc Krzy

akom ruszyła wielka wyprawa

niemiecka ok. 27 tys. zaci

ęż

nego rycerstwa z Rzeszy Niemieckiej, zaj

ła Wałcz, Starogard i Tczew, ale nie zdołała

przekroczy

Dolnej Wisły i zdoby

Gda

ska. Po kilku pora

kach wycofała si

, a Zygmunt I zawarł z Prusami Za-

konnymi 4-letni rozejm.

Latem 1519 r Tatarzy krymscy znów przekroczyli granice Rzeczypospolitej, najechali Woły

i województwa ru-

skie i lubelskie. Równocze

nie wojska moskiewskie, wtargn

ły na Litw

, dochodz

c do Wilna. Zygmunt okupił si

chanowi krymskiemu Mahmetowi Girejowi i zawarł z nim przymierze przeciwko Moskwie. Jej wojska musiały si

wycofa

z Litwy dla własnej obrony przed najazdem Tatarów krymskich.

W mi

dzyczasie krzy

ackie Prusy Zakonne przekształciły si

w ksi

stwo

wieckie (Prusy Ksi

ążę

ce), a Wielki

Mistrz Zakonu został dziedzicznym ksi

ciem i zło

ył 10 kwietnia 1525 r. hołd lenny Zygmuntowi I na Rynku Głów-

nym w Krakowie. Zako

czył on wielowiekowy konflikt polsko-krzy

acki. W 1529 r. została te

wcielona do Korony

dzielnica Mazowsze, po bezpotomnym wymarciu ostatnich Piastów mazowieckich.

.Natomiast Królestwo Polskie prawie całkowicie utraciło swe niemałe dot

d wpływy w

rodkowej Europie, w

basenie Dunaju. Główne zmiany nast

piły za spraw

Turcji Sulejmana Wspaniałego, która po zdobyciu Belgradu w

1521 r. i zwyci

stwie pod Mohaczem w 1526 r., opanowała prawie całe W

gry i zwasalizowała Siedmiogród, Moł-

dawi

oraz Wołoszczyzn

. Natomiast pozostała cz

ęść

gier, Czechy i

sk dostały si

pod panowanie Habs-

burgów, zgodnie zreszt

z umow

wiede

, wobec

mierci króla w

giersko-czeskiego Wacława Jagiello

czyka

w 1516 r i Ludwika Jagiello

czyka w bitwie pod Mohaczem.

Mimo nacisków Habsburgów i nalega

kolejnych papie

y rzymskich, Polska nie podj

ła jednak

e wówczas

wojny z Turcj

. Doszło jedynie w 1530 r. do napa

ci mołdawskiego hospodara Stefana, który zaj

ł dzielnic

Poku-

cie. Po pocz

tkowych kl

skach wojska koronne hetmana Jana Tarnowskiego odniosły, mimo przewagi przeciwni-

ka,

wietne zwyci

stwo pod Obertynem 22 sierpnia 1531 r. Kolejny mołdawski hospodar musiał po kilku latach

zrzec si

swych pretensji do Pokucia, został te

zdetronizowany przez sułtana, a Ksi

stwo Mołdawskie zostało w

pełni uzale

nione od Turcji.

W latach 1534-37 doszło do wznowienia wojny z Moskw

. Rozpocz

ła si

od próby odbicia Smole

ska przez

Litwinów. W odwecie wpierw Tatarzy najechali na Woły

, a nast

pnie wojska moskiewskie weszły w gł

b Litwy.

Działania wojenne prowadzone były głównie siłami litewskimi, pod koniec we współdziałaniu z Tatarami krymskimi,
przy niewielkim tylko wsparciu wojsk koronnych. Wojna ta nie przyniosła

adnych zmian terytorialnych, ani innych

korzy

ci dla walcz

cych stron i zako

czyła si

5-letnim rozejmem.

Zygmunt I Stary opierał si

w swych rz

dach na Senacie, mianuj

c senatorami oddanych sobie magnatów i

biskupów. Sejm, którego posłowie wybierani byli co dwa lata przez anonimowe masy szlachty na sejmikach, trak-
tował drugorz

dnie. W sytuacjach, gdy niezb

dna była zgoda sejmów na zaci

g i podatki wojenne, zmuszony był

wszak

e do rozszerzania ich przywilejów kosztem magnaterii i innych stanów. Jedn

z najwa

niejszych zmian,

zadekretowanych przez Zygmunta I było wprowadzenie zasady ustrojowej,

e po zgonie króla (Zygmunta Augu-

sta), nast

pca na tron wybierany b

dzie przez sejm elekcyjny, w którym udział mo

e wzi

ąć

cała szlachta.

Zygmunt I miał dwie

ony. Druga

ona, ksi

ęż

niczka włoska Bona Sforza, młodsza o 27 lat, miała du

e wpływy

na rz

dy króla Zygmunta I. Wykupywała liczne domeny królewskie, jakie z powodzeniem administrowała, przyspa-

rzaj

c znaczne dochody skarbcowi królewskiemu. Jej staraniem wybudowano wiele zamków, ko

ciołów, szpitali,

szkół, przeprowadzano komasacj

i melioracj

ziem, zakładano miasteczka. Przyczyniła si

równie

do szerzenia

wpływów włoskich, tycz

cych kuchni, muzyki, ta

ców, poezji i obyczajów.

Bona, działaj

c publicznie, zadbała te

o utworzenie stronnictwa dworskiego, po przez które podporz

dkowała

sobie cz

ęść

magnatów. Tymczasem wroga jej opozycja szlachecka domagała si

tzw. egzekucji praw, czyli zwrotu

dóbr królewskich, rozdanych magnatom. Na tym tle w 1537 r. pod Lwowem miał miejsce pierwszy rokosz, to jest
bunt pospolitego ruszenia, zwołanego na wypraw

mołdawsk

, tzw. “wojna kokosza”. Polegała ona na wybiciu

wszystkich kur w okolicy, na skargach na działalno

ść

Bony i kłótniach o dalsze przywileje dla szlachty. Faktycznie

w 1543 r. konstytucja sejmowa przypisała chłopów do ziemi, zabraniaj

c im opuszczania wsi bez zgody pana.

Zygmunt I Stary był królem sprawiedliwym, cieszył si

ym autorytetem, był te

wielkim mecenasem sztuki,

architektury i rze

by renesansowej. Z jego imieniem zwi

zana jest bogata renesansowa Kaplica Zygmuntowska,

dobudowana do Katedry Wawelskiej, oraz zawieszony na wie

y tej katedry wielki Dzwon Zygmuntowski. Zygmunt

Stary umarł w 1548 r.

Ostatnim królem z dynastii Jagiellonów był Zygmunt II August (1548-72), jedyny syn Zygmunta I Starego.

Przebywał od 1528 r. w Wilnie, jako wielki ksi

ążę

Litwy i ju

w 1530 r. został wybrany przez sejm i koronowany na

króla, cho

władz

sprawował jego ojciec jeszcze 18 lat. Przyczynił si

wtedy do rozbudowy Wilna, które stało

nym o

rodkiem gospodarczym. Był trzykrotnie

onaty: z El

biet

, córk

króla Austrii, Ferdynanda Habs-

burga, po jej

mierci z Barbar

Radziwiłłówn

, córk

hetmana litewskiego a wdow

po wojewodzie nowogrodzkim,

nast

pnie z ksi

ęż

niczk

Katarzyn

Austriack

, młodsz

siostr

swej pierwszej

ony. Królowa Bona, skłócona z

dworem królewskim i synem, miedzy innymi z powodu wszystkich jego trzech

on, wyjechała w 1556 r. do Bari we

Włoszech, sk

d pochodziła i tam w nast

pnym roku zmarła.

W 1561 r. do Polski przył

czone zostały, jako lenno, Inflanty, od XIII w. opanowane przez niemiecki Zakon

Kawalerów Mieczowych. Zagro

one przez Moskw

i Szwecj

poddały si

królowi polskiemu. W ten sposób

Rzeczpospolita wci

gni

ta została do pierwszej “wojny północnej” (1563-70) pomi

dzy Szwecj

, Dani

i Rosj

Dla Szwecji i Danii była to wojna o panowanie nad Bałtykiem, dla Polski i Litwy obrona lennych Inflant, a dla Rosji
wojna o zdobycie bałtyckiego okna na

wiat.

Zygmunt II August, podobnie jak ojciec, oparł swe rz

dy na współdziałaniu z senatem i magnateri

. Szukaj

szerszego wsparcia w

ród szlachty, zdecydował si

na wprowadzenie reform s

downictwa, gospodarczych, utwo-

rzenia stałego wojska, budowy floty morskiej. Skarb pa

stwa zasiliła zwłaszcza tzw. “egzekucja dóbr", tj. zwrot

ęś

ci maj

tków rozdanych, posprzedawanych lub pozastawianych magnatom, co uchwaliła szlachta na sejmie w

Piotrkowie (1562 r.), zwanym pó

niej egzekucyjnym. Nie udało mu si

jednak zrealizowa

wszystkich reform, ty-

cych zwi

kszenia stanu wojska i podwy

szenia podatków.

Pozytywnie te

przebiegła unifikacja pa

stwa. W dniu 28 czerwca 1569 r. w Lublinie zawarta została unia, która

poł

czyła Koron

i Litw

w jedno pa

stwo Rzeczpospolit

Obojga Narodów ze wspólnym królem, sejmem, pieni

dzem i polityk

zagraniczn

. Odr

bne pozostały prawa, wojsko, skarb i urz

dy. Woły

, Podlasi

i Kijowszczyzna

znalazły si

w Koronie. Unia Lubelska przy

pieszyła rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny Wielkiego Ksi

stwa Litewskiego, doprowadziła do polonizacji szlachty litewskiej i ruskiej oraz rozszerzyła wpływy kultury polskiej
tak

e na Rosj

Pierwsza wojna północna zako

czyła si

pokojem w Szczecinie, w którym zawarto trzyletni rozejm pol-

sko-moskiewski i dokonano podziału pa

stwa inflanckiego Zakonu Kawalerów Mieczowych pomi

dzy Szwecj

Dani

, Rosj

i Rzeczpospolit

. Polsce i Litwie przypadły Kurlandia i znaczna cz

ęść

Inflant.

mierci ojca Zygmunt August przeniósł si

z Wilna do Krakowa, gdzie sprawował rz

dy króla na zamku

wawelskim. Lecz cz

sto wyje

ał na Litw

na polowania, za

w 1559 r. wrócił do Wilna na stałe. Zamek wile

ski

został wtedy znacznie rozbudowany. Król utrzymywał na swym dworze liczn

rzesz

artystów i rzemie

lników, ludzi

nauki i pióra oraz medyków.

Zygmunt II August zmarł bezpotomnie 7 lipca 1572 r. w Knyszynie, jako ostatni polski monarcha z dynastii ja-

giello

skiej. Władza monarsza przeszła na jedn

z jego czterech sióstr, niezam

ęż

Ann

Jagiellonk

lej,

kolejnym królem I Rzeczypospolitej miał zosta

jej przyszły mał

onek. Po długim bezkrólewiu, sejm elekcyjny, ze-

brany 5 kwietnia 1573 r. we wsi Kamie

pod Warszaw

, wybrał 18 maja na króla, głównie dzi

ki poparciu nuncju-

sza papieskiego, Henryka Walezego (1574), syna Henryka II, francuskiego ksi

cia z dynastii Walezjuszów. Uro-

czysto

ść

koronacyjna odbyła si

w katedrze wawelskiej 21 lutego 1575 r.,

lub elekta z królow

Ann

Jagiellonk

miał nast

pó

niej.

Obawiaj

c si

ewentualnego wprowadzenia rz

dów absolutystycznych na wzór francuski, szlachta przygoto-

wała zestaw norm ustrojowych, tzw. Pakta konwenta i Artykuły henrykowskie, które król musiał zaprzysi

c podczas

koronacji. Pakta konwenta zawierały liczne zobowi

zania Francji wobec Polski oraz potwierdzenie praw i przywile-

jów szlacheckich. Za

Artykuły henrykowskie ograniczały władz

króla na rzecz sejmu;

żą

dały tolerancji religijnej

wobec innowierców (konfederacja warszawska z 28 stycznia 1573 r.), poza tym przydano królowi tzw. Rad

Rezy-

dentów (16 senatorów), jako organ doradczy i kontrolny zarazem. Jednak

e po czterech miesi

cach panowania,

wypełnionych hulankami i gr

w karty Henryk III Walezy uciekł do Francji, potajemnie, w nocy, w towarzystwie kilku

Francuzów. Ucieczka ta spowodowana była

mierci

jego brata, króla Francji Karola IX. Henryk wolał by

jego

nast

we Francji, ni

panowa

w Rzeczypospolitej.

Dopiero 5 pa

dziernika 1575 r. odbył si

w Warszawie sejm konwokacyjny. Ustalono na nim termin sejmu

elekcyjnego na 12 grudnia, na nim wybrano na króla, znów dzi

ki naciskowi nuncjusza papieskiego, Maksymiliana

II Habsburga, cesarza niemieckiego. Lecz jego nominacja utrzymała si

tylko trzy dni, gdy

masy szlacheckie nie

uznaj

c wyboru, za

żą

dały “Piasta” i wybrały na królow

siostr

Zygmunta II Augusta, Ann

Jagiellonk

(1576-1596). Przydano jej na mał

onka ksi

cia Siedmiogrodu Stefana Batorego (1577-1586), który potem spra-

wował władz

monarsz

Przeciwko Batoremu opowiedziały si

, uznaj

c nadal Maksymiliana II, Gda

sk i lenne Prusy Królewskie. Król,

mimo oporu szlachty na sejmie w Toruniu, zdecydował si

na wojn

. Wojsko królewskie odniosło zwyci

stwa w

kilku starciach na przedpolach Gda

ska, lecz nie potrafiło zdoby

miasta, wspieranego przez zaci

ęż

ne oddziały

niemieckie i du

skie. Dopiero w obliczu zagro

enia głodem, Gda

sk uznał zwierzchnictwo Stefana Batorego,

zreszt

za cen

utrzymanie dotychczasowych przywilejów handlowych miasta.

w pierwszych latach swego panowania, Batory zreorganizował wojsko (piechota wybraniecka wyposa

ona

w rusznice) oraz s

downictwo, stworzył Akademi

w Wilnie. Mimo,

e popierał katolicyzm, to przestrzegał toleran-

religijn

, m.in. ustanowił s

d porz

dkowy w Krakowie i nadzór policyjny dla zwalczania wszelkich gwałtów i

tumultów na tle religijnym. D

ążą

c do wzmocnienia władzy królewskiej zwalczał te

warcholstwo i anarchi

ród

szlachty. Przykładem surowego post

powania króla było

cie magnata Samuela Zborowskiego za zabicie kasz-

telana królewskiego.

W roku 1575, gdy sko

czył si

rozejm po pierwszej wojnie północnej, car Iwan IV Gro

ny rozpocz

ł inwazj

szwedzkie i polskie Inflanty, zajmuj

c wiele grodów i zamków, bronionych przez nieliczne oddziały polskie i

szwedzkie. Przy czym Szwedzi równie

pretendowali do zaj

cia całych Inflant. Bezpo

rednio po rozwi

zaniu pro-

blemów Gda

ska i Prus, król Stefan odnowił wi

c układy pokojowe z Turcj

oraz traktaty z Tatarami, przyznaj

im coroczne trybuty. W ten sposób zabezpieczył równie

pokój na południowo-wschodnich granicach Rzeczypo-

spolitej, przy czym równocze

nie prowadził szerokie przygotowania do wojny z Moskw

Anga

c si

w wojn

o Inflanty, Batory przeprowadził w latach 1579-81 trzy kampanie wojenne przeciwko

Rosji, do których zmobilizował ok. 48 tys.

ołnierzy wraz z siln

artyleri

obl

ęż

nicz

. W dwu pierwszych kampa-

niach zaj

te zostały miasta-twierdze Połock i Wielkie Łuki. W trzeciej wyprawie wojska polskie przez wiele miesi

bezskutecznie oblegały twierdz

Psków. Jednak

e na skutek wyczerpania i odci

cia wojsk moskiewskich w Inflan-

tach, car Iwan IV zaproponował zawarcie pokoju. Wojna zako

czyła si

w 1582 r. dziesi

cioletnim rozejmem w

Jamie Zapolskim, w wyniku którego Rzeczpospolita odzyskała Inflanty i Połock, natomiast plany Iwana IV uzyska-
nia przez Rosj

dost

pu do Bałtyku legły w gruzach na prawie 200 lat.

Przez cały okres panowania Batorego, kuria watyka

ska zabiegała o zorganizowanie ligi antytureckiej, której

głównymi uczestnikami miały by

Austria, Hiszpania, Wenecja i Polska. Batory, jako katolik i W

gier, pragn

ł go-

co pokonania niewiernej osma

skiej Turcji i całkowitego wyzwolenia W

gier, a tak

e podporz

dkowania sobie

Mołdawii i Wołoszczyzny. Ale przyst

pienie do krucjaty przeciwtureckiej uzale

niał od wcze

niejszego zabezpie-

czenia si

od Rosji i znacznych subsydiów z Watykanu. Jednak

mier

Iwana Gro

nego w 1585, a papie

a Grze-

gorza XIII w 1586 r. zmieniły sytuacj

polityczn

w Europie, a plany utworzenia ligi za

ycia Batorego nie doczekały

realizacji.

Na dworze Batorego panowały surowe obyczaje i wojskowa dyscyplina, a znaczn

ęść

wojskowych i urz

ników dworskich stanowili W

grzy. Wpływy w

gierskie rozprzestrzeniały si

w całej Rzeczypospolitej, dotyczyły

ubiorów wschodnich jak kontusze i czapki, uzbrojenia, picia tokaju i in. Doradc

króla i jego praw

w rz

dach

był kanclerz Jan Zamoyski. Przyczynił si

on do wszystkich politycznych i gospodarczych sukcesów króla, a tak

wojskowych, jako wielki hetman koronny. Równocze

nie, w czasie swego urz

dowania, stał si

jednym z najbo-

gatszych magnatów w Europie, zało

yciel i wła

ciciel Zamo

cia, twórca Akademii Zamojskiej, wielki mecenas sztu-

ki.

Stefan Batory zmarł 12 grudnia 1586 r. Po wielomiesi

cznym bezkrólewiu sejm zebrany 30 czerwca 1587 r.

rozbił si

na dwa obozy. Cz

ęść

szlachty opowiedziała si

, by królem polskim został 22-letni Zygmunt Waza, na-

pca tronu w Szwecji i siostrzeniec Anny Jagiellonki. Drugi obóz obrał królem arcyksi

cia Maksymiliana z au-

striackiej dynastii Habsburgów. Ta podwójna elekcja stała si

przyczyn

wojny domowej. Hetman Jan Zamoyski

stan

ł po stronie króla Zygmunta, wpierw obronił Kraków przed wojskami Habsburga, a po koronacji Wazy ruszył

za nimi, gromi

c je pod Byczyn

sku cesarskim i samego arcyksi

cia bior

c do niewoli. Zwolnił go dopiero

po rezygnacji przez niego z wszelkich praw do tronu polskiego.

Pierwsze kilkana

cie lat rz

dów Zygmunta III Wazy (1587-1632) wypełniły starania o dziedzictwo korony

szwedzkiej; kontrreformacja religijna, gdy

był on ortodoksyjnie katolicki; król otoczył si

doradcami szwedzkimi i

niemieckimi; w 1595 r. o

enił si

z arcyksi

ęż

niczk

Ann

z Habsburgów. W 1596 r., po po

arze na zamku wawel-

skim, przeniósł rezydencj

królewsk

do Warszawy. W tym

e roku zawarta została w Brze

ciu unia pomi

dzy Ko-

ciołami katolickim i prawosławnym, który podporz

dkowany został papie

owi. Powstał w ten sposób greckokato-

licki ko

ciół unicki. Zamiast zjednoczenia obu Ko

ciołów unia spowodowała, w perspektywie czasu, dodatkowe

podziały i wa

nie mi

dzy katolikami, unitami i prawosławiem.

Zygmunt III nie interesował si

natomiast problemami, zwi

zanymi z południowo-wschodnimi granicami Rze-

czypospolitej. Pozostawił je w gestii kanclerza Jana Zamoyskiego, który w 1595 r. zaj

ł zbrojnie Mołdawi

, jako

polskie lenno. Wojskowa interwencja Turcji została odparta pod Cecor

przez hetmana Stanisława

ółkiewskiego i

zale

ść

Hospodarstwa Mołdawii od Rzeczypospolitej utrzymała si

jeszcze do 1620 r.

Wiek XVI był złotym wiekiem dziejów Polski. Kraj był rozległy i zasobny. W połowie wieku liczył 990 tys. km2

powierzchni i ok. 11 milionów mieszka

ców. Był głównym dostawc

drewna, zbo

a, bydła rze

nego i wielu innych

produktów rolnych do zachodniej Europy. Transport towarów odbywał si

Wisł

, eksportowane były przez Gda

sk,

a dostarczały je rozrastaj

ce si

folwarki pa

szczy

niane. Rozwijało si

tak

e rzemiosło i handel, wzrastała ilo

ść

wielko

ść

miast.

Rozwój gospodarczy sprzyjał rozwojowi kultury, wspartej przez renesansowy humanizm i reformacj

. Polacy

osi

li w nauce i sztuce poziom europejski. Działali wtedy: astronom Mikołaj Kopernik (1473-1543), twórca he-

liocentrycznej teorii budowy

wiata; poeci Mikołaj Rej (1505-69), który pierwszy porzucił łacin

na rzecz j

zyka

polskiego, Jan Kochanowski (1530-84), Łukasz Górnicki, Jan Dantyszek oraz pisarze polityczni Andrzej
Frycz-Modrzewski i kaznodzieja jezuicki Piotr Skarga. Swoje miejsce w historii znalazł równie

Sta

czyk, nadworny

błazen króla Zygmunta I Starego. W budownictwie rozwin

ł si

polski styl renesansowy. Jego najlepsze osi

gni

cia to Kaplica Zygmuntowska i kru

ganki arkadowe wokół dziedzi

ca na Wawelu oraz attyki na mieszcza

skich

kamieniczkach w Kazimierzu Dolnym, Krakowie, Zamo

ciu i wielu innych miastach.

Na arenie mi

dzynarodowej Rzeczpospolita miała siln

pozycj

. Gdy w innych krajach europejskich rozwijał si

absolutyzm, w Polsce tworzył si

ustrój demokracji szlacheckiej. Panuj

ca szlachta uto

samiała si

z narodem, a

poj

cie “Rzeczpospolita” oznaczało monarchi

parlamentarn

szlacheckiej wspólnoty. Szlachta obejmowała 8-10

procent ludno

ci, rz

dziła i wraz z duchowie

stwem

yła i bogaciła si

kosztem stanu mieszcza

skiego i chłop-

stwa, pozbawionych jakichkolwiek praw politycznych i ekonomicznych.

Mieszcza

stwo było bardzo zró

nicowane pod wzgl

dem zamo

ci. Du

żą

rol

w miastach odgrywali

ydzi,

którzy w XIV w. napłyn

li z zachodniej Europy, gdzie wyst

powały prze

ladowania antysemickie. Za Kazimierza

Wielkiego uzyskali oni powa

ne przywileje osadnicze. Natomiast sytuacja kmieci, stosunkowo dobra na pocz

tku

stulecia, pogarszała si

stopniowo, wskutek zwi

kszania obci

ąż

szczy

nianych.

Za panowania Zygmunta I Starego dotarły do Rzeczypospolitej reformatorskie nauki Lutra i Kalwina z zachod-

niej Europy. Luteranizm przyj

ty został we Wrocławiu i Gda

sku, a kalwinizm stał si

od połowy XVI w. popularny

ród szlachty w Małopolsce i na Litwie. Jego wyznawców zwano arianami lub Bra

mi Polskimi. Za

za Zygmunta

II Augusta kontrreformacj

realizowały głównie nowopowstałe zakony jezuitów.

Rosja. W pierwszych dziesi

cioleciach XVI w. ksi

ążę

moskiewski Wasyl III (1505-33), kontynuuj

c, po swym

ojcu Iwanie III Srogim, dzieło zespolenia ziem ruskich, wdał si

w wojny z Litw

i Koron

(1507-1508 i 1512-1522) i

zdobył w 1510 r. Psków, a w 1514 r. Smole

sk. W 1521 r. przył

czył do swojej domeny Ksi

stwo Riaza

skie.

Umocnił te

władz

kosztem bojarów, to jest wielkich feudalnych wła

cicieli ziemskich na Rusi. Bojarowie

nadal jednak sprawowali władz

administracyjn

w kraju,

gali daniny, zasiadali w Dumie Bojarskiej, b

cej

organem doradczym wielkiego ksi

cia, potem cara. W feudalnych strukturach ksi

stwa najni

warstw

spo-

łeczn

stanowiło chłopstwo pa

szczy

niane, przypisane do ziemi, b

cej własno

bojarów lub ksi

cia.

Za Wasyla III zako

czona została rozbudowa Kremla, który otoczony został murem ceglanym ze słynnymi

wie

ami kremlowskimi. Zaznaczyło si

równie

ywienie kulturalne, pi

miennictwa, malarstwa, po okresie mon-

golskich zniszcze

i upadku.

W 1533 r,. gdy zmarł wielki ksi

ążę

Wasyl III, jego prawowity nast

pca, syn Iwan miał 3 lata. Władz

regencyjn

sprawowała wi

c matka Helena Gli

ska wespół ze specjalnie powołan

rad

regencyjn

. Gdy zmarła w 1538 r.,

dy przej

li bojarzy. Cechowały je tendencje separatystyczne, spiski i walka o wpływy i władz

pomi

dzy po-

szczególnymi rodami bojarskimi. W latach 1534-1537 odbyła si

kolejna wojna litewsko-rosyjska, zainicjowana

przez Litwinów, którzy chcieli wykorzysta

okres niepokojów w Rosji dla odzyskania utraconych wcze

niej teryto-

riów. Nie przyniosła ona efektów

adnej ze stron, a jedynie pogromy i zniszczenia przygranicznych terytoriów. Po

długich rokowaniach w Moskwie, zako

czona została 5-letnim rozejmem.

Osobiste rz

dy Iwan IV (1533-84) zacz

ł sprawowa

po koronacji na cara w 1547 r. W tym

e roku o

enił si

Anastazj

Zacharin

, z bogatego rodu bojarskiego i miał te

miejsce wielki po

ar Moskwy. Ju

na samym pocz

tku

panowania nowy władca rozprawił si

zdecydowanie i krwawo ze swymi bojarskimi rywalami, utwierdzaj

c sw

absolutn

władz

. Równocze

nie w pierwszych dziesi

ciu latach rz

dów Iwan IV przeprowadził w pa

stwie szero-

kie, nowoczesne reformy w administracji, finansach, wojsku (m.in. powołanie najemnych formacji strzelców), s

downictwie (nowy zbiór praw) i w Ko

ciele prawosławnym. Ich głównym celem była likwidacja rozdrobnienia dziel-

nicowego i centralizacja pa

stwa. W zarz

dzaniu pomocne były carowi Rada Wybrana, zło

ona ze szlachty bojar-

skiej oraz Sobór Ziemski, zwoływany co roku w sprawach nowych ustaw, poboru podatków, wojny i pokoju. Wzro-
sły znacznie liczebno

ść

i znaczenie stanu szlacheckiego.

Lecz głównym osi

gni

ciem Iwana IV było rozbicie tatarskich chanatów Kaza

skiego w 1552 r., Syberyjskiego

ęś

ciowo w 1555 r., a ostatecznie w 1568 r. i Astracha

skiego w 1556 r., przej

cie ich terytoriów, i szeroka eks-

pansja Rosji na wschód po góry Ural i na południe po Morze Kaspijskie. Równocze

nie w kraju rozwin

ł si

znacz-

nie handel, a stołeczna Moskwa stała si

miastem stutysi

cznym. W posiadło

ci cara, to jest na Kremlu, architekci

włoscy wybudowali kilka reprezentacyjnych soborów oraz

wieckich obiektów w stylu renesansowym. W tym te

czasie powstał w Moskwie sobór Wasyla Błogosławionego.

Nie udało si

natomiast Iwanowi IV poszerzy

granic pa

stwa w kierunku zachodnim do Morza Bałtyckiego. W

latach 1554-57 przeprowadził pierwsz

wojn

ze Szwecj

o Finlandi

, zako

czon

traktatem pokojowym, gwaran-

tuj

cym obu stronom wolny handel, gdy

ten problem otwarcia handlu przez Bałtyk był dla Moskwy najwa

niejszy.

W 1558 r. 40-tys. armia rosyjska ruszyła na podbój przybałtyckich terytoriów Inflant, b

cych we władaniu nie-

mieckiego Zakonu Kawalerów Mieczowych, wdaj

c si

w wojn

ze Szwecj

i Dani

. Rosjanie zdobyli Narw

Dorpat, lecz wobec zagro

enia Moskwy przez Tatarów krymskich, wojn

przerwano traktatem rozejmowym.

W 1561 r. Inflanty rozpadły si

na dwie cz

ęś

ci, północna Kurlandia przypadła wielkiemu komturowi G. Kettlero-

wi, który przeszedł na protestantyzm, za

pozostała cz

ęść

Inflant stała si

wieckim ksi

stwem i oddała si

pod

panowanie litewskie, a zaraz potem polsko-litewskie. Wojna Rosji z Zakonem przekształciła si

w ten sposób w

wojn

z Litw

i Polsk

. Przygotowuj

c si

do niej, Iwan Gro

ny przede wszystkim zawarł traktaty pokojowe ze

Szwecja i Dani

, poczym w 1563 r. wojska rosyjskie zaj

ły twierdz

Połock, jako baz

wyj

ciow

Po przej

ciu tronu królewskiego w Rzeczypospolitej przez Stefana Batorego, inicjatywa w sprawie Inflant prze-

szła w r

ce polskie. Batory zgromadził ok. 48 tys. wojska polskiego, litewskiego, w

gierskiego oraz Kozaków do

skich i przeprowadził w latach 1579-81 trzy kampanie wojenne przeciwko Moskwie. W pierwszej odbił Połock, w
drugiej zdobył Wielkie Łuki i Newel, w trzeciej obległ wielk

twierdz

Psków. Nie zdobył jej wprawdzie, ale Iwan

Gro

ny, wobec odci

cia jego wojsk w Inflantach i zaj

cia Narwy przez Szwedów, zaproponował rozejm. Przy me-

diacji delegata papieskiego biskupa Possevina zawarty został 10-letni rozejm w styczniu 1582 r. w Jamie Zapol-
skim. Inflanty i Połock pozostały przy Rzeczypospolitej, Estoni

utrzymali Szwedzi wraz z twierdz

Narwa, Moskwa

odzyskała tylko Wielkie Łuki i Newel. Ostatecznie Moskwa przegrała wi

c sw

pierwsz

, trwaj

24 lat, wojn

Inflanty, trac

c ponadto miasto Połock.

Równie

nieustanne niebezpiecze

stwo groziło Rosji ze strony Chanatu Krymskiego. Tatarzy krymscy prawie

co roku urz

dzali łupie

cze wyprawy na ziemie rosyjskie, m. in. w 1571 r. złupili i spalili Moskw

, z wyj

tkiem

Kremla. Mimo to Iwan IV nie zdecydował si

na ostateczn

rozpraw

z Chanatem, gdy

groziło to wojn

z Turcj

wówczas u szczytu swej pot

gi.

W latach panowania Iwana IV rozpocz

ła si

szeroka penetracja terenów północnej Azji na wschód od Uralu.

Wielk

rol

w tej kolonizacji odegrała rodzina kupców rosyjskich Strogonowów, którzy zorganizowali gospodarcz

eksploatacj

soli, futer, minerałów na nowych terenach. Do ich opanowania przyczynił si

znacznie oddział kozac-

ki, dowodzony przez Jermaka, licz

cy tysi

c ludzi, który dotarł do dorzecza rzeki Ob.

Car Iwan IV Gro

ny był człowiekiem porywczym i gwałtownym, jego szale

stwa tonowała jednak

ona Anasta-

zja. Po jej

mierci w 1560 r., ogarn

ły go depresja i szale

stwo. Przekonany,

e została otruta, m

cił si

na podej-

rzanych, ka

żą

c ich wi

i mordowa

. W 1565 r. wprowadził tzw. oprycznin

, dziel

c kraj na dwie cz

ęś

ci. Cz

ęść

lepsza, czyli oprycznina, obj

ła stare ksi

stwa i stała si

jego prywatn

własno

. Nie obowi

zywały tam dotych-

czasowe prawa i ustawodawstwo, a tylko dora

ne polecenia cara, realizowane przez zaufanych i oddanych mu

ludzi, opryczników, którzy bogacili si

w wyniku grabie

y bojarów, miast i cerkwi. Cz

ęść

gorsza, ziemszczyna,

obarczona została wielkim podatkiem 100 tys. rubli i stała si

terenem represyjnych wypraw opryczników. Najbar-

dziej ucierpiały Nowogród i Twer, w których wymordowani zostali wszyscy mieszka

cy, ok. 25-40 tys. ludzi. Chaos,

wyprawy karne, samos

dy, jakie opanowały Rosj

, zrujnowały całe połacie kraju. Oprycznina trwała do 1572 r.

mierci Iwana IV Gro

nego w 1584 r., rz

dy przej

ł jego syn z pierwszego mał

stwa, Fiodor. Iwan IV

Gro

ny miał w ogóle trzech synów: najstarszego Iwana zabił w porywie szału w 1581 r. Drugi Fiodor został carem.

Najmłodszy 9-letni Dymitr, z siódmego mał

stwa, w 1591 r. stracił

ycie, rani

c si

niechc

co no

em, w ataku

epilepsji podczas chłopi

cej zabawy na podwórku pałacu Godunowych w Ugliczu, gdzie po

mierci ojca przebywał.

Tak orzekła specjalna komisja, przysłana z Moskwy. Jednak

e wg opinii publicznej zabójstwo zostało ukartowane

przez ksi

cia Borysa Godunowa, który mógł spodziewa

e Dymitr po osi

gni

ciu pełnoletno

ci, przejmie car-

władz

Fiodor I (1584-1598) wci

ąż

chorował, był ograniczony umysłowo, nie zajmował si

sprawami pa

stwowymi,

troszczył si

jedynie o swój pałac kremlowski. Faktyczne rz

dy w Rosji od 1587 r. sprawował jego szwagier i do-

radca, ksi

ążę

Borys Godunow. Rz

dził on m

drze i sprawiedliwie. W wojnie ze Szwecj

(1590-95) odebrał kilka

miast w rejonie Jeziora Ładoga, i skutecznie bronił kraj przed wypadami tatarskimi z Krymu, przeciwko którym
zbudowano w południowych rejonach Rosji szereg twierdz, ostrogów i linii obronnych.

Znacz

cym wydarzeniem było uniezale

nienie si

cerkwi prawosławnej w Rosji od patriarchów w Konstanty-

nopolu, Jerozolimie, Antiochii i Aleksandrii przez utworzenie patriarchatu tak

e w Moskwie, obejmuj

cego swym

zasi

giem cał

Rosj

, równie

ziemie ruskie Rzeczypospolitej

Car Fiodor I zmarł w 1598 r. Na nim zako

czyła si

dynastia rodu Rurykowiczów, panuj

cego od 862 r.

Turcja

W XVI w. Turcy kontynuowali sw

ekspansj

w kierunku Azji, Europy i Afryki. W 1514 r. zaj

li Mołdawi

, a w

latach panowania sułtana Selima II (1512-20) podbili Syri

, Palestyn

, Egipt, Erytre

i terytoria arabskie na Bliskim

Wschodzie do Oceanu Indyjskiego, Tak

e Algieri

w Afryce. Szczególne post

py poczynili za panowania sułtana

Sulejmana II Wspaniałego (1520-66) z dynastii osma

skiej. Dobrze wy

wiczone, fanatyczne oddziały pieszych

janczarów i konnych spahisów zaj

ły w 1521 r. Belgrad, b

cy wówczas w posiadaniu W

gier, i szereg nadgra-

nicznych fortec. Za

po wznowieniu w 1526 r. działa

wojennych na Bałkanach Turcy rozbili wojska w

gierskie pod

Mohaczem. W bitwie tej zgin

ł król w

gierski i czeski Ludwik II Jagiello

czyk (1516-1526). Po niej Turcy zaj

li pra-

wie całe terytorium W

gier i zagrozili w 1529 r. Wiedniowi, stolicy Austrii. Przed najazdem tureckim obroniła si

tylko Chorwacja, która została jednak

e mocno zdewastowana przez wojn

, oraz Siedmiogród, w którym utrzymała

władza w

gierskiego króla Jana Zapolya.

Korzystaj

c z przewagi swej floty wojennej na Morzu

ródziemnym, Turcy zaj

li te

wysp

Rodos w 1522 r.,

wypieraj

c z niej zakon rycerski Joannitów, oraz Sycyli

w 1530 r. Zaj

li te

w 1537 r. Królestwo Neapolu na Pół-

wyspie Apeni

skim, w 1534-46 Irak, a pó

niej tak

e tereny Gruzji i Azerbejd

anu. W ten sposób Imperium

Osma

skie w XVI w. rozszerzyło do prawie 3 mlionów km2 swe terytorium, które zamieszkiwało 14 milionów ludzi.

Stolica pa

stwa Stambuł, niedawny Konstantynopol, licz

c pół miliona mieszka

ców, była jednym z najwi

kszych

miast ówczesnego

wiata. Kraj rozwijał si

równie

pomy

lnie pod wzgl

dem gospodarczym.

Druga połowa XVI w. nie była ju

tak pomy

lna dla Turcji. Nie udała jej si

próba zdobycia w 1564 r. wyspy

Malty, na której Jannici wybudowali silne fortyfikacje i zamki warowne. Sze

ciotysi

czny garnizon obro

ców prze-

trwał 4-miesi

czne obl

ęż

enie i szturmy wielokrotnie wi

kszej armii tureckiej, która ostatecznie, po wielkich stratach,

wycofała si

po nadej

ciu odsieczy hiszpa

skiej. Lecz w 1570 r. Turcy zdobyli jeszcze wysp

Cypr, b

ca od

1489 r. w posiadaniu Wenecji, i w 1574 r. Tunezj

. Natomiast bezpowrotnie utraciła Turcja sw

przewag

na Morzu

ródziemnym, po zniszczeniu jej floty w bitwie morskiej pod Lepanto w Grecji, stoczonej 7 pa

dziernika 1571 r. z

flot

Ligi

tej, grupuj

cej Hiszpani

, Wenecj

, Pa

stwo Ko

cielne i Joannitów malta

skich. W bitwie wzi

ły

udział po stronie Ligi 316 okr

tów, obsadzonych przez 32 tys. ludzi, 1800 dział, siły tureckie były niewiele mniejsze.

Była to ostatnia bitwa morska z udziałem okr

tów wiosłowo-

aglowych.

Niepowodzeniem i utrat

Kaukazu zako

czyła si

wojna z Persj

, prowadzona w latach 1578-90. Podob-

nie w wyniku kl

ski w wojnie z Austri

w latach 1593-1603 Turcja zmuszona została do zapłacenia wysokiego try-

butu dla W

gier.

Szyicka Persja

Po rozpadzie imperium Tamerlana, w granicach historycznej Persji funkcjonowało kilka pa

stw, rywalizuj

cych

ze sob

. Mi

dzy innymi przedmiotem wzajemnych sporów i wa

ni były problemy wiary, ró

ce islamskie ugru-

powania sunnitów i szyitów. W 1500 r. szach Ismail odbudował jedno

ść

stwa perskiego i zaprowadził szyityzm

jako oficjaln

religi

stwow

. Dał te

pocz

tek, panuj

cej potem do XVIII w., dynastii Safawidów, z której naj-

znakomitszym przedstawicielem był jego wnuk szach Abbas I Wielki (1587-1629).

Za panowania Abbasa I odrodziła si

w Persji jednolita władza centralna, wspomagana przez siln

armi

, zło-

z niewolników, nawróconych na islam. Pa

stwo rozwijało si

szybko gospodarczo, głównie dzi

ki produkcji i

eksportowi, słynnych w całym

wiecie, jedwabi i dywanów. Renesans prze

ywała równie

kultura perska, zwłasz-

cza literatura i malarstwo. W nowej stolicy Isfahanie powstało wówczas wiele pałaców, meczetów, karawanserajów,
charakteryzuj

cych si

wykładzinami z barwnych, przewa

nie bł

kitnych, płytek ceramicznych, zdobionych wyrafi-

nowanymi arabeskami i malowidłami.

Dynastia Mogołów w Indiach

Przez cały XV w. północn

ęść

Indii stanowił Sułtanat Delhijski, a na południu subkontynentu indyjskiego

znajdowało si

kilka niezale

nych pa

stw, rz

dzonych przez indyjskich maharad

ów. Kolejni sułtanowie delhijscy

próbowali kilkakrotnie rozszerzy

swe władztwo na obszary południowe, lecz nigdy im si

to nie udawało. I odwrot-

nie, maharad

owie, mimo wzajemnych wa

ni i konfliktów, jednoczyli si

we wrogo

ci do swego północnego s

sia-

da. Wreszcie nadarzyła si

okazja, by si

go pozby

, gdy na terytorium Afganistanu przej

ł władz

nowy zdobywca

Babar, potomek Tamerlana i Czyngis-chana.

Babar stworzył sprawn

, siln

armi

, zło

z Turków

rodkowoazjatyckich, Tad

yków i Afganów, oraz no-

wocze

nie wyposa

w artyleri

i bro

paln

piechoty. W pierwszym rz

dzie próbował rozszerzy

swoje króle-

stwo o Azj

rodkow

i Persj

, to jest o terytoria dawnego imperium swoich bitnych przodków. Gdy mu si

to nie

udało, ch

tnie przystał na, propozycj

podbicia Sułtanatu Delhijskiego, zgłaszan

przez maharad

ów indyjskich.

Dokonał tego dzieła w kampanii wojennej 1526-28, po wcze

niejszym zaj

ciu Kandaharu, jako bazy wypadowej na

subkontynent indyjski. W bitwie pod Panipatem w 1526 r. Babar pokonał kilkakrotnie wi

ksz

armi

hindusk

opanował cały Sułtanat Delhijski, a Delhi stało si

stolic

jego imperium.

Babar dał pocz

tek królewskiej dynastii Wielkich Mogołów, która panowała potem w Indiach przez dwie

cie lat.

stwo w tym okresie prze

ywało swój złoty wiek, zwłaszcza za rz

dów Akbara (1556-1605), wnuka Babara.

Zjednoczył on prawie całe Indie, za wyj

tkiem południa Półwyspu. Prowadził polityk

tolerancji religijnej (hinduizm,

mazdaizm, islam, chrze

cija

stwo). Panuj

cy Mogołowie zreorganizowali administracj

i system o

wiaty, wprowa-

dzili nowy pieni

dz, stałe podatki i nadzór nad urz

dnikami, by zapobiec korupcji. Dbali o rozwój sztuki i literatury,

pod wpływem perskim rozwin

ło si

zwłaszcza malarstwo miniaturowe. Za ich panowania powstało wiele imponu-

cych budowli, głównie sakralnych, o monumentalnej architekturze, ł

cej style i ornamentyk

budownictwa

hinduskiego i muzułma

skiego, a Delhi stało si

jednym z najpi

kniejszych miast

wiata.

Europa w XVII w.

Rewolucja naukowa. Wiek XVII był bardzo płodny w liczne odkrycia naukowe i wynalazki techniczne. Nale-

ały do nich, mi

dzy innymi: mikroskop, barometr, termometr rt

ciowy, zegar wahadłowy, pompa parowa, ołówki

grafitowe. Galileusz skonstruował pierwsz

lunet

do obserwacji astronomicznych oraz okre

lił prawa bezwładno-

ci i ruchu wahadła, Johannes Kepler ustalił matematyczne prawa ruchu planet w systemie heliocentrycznym, Ro-

bert Boyle prawa ci

nienia gazu, Isaac Newton odkrył prawo powszechnego ci

ąż

enia (grawitacji) i sformułował trzy

prawa dynamiki, Gottfried W. Leibnitz stworzył rachunek ró

niczkowy, Blaise Pascal wynalazł barometr i okre

lił

podstawy rachunku prawdopodobie

stwa, William Harvey opisał zasady kr

ąż

enia krwi w organizmach

cych,

Evangelista Torricelli odkrył pró

i obliczył ci

ęż

ar powietrza, Huygens opracował teori

falow

wiatła.

Wszystkie te odkrycia, wynalazki i nowe teorie naukowe stały si

podwalin

nowoczesnej nauki, opieraj

cej si

na systematycznych badaniach zjawisk przyrody i stworzyły potencjaln

liwo

ść

przy

pieszenia wszechstron-

nego rozwoju społecze

stw i ich bytu materialnego. Rozwin

ły si

zwłaszcza takie działy nauki jak: matematyka,

fizyka, chemia, astronomia, medycyna, biologia, geografia.

Nauki filozoficzne wzbogaciły si

o nowe teorie społeczne: empiryzm -

ródłem wiedzy powinno by

wiad-

czenie; racjonalizm - rozum ludzki jest narz

dziem poznania i miary wszechrzeczy; jansenizm - obok rozumu w

procesie poznania uczestniczy uczucie i wiara. Głównymi przedstawicielami dominuj

cych systemów racjonali-

stycznych byli: działaj

cy w Holandii Baruch Spinoza, który głosił prawa do swobody my

lenia i pełnej tolerancji

oraz francuski filozof i matematyk Kartezjusz (Rene Descartes), twórca mechanistycznej koncepcji

wiata, od-

krywca praw odbicia i załamania

wiatła oraz zachowania p

du, autor powiedzenia “My

, wi

c jestem".

W XVII w. dokonały si

równie

szerokie przeobra

enia w kulturze i sztuce. W miejsce epoki Renesansu na-

stała epoka Baroku, który narodził si

we Włoszech, a potem rozprzestrzenił w całej Europie i Ameryce. W literatu-

rze barok przejawiał si

w rozbudowanej, kwiecistej stylistyce. Jej najwi

kszymi reprezentantami byli Pierre Corne-

ille, komediopisarz Molier, bajkopisarz J. de la Fontaine, Jan Racine. Bardzo rozwin

ła si

muzyka, zwłaszcza

organowa, instrumentalna i wokalna. Głównymi jej twórcami byli: Viwaldi, Jan Sebastian Bach, Wolfgang Amadeus
Mozart, Józef Haydn.

W architekturze barok cechował si

monumentalizmem, przepychem i bogactwem zdobnictwa, co było od-

zwierciedleniem nienaruszonej pot

gi Ko

cioła katolickiego oraz bogactwa i pomy

lno

ci dworów panuj

cych i

nowładców. Wa

nym elementami architektury stały si

tak

e schody zewn

trzne, tarasy i ogrody. Rozwój stylu

barokowego trwał do połowy XVIII w.

Swój złoty wiek prze

ywało równie

malarstwo olejne. Cechowało je bogactwo i wyczucie barwy, realizm w

przedstawianiu postaci ludzkich i przedmiotów, operowanie

wiatłocieniem, du

y udział tematyki religijnej. Szcze-

gólnie rozkwitło malarstwo portretowe. Malarze epoki baroku to Diego Velasquez, Van Dyck, Peter Rubens, Rem-
brandt, El Greco.

Kontrreformacja. Po soborze trydenckim (1545-63) kolejni papie

e, kieruj

c si

jego wskazaniami, zreformo-

wali i uporz

dkowali zarz

dzanie rzymskim pa

stwem ko

cielnym. Stało si

ono bardziej nowoczesne, scentrali-

zowane i zorganizowane w sposób hierarchiczny, odbudowany te

został presti

i majestat Ko

cioła. Głow

stwa był papie

, ale jego zarz

dzaniem zajmował si

premier, wyznaczany przez papie

a w

ród kardynałów. Jemu

z kolei podlegały urz

dy, zwane kongregacjami, które kierowały poszczególnymi działami gospodarki, finansami,

policj

itd.

W sprawach wiary dominowały jednak

e nadal sztywne zasady kontrreformacji, zwalczaj

cej tendencje i prze-

konania niezgodne z dogmatami wiary katolickiej. Na przykład w 1600 r. filozof Giordano Bruno, za sw

krytyk

scholastyki ko

cielnej, został przez s

d Inkwizycji skazany na

mier

na stosie. Podobnie astronom, fizyk i filozof

włoski Galileusz (1564-1642), twórca pierwszej lunety do obserwacji nieba, za uznawanie i propagowanie teorii
heliocentrycznej Kopernika, został w 1633 r., pod gro

tortur, zmuszony przez Inkwizycj

do odwołania swych

pogl

dów i skazany do

ywotnie na odosobnienie oraz odmawianie 7 psalmów pokutnych na tydzie

przez 3 lata.

Kontrreformacja wywarła przemo

ny wpływ na konflikty religijne oraz wojny o władz

, prowadzone mi

dzy dy-

nastiami i monarchami a stanami w Europie w XVI i XVII wiekach. W szczególno

ci dotyczyło to wojen hugenoc-

kich we Francji (1562-98), wojny o wyzwolenie Niderlandów (Holandii) spod władzy Habsburgów hiszpa

skich

(1609-48), wojny trzydziestoletniej (1618-48), wojny domowej i rewolucji w Anglii (1640-60). W tych konfliktach

kontrreformacja zwykle popierała monarchów absolutnych przeciwko powstaj

cym republikom i stanom, rz

dzo-

nym przez parlamenty.

Francja. Edykt Nantejski wydany w 1598 r. przez króla Francji Henryka IV przyznawał protestantom prawo

praktykowania wiary, budowy własnych ko

ciołów, posiadania zamków itp. Nie obowi

zywał jednak w kilku mia-

stach, a w Pary

u tylko w dzielnicy Charenton. Edykt był wi

c kompromisem, który nie zadawalał w pełni ani prote-

stantów, ani katolików. Pozwolił jednak

e na kilkana

cie lat wewn

trznego pokoju

Henryk IV okazał si

znakomitym władc

. W ci

gu kilku lat doprowadził bud

et pa

stwa do równowagi. W cza-

sie jego panowania usprawniono znacznie transport w kraju przez budow

mostów, dróg i kanałów; zakładano

liczne manufaktury królewskie, produkuj

ce sukno i inne towary na potrzeby ludno

ci i na eksport.

Odbudowane zostało zwłaszcza rolnictwo (szerokie melioracje), zrujnowane dziesi

cioleciami wojen religij-

nych i kilkoma latami bardzo mro

nych zim. Rozpowszechniona została uprawa kalafiorów, czosnku i ry

u oraz

hodowla drobiu. Znane jest powiedzenie-program Henryka IV: “Chc

eby ka

dy wie

niak mego królestwa mógł w

niedziel

wło

kur

do garnka”.

Król wyparł Hiszpanów z północnych terenów Francji i umocnił centraln

, absolutystyczn

władz

w kraju,

ograniczaj

c secesyjne ambicje lokalnych ksi

ążą

t. W pierwszym dziesi

cioleciu XVII w. Francuzi rozpocz

li kolo-

nizacj

Kanady, gdzie zało

yli miasto Quebec u uj

cia rzeki

w. Wawrzy

ca, rozpoczynaj

c swój pochód w gł

Nowej Francji, jak nazwali terytoria na północ od Wielkich Jezior. W 1604 r. zło

yli tak

e sw

pierwsz

koloni

Ameryce Południowej, Gujan

Henryk IV Burbon zgin

ł w 1610 r., zasztyletowany przez fanatyka katolickiego Ravaillaca. Tron po nim przy-

padł jego synowi, Ludwikowi XIII (1610-43). W chwili

mierci ojca miał on tylko 9 lat, wi

c do czasu jego pełnolet-

ci realne rz

dy regencyjne sprawowała jego matka Maria Medycejska, druga

ona Henryka IV. Od 1616 r. jej

doradc

był ksi

ążę

, kardynał Armand Jean Richelieu, który potem, od 1624 r., jako premier Rady Królewskiej, fak-

tycznie rz

dził krajem przez 18 lat. Tak

e po uzyskaniu pełnoletno

ci Ludwik XIII zawierzył w pełni kardynałowi i

utrzymał jego rz

dy.

Kardynał premier zdecydowanie zwalczał opozycj

królewsk

, zwłaszcza arystokratyczn

, buduj

c konse-

kwentnie siln

władz

absolutystyczn

we Francji. Zreorganizował urz

dy centralne, uporz

dkował bud

et pa

stwa, dbał o rozwój manufaktur, popierał rozwój handlu (powstało dziesi

ęć

kompanii handlowych), wprowadził stał

armi

zawodow

, rozbudował morsk

flot

wojenn

. Równocze

nie wzrastaj

ce podatki powodowały pauperyza-

cje najubo

szej ludno

ci. Jej bunty i powstania były krwawo tłumione przez wojsko.

Richelieu wyst

pił te

przeciwko hugenotom, którzy w oparciu o edykt nantejski rozbudowali swe struktury

wojskowe i posiadali garnizony wojskowe w ok. 200 zamkach. Najwi

kszy ich garnizon znajdował si

w porcie

atlantyckim La Rochelle, stanowi

cym główny o

rodek polityczny i wojskowy hugenotów we Francji. Gdy miasto w

1627 r. zawarło sojusz z Angli

przeciwko Richelieu, zarz

dził on jego obl

ęż

enie. Po 15-miesi

cznej blokadzie na

dzie i morzu (wojsko królewskie zbudowało grobl

w zatoce portowej), miasto skapitulowało. Skapitulowało tak

całe stronnictwo hugenockie i w czerwcu 1629 zawarty został tzw. “pokój łaski”, w którym utrzymane zostały swo-
body praktyk religijnych hugenotów, ale pozbawieni oni zostali prawa posiadania własnego wojska, zamków i
twierdz.

W polityce zagranicznej Ludwik XIII i kardynał Richelieu rywalizowali z Habsburgami o dominacj

w Europie.

Nie zawahali si

w tym celu przed wł

czeniem si

do domowej wojny religijnej, toczonej w latach 1618-48 w Rze-

szy Niemieckiej, przy czym katolicka Francja wsparła w tej wojnie protestantów, wypowiadaj

c w 1635 r. wojn

Belgii, rz

dzonej przez katolickich Habsburgów hiszpa

skich. Działania wojsk francuskich przyczyniły si

walnie do

zwyci

stw niemieckiej Unii Protestanckiej.

Natomiast w swej ekspansji kolonialnej Francuzi umocnili sw

koloni

w Quebec w Ameryce i opanowali w

1638 r. Senegal na zachodnim wybrze

u Afryki. Richelieu był te

wybitnym mecenasem sztuki, zało

ył Akademi

Francusk

, wspierał zwłaszcza literatur

i teatr. Zmarł on w 1642 r., za

król w roku nast

pnym.

Nast

Ludwika XIII został jego syn, Ludwik XIV (1643-1715).Gdy zmarł ojciec, miał on tylko 4 lata, wi

c do

czasu pełnoletno

ci monarchy rz

dy regencyjne sprawowali jego matka Anna Austriaczka, b

ca siostr

króla

hiszpa

skiego Filipa IV Habsburga, i jej doradca, Włoch, kardynał Giulio Mazarini, który kontynuował polityk

umacniania władzy centralnej. Jego zatargi z parlamentem, i wielkie podatki obci

ąż

ce ludno

ść

, spowodowały w

1648 r. bunt mieszczan Pary

a, tak zwan

Frond

Parysk

. Skierowana ona była bezpo

rednio zwłaszcza wobec

Mazariniego, którego obwiniano za nieudolne rz

dy. Trwała dwa lata.

Równocze

nie sko

czyła si

wielka, paneuropejska wojna 30-letnia, w której Francja wzi

ła udział przez kilka-

cie ostatnich lat. Zawarty w 1648 r. pokój westfalski zmienił oblicze Europy na dziesi

tki lat. Francja stała si

najwi

ksz

pot

europejsk

i otrzymała prowincj

Alzacj

oraz miasta Metz i Verdun. Jednak

e zwyci

stwo to

nie zmieniło warunków

ycia ludno

ci i nie wpłyn

ło na rywalizacj

o władz

dzy szlacht

, ksi

ążę

tami, parla-

mentarzystami i monarchi

. W 1651 r Fronda wybuchła na nowo, obj

ła prócz Pary

a tak

e kilka prowincji i stłu-

miona została przy u

yciu wojska dopiero po czterech latach walk.

W 1660 r. Ludwik XIV po

lubił Mari

Teres

, córk

króla Hiszpanii Filipa IV, co miało przyczyni

do poko-

jowych stosunków mi

dzy obu, dot

d zwa

nionymi pa

stwami. Samodzielne rz

dy we Francji Ludwik XIV przej

dopiero po

mierci Mazariniego w 1661 r., w wieku 23 lat. Przygotował si

do nich starannie i ju

w pierwszym roku

swego panowania wydał 17 edyktów, zapocz

tkowuj

c szerokie i wszechstronne reformy we Francji. Obejmowały

one finanse, gospodark

, nowy podział administracyjny kraju, prawodawstwo (Kodeks Ludwika), wojsko, porz

dki

publiczne, podatki, cła itd. Wszystkie miały na celu umocnienie pot

gi i roli pa

stwa oraz centralnej władzy królew-

skiej. Ludwik XIV chciał sam rz

dzi

i decydowa

o wszystkim, co si

działo w królestwie. Znane jest jego powie-

dzenie “pa

stwo to ja!”. Swój kult władzy budował tak

e na wystawno

ci i bogactwie dworu królewskiego oraz na

organizowaniu licznych festynów, widowisk i przedstawie

teatralnych, sławi

cych monarch

i jego czyny.

Król otaczał si

kompetentnymi i zdolnymi urz

dnikami. Byli takimi minister finansów J.B.Colbert (1661-83),

który dbaj

c o rozwój handlu i manufaktur, znacznie powi

kszył skarb królewski oraz komisarz fortyfikacji S. Vau-

ban, który zbudował rozległy system twierdz i fortyfikacji wzdłu

wschodnich i północnych granic. Rozpocz

to bu-

dow

szlaków rzecznych i kanałów, m.in. ł

cego Loar

z Saon

. Pod nadzorem i dzi

ki subwencjom pa

stwa

powstały liczne odlewnie, stalownie, wytwórnie płótna, tkalnie, manufaktury mydła, koronek, szkła i kryształów.

Colbert zreorganizował równie

wojsko, demokratyzuj

c jego struktury (likwidacja dziedzicznych szar

) i uno-

wocze

niaj

c uzbrojenie (muszkiety i piki zast

piono karabinami z bagnetami). Rozbudowane zostały intendentury,

wprowadzono system rent wojskowych, a w Pary

u wybudowano wielki Hotel dla Inwalidów Wojennych. Znacznie

rozbudowana została flota morska.

Król wspierał i dbał te

o rozwój kultury, nauki i sztuki. W okresie jego panowania powstało wiele monumental-

nych budowli, realizowanych w stylu dojrzałego baroku. Głównym z nich był zespół pałacowo-ogrodowy w Wersalu,
siedziba dworu królewskiego.

Ludwik XIV nie był władc

tolerancyjnym. W 1685 r. anulował edykt nantejski z 1598 r. o równouprawnieniu in-

nowierców. Zwi

zane z tym były fala represji administracyjnych i wojskowe ekspedycje w regiony zamieszkałe

przez hugenotów, maj

ce za zadanie nawracanie religijnych odszczepie

ców, cz

sto drog

rekwizycji, gwałtów i

tortur. Spowodowały one emigracj

ponad 200 tys. hugenotów, co odbiło si

negatywnie na gospodarce kraju i na

stosunkach politycznych z pa

stwami protestanckimi Europy. Mi

dzy innymi pa

stwa niemieckie Rzeszy odmówiły

współdziałania z Francj

w jej konfliktach z katolickimi Habsburgami.

Ludwik XIV prowadził liczne wojny. W wojnie z Hiszpani

w latach 1667-68 i w wojnie z Holandi

w latach

1672-79 terytorium Francji powi

kszone zostało o pas terenów wzdłu

północno-wschodnich granic, od Alp po

Kanał La Manche. M.in. Francja w 1670 r. zaj

ła Lotaryngi

, a w 1681 r. Alzacj

oraz Strasburg, a do 1684 r. tak

Belgi

, Luksemburg i Trewir. Cz

ęść

z tych zdobyczy uzyskano pokojowo w drodze prawniczych roszcze

(reunio-

ny). Natomiast

adnych zdobyczy terytorialnych nie przysporzyła dziewi

cioletnia wojna z pa

stwami Ligi Augs-

burskiej (Austria, Hiszpania, Anglia, Holandia, Sabaudia, Bawaria, Saksonia i inne), toczona w latach 1688-97.
Wprawdzie na ladzie Francuzi bitwy wygrywali, ale po stracie swej floty morskiej musieli uzna

przewag

Anglii i

Holandii na morzu i w pokoju w Ryswick oddali Lotaryngi

Wszystkie te wojny bardzo wiele Francj

kosztowały. Równie

kosztowna była zewn

trzna ekspansja kolonial-

na, przy czym w 1697 r. posiadło

ci francuskie powi

kszyły si

, mi

dzy innymi, o wysp

Santo Domingo (Haiti) w

centrum Archipelagu Karaibów.

Anglia. Po

mierci królowej El

biety I, dziedzicem monarchii angielskiej został Jakub I (1603-25), syn Marii

Stuart, król Szkocji. Starał si

on o rozszerzenie swej władzy absolutnej, czemu zdecydowanie przeciwstawiał si

parlament. Z kolei ograniczenia władzy króla w kwestiach wiary domagali si

purytanie, stanowi

cy odłam Ko

cioła

anglika

skiego, którzy głosili ide

powrotu do warto

ci pierwotnego chrze

cija

stwa. Te konflikty władzy i wiary

narastały przez cały okres panowania Jakuba I i przerodziły si

za panowania jego syna, Karola I (1625-49), w

rewolucj

i wojn

domow

Rewolucja zacz

ła si

od obrad tzw. Długiego Parlamentu (trwał 13 lat), do którego zwołania król został przy-

muszony w 1640 r. po wybuchu powstania w Szkocji. Wcze

niej, w 1629 r., parlament został przez niego rozwi

zany, gdy sprzeciwił si

we wprowadzeniu nowego podatku. W nowym parlamencie przewag

mieli przedstawiciele

bur

uazji handlowo-finansowej, czyli tzw. nowej szlachty (gentry), wyrosłej na gruncie szybko rozwijaj

cego si

przemysłu manufakturowego i handlu zagranicznego. W opozycji do dworu królewskiego wprowadzono wtedy w
kraju rewolucyjne zmiany ustrojowe. Mianowicie ograniczono uprawnienia króla, ogłoszono amnesti

dla wi

ęź

niów

politycznych, usuni

to biskupów z Izby Lordów, zreformowano Ko

ciół anglika

ski. Król udał si

wówczas na pół-

noc kraju, która była ostoj

zwolenników monarchizmu.

W 1642 r. rozpocz

ła si

w Anglii wojna domowa, wszcz

ta natarciem wojsk królewskich, wspieranych okre-

sowo przez Szkotów, na tereny południowo-wschodniej Anglii, jakie stanowiły bastion anglika

skich purytanów i

zwolenników parlamentu. Po dwuletnich walkach, prowadzonych ze zmiennym szcz

ęś

ciem, zaznaczyła si

zdecy-

dowana przewaga rewolucyjnych wojsk puryta

skich, zwłaszcza po przej

ciu bezpo

redniego dowództwo nad nimi

przez Oliviera Cromwella. Był to poseł Izby Gmin, na pocz

tku wojny dowodził, jako kapitan, oddziałem konnym,

jaki sam zwerbował. Po awansie na generała, dowodz

c cało

kawalerii przyczynił si

do walnego zwyci

stwa w

bitwie pod York w 1644 r. Cromwell zreorganizował armi

puryta

jako Armi

Nowego Modelu, która ostatecz-

nie w 1648 r. pokonała wojska królewskie. Sam król Karol I dostał si

do niewoli, wcze

niej jego rodzina uciekła

potajemnie do Francji.

Nowo uformowany, Kadłubowy Parlament (bez izby lordów) wytoczył Karolowi I proces o zdrad

stwa i

skazał na

mier

, jako “tyrana”. Po czym 30 stycznia 1649 r. Izba Gmin w Londynie proklamowała Angli

republik

parlamentarn

. Jedynie parlament szkocki opowiedział si

za utrzymaniem monarchii i uznał za króla Szkocji naj-

starszego syna

tego króla, 19-letniego Karola II, który przebywał we Francji.

Po podporz

dkowaniu sobie parlamentu, Cromwell, jako przywódca rewolucji i niekoronowany władca Anglii,

rozpocz

ł podboje, wpierw Irlandii, która zaanektowana została w 1649 r. Protestanckie wojska angielskie krwawo

stłumiły tam wszelki opór katolickiej ludno

ci. W nast

pnych dwóch latach, po pokonaniu w kilku bitwach wojsk

zwolenników monarchii w Szkocji, równie

ten kraj przył

czony został do Anglii. Kolejne zwyci

stwo odniosła flota

angielska w wojnie morskiej ze Zjednoczonymi Prowincjami Niderlandów (Holandia), zako

czonej tzw. Aktem Na-

wigacyjnym, eliminuj

cym Holendrów z po

rednictwa w handlu zamorskim Anglii.

A handel zamorski dla Anglii znaczył coraz wi

cej. Rozszerzał si

szybko w zwi

zku z ci

głym powi

kszaniem

posiadło

ci kolonialnych. W 1607 r. na wschodnim wybrze

u Ameryki Płn. powstała kolonia Wirginia, która w

gu stulecia rozrosła si

do 13 kolonii. W regionie wysp karaibskich angielskimi stały si

wyspy Bermudy (1612),

Barbados (1625), Jamajka (1655). Utworzona w 1600 r., pod patronatem królowej, Kompania Wschodnioindyjska,
spółka kupiecka do prowadzenia handlu zamorskiego, pod koniec XVII w. była wielk

pot

gospodarcz

. Dys-

ponuj

c wielkimi uprawnieniami, kapitałami, a nawet własnym wojskiem, zdobyła dla Anglii najwi

ksze miasta por-

towe Półwyspu Indyjskiego: Bombaj, Madras i Kalkut

W 1653 r. Cromwell przyj

ł tytuł Lorda-Protektora (opiekuna) i wprowadził w Anglii dyktatur

wojskow

, roz-

zuj

c parlament oraz tworz

c administracyjne okr

gi wojskowe w pa

stwie. W polityce zagranicznej nadal

sprzyjało mu szcz

ęś

cie i równie

sojusz wojskowy z Francj

Ludwika XIV zako

czył si

zwyci

stwem nad konku-

rencyjn

Hiszpani

. W ten sposób Anglia, za panowania Oliviera Cromwella, stała si

pierwszorz

dnym mocar-

stwem europejskim.

W swych rz

dach wewn

trz kraju Cromwell realizował surowe zasady purytanizmu. Zlikwidowano teatry, ka-

barety, wy

cigi konne i karczmy oraz zakazane zostało pija

stwo, blu

nierstwo, niemoralne zachowywanie si

pojedynki, rozrywka w niedziel

itp. Za nieprzestrzeganie tych zasad groziły surowe kary, wymierzane przez spe-

cjalne lokalne milicje.

mierci Cromwella w 1658 r. ten puryta

ski ład społeczny rozpadł si

w krótkim czasie. Restaurowana te

została władza Stuartów. Tron królewski przypadł Karolowi II (1660-85), który powrócił z emigracji, witany owacyj-
nie przez ludno

ść

Londynu. Młody król swe rz

dy oparł na parlamencie, ogłosił ogóln

amnesti

i przywrócił króle-

stwo w Szkocji, wycofuj

c z niej znienawidzone garnizony angielskie. O

enił si

z Katarzyn

, córk

królowej Por-

tugalii, która w posagu wniosła Tanger w Afryce, Bombaj w Indiach i wielk

fortun

Lata panowania Karola II naznaczone były dwoma kl

skami

ywiołowymi, to jest epidemi

umy w Londynie

w 1665 r., w wyniku której zmarło 70 tysi

cy ludzi i wielkim po

arem, jaki strawił wi

ksz

ęść

ródmie

cia półmi-

lionowego Londynu. Anglia prowadziła te

trzy kilkuletnie wojny morskie z Holandi

. Dotyczyły one wzajemnej ry-

walizacji w handlu

wiatowym i posiadło

ci kolonialnych w Ameryce (Nowy Amsterdam, Gujana Holenderska). Nie

przeszkodziły one jednak

e w zawarciu pó

niej wspólnego sojuszu przeciwko Francji, gdy pod koniec XVII stulecia

stała si

ona pod tym wzgl

dem gro

nym konkurentem dla obu pa

stw.

Jednak

e najwa

niejszymi problemami, zaprz

taj

cymi Karola II, były podział władzy mi

dzy królem i parla-

mentem oraz antagonizmy mi

dzy katolikami i anglikanami. Przejawiły si

one w przyj

ciu deklaracji o ogranicze-

niu władzy królewskiej, gwarancji wolno

ci osobistej, zastrze

eniu urz

dów pa

stwowych dla anglikanów oraz po-

wstaniu dwóch przeciwstawnych sobie partii politycznych wigów (zwolenników parlamentaryzmu) i torysów (mo-
narchistów), które stanowiły prawzór dla pó

niejszego ustroju demokracji parlamentarnych.

mierci Karola II królem Anglii został jego brat Jakub II (1685-88). Był on katolikiem i starał si

przywróci

równouprawnienia dla katolików. Parlament, zdominowany przez protestanckich wigów nie wyraził na to zgody i
został przez króla odroczony. Jakub II rz

dził wi

c despotycznie przy pomocy dekretów. Jego edykty tolerancyjne

spotkały si

z kontrakcj

kleru i społecze

stwa protestanckiego. Emisariusze opozycji zwrócili si

o pomoc woj-

skow

do protestanckiej Holandii i w Anglii wyl

dowało 12 tys.

ołnierzy holenderskich. Nie napotkali oni oporu

wojsk królewskich, które cz

ęś

ciowo do nich doł

czyły, a wigowie zorganizowali krótk

, bezkrwaw

rewolucj

, tak

zwan

“Wspaniał

rewolucj

”. Wtedy król uciekł potajemnie, wraz z rodzin

do Francji, za

koron

angielsk

ofia-

rowano jego najstarszej córce, Marii i jej m

ęż

owi, namiestnikowi Holandii, Wilhelmowi III Ora

skiemu (1689-1702).

W tym

e 1689 r. Jakub II próbował jeszcze wróci

do Anglii poprzez Irlandi

. Wraz z kilku tysi

cami wojska

francuskiego wzi

ł udział w powstaniu katolickich Irlandczyków przeciwko dominacji protestanckich Anglików. Król

Wilhelm III przywiódł jednak

e wi

ksz

35 tys. armi

, zło

z zaci

ęż

nych Holendrów, Du

czyków, hugenotów

francuskich i w bitwie nad rzek

Boyne rozgromił Irlandczyków. Poczym były monarcha Jakub II Stuart powrócił do

Francji, by ju

nigdy nie zobaczy

Wysp Brytyjskich.

Od czasu przej

cia tronu przez Wilhelma III, władza w Anglii została zdominowana przez dwuizbowy parla-

ment. Uchwalił on w 1689 r. tzw. Deklaracj

Praw, jaka ustanawiała wolno

ść

słowa, likwidowała stał

armi

oraz

wprowadziła podział władzy na ustawodawcz

i wykonawcz

. Król utrzymał uprawnienia władzy wykonawczej, ale

w granicach prawa. Stanowienie prawa nale

ało do Parlamentu, a jego interpretacja do s

dziów niezale

nych od

króla. Po raz pierwszy przy królu uformowany został te

d zło

ony z rady ministrów, zwany równie

gabinetem,

gdy

wcze

niej doradcy królewscy spotykali si

zwyczajowo z królem w pałacowych gabinetach (Rada Gabineto-

wa). Z pa

stwa absolutystycznego Anglia stała si

w ten sposób monarchi

konstytucyjn

. Ustrój ten utrzymuje si

do dzi

. Gdy królowa Maria II Stuart zmarła w 1697 r., jej oficjaln

nast

pczyni

została jej młodsza siostra,

ksi

ęż

niczka Anna.

Hiszpania, Zjednoczone Prowincje Niderlandzkie (Holandia) i Portugalia. Po

mierci w 1598 r. króla Fili-

pa II, w Hiszpanii nast

piło osłabienie władzy centralnej, natomiast wzrosła znacznie liczebno

ść

i znaczenie

szlachty hiszpa

skiej, która otrzymała rozliczne przywileje ekonomiczne. W 1609 r. nowy król Filip III (1598-1621)

zawarł 12-letni rozejm w wojnie z Niderlandami, które walczyły o sw

niepodległo

ść

W 1621 r. działania wojenne zostały wznowione, przy czym now

wojn

prowadził kolejny król Filip IV

(1621-64). Była ona fragmentem rozległej 30-letniej wojny religijnej, jaka rozgrywała si

na terenie Rzeszy Nie-

mieckiej i w której udział brały praktycznie wszystkie pa

stwa

rodkowej, zachodniej i północnej Europy. Wraz z jej

zako

czeniem w 1648 r., nastał równie

pokój w Niderlandach. Powstało tam nowe pa

stwo Republika Zjedno-

czonych Prowincji Niderlandzkich, którego niepodległo

ść

Hiszpania ostatecznie zmuszona była uzna

. Nazwano je

w skrócie Holandi

. Ale wojna hiszpa

sko-francuska toczyła si

nadal i zako

czył j

dopiero w 1659 r. pokój

pirenejski, który ustalił granic

dzy obydwoma krajami na Pirenejach. XVII stulecie dla Hiszpanii było równie

bogate w liczne konflikty wewn

trzne. Rozpocz

ło si

od wyp

dzenia z kraju wielusettysi

cznych społeczno

ydów i Morysków. Osłabiło to znacznie pa

stwo, gdy

ydzi prezentowali najbardziej pr

ęż

ekonomicznie war-

stw

społeczn

, a po Moryskach pozostały spore regiony wyludnione i zdewastowane gospodarczo.

W 1640 r. wybuchło powstanie w Katalonii, która potem ogłosiła si

republik

i podporz

dkowała Francji. Po-

wstanie to zosta stłumione, za to oderwała si

od Hiszpanii Portugalia, osi

gaj

c po wieloletniej wojnie domowej

niepodległo

ść

w 1665 r. Wszystko to spowodowało,

e w XVII w. sko

czyła si

bezpowrotnie pot

ga dynastii kró-

lewskiej Habsburgów hiszpa

skich, której ostatnim potomkiem był król Karol II (1665-1700). Za jego panowania

zako

czyła si

hegemonia Hiszpanii w Europie.

Natomiast szybko rozwijała si

Holandia, staj

c si

od połowy XVII w. najbogatszym pa

stwem Europy, a jej

stolica Amsterdam najbogatszym miastem

wiata. Zawdzi

czała to głównie pracowito

ci i gospodarno

ci swych

protestanckich mieszka

ców i rozgał

zionemu handlowi zamorskiemu, który w znacznym stopniu zmonopolizowa-

ła. Było to mo

liwe, gdy

przy ko

cu XVII w. flota holenderska stanowiła połow

floty

wiatowej i była dwukrotnie

liczniejsza od angielskiej.

Wzoruj

c si

na Anglii, Holendrzy ju

w 1602 r. utworzyli Kompani

Wschodnioindyjsk

, która obj

ła w swe po-

siadanie wszystkie ich kolonie w Afryce i Azji. Penetrowała ona zwłaszcza terytoria południowo-wschodniej Azji,
zakładaj

c tam liczne faktorie handlowe i kolonie i stamt

d sprowadzaj

c do Europy w wielkich ilo

ciach przyprawy

korzenne, cukier, bawełn

, jedwab, a pó

niej tak

e kaw

i herbat

Holendrzy utworzyli te

Kompani

Zachodnioindyjsk

(1621), działaj

w Ameryce. Zdobyła ona tam liczne

nowe posiadło

ci kolonialne, m.in. w Brazylii, kosztem Portugalczyków, i zało

yła koloni

i miasto Nowy Amster-

dam. Powstało ono na półwyspie Manhattan, jaki Kompania zakupiła od lokalnego wodza india

skiego za

wieci-

dełka warto

ci ok. 60 guldenów, czyli 24 dolarów. Była to chyba najkorzystniejsza transakcja w dziejach, gdy

1 ha

terenu kosztował Holendrów ok. 5 centów. Dzi

w Nowym Yorku, le

żą

cym na Manhattanie, za 24 dolary nie kupi

nawet 1 m2.

Ta dominacja Holandii na morzach została nieco osłabiona wskutek dwóch wojen morskich, prowadzonych z

Angli

w latach sze

ść

dziesi

tych XVII w. Obie zostały przegrane przez Holendrów, którzy po pierwszej musieli

przyj

ąć

Akt Nawigacyjny Cromwella, wył

czaj

cy po

rednictwo Holandii w handlu z Angli

, a po drugiej zrzec si

na rzecz Wielkiej Brytanii koloni północnoameryka

skich. Wojny te znane s

głównie z zastosowania okr

tów li-

niowych, wi

kszych ni

galeony, i liniowego szyku okr

tów. Jego wynalezienie przypisano dowódcy marynarki

brytyjskiej, ksi

ciu Yorku. Z tego powodu zdobyczny nowy Amsterdam na Manhattanie Anglicy nazwali Nowy York.

Mocarstwowa, handlowa i morska, pozycja małej, kalwi

skiej i republika

skiej Holandii była te

jakby wyzwa-

niem dla wielkiej, katolickiej monarchii francuskiej. To te

król Francji Ludwik XIV postanowił przył

czy

mał

repu-

blik

do swego imperium i w 1672 r. skierował swe wojska na podbój Holandii. Armii francuskiej nie udało si

jed-

nak

e zdoby

Amsterdamu i północnych terytoriów kraju, wobec ich odci

cia przez zatopienie znacznych terenów

depresyjnych po rozkopaniu grobli morskich przez Holendrów. T

zbawienn

decyzj

podj

ł namiestnik Wilhelm III

Ora

ski (1673-1702), który po przewrocie rz

dowym przej

ł władz

w kraju. Działania wojenne si

przeci

gały, w

konflikt wmieszały si

Anglia, Szwecja, cz

ęść

stw niemieckich, potem tak

e Austria i Hiszpania. Traktat poko-

jowy zawarty został w 1678 r. w Nimwegen. W jego wyniku Holandia utraciła na rzecz Francji cz

ęść

swego teryto-

rium, lecz ostatecznie utrzymała sw

niepodległo

ść

. Wojna jednak

e znacznie osłabiła gospodark

kraju i zmniej-

szyła si

jego pozycja w Europie.

Portugalia oderwała si

od Hiszpanii w 1640 r., ustanawiaj

c swego króla Jana IV (1640-56) z nowej dynastii

Barganzów. By oprze

Hiszpanom, próbuj

cym odzyska

prowincj

, zawarł on układy o pomocy wojskowej z

Angli

i Francj

. Faktycznie wojna domowa o niepodległo

ść

Portugalii trwała, z przerwami, ponad 20 lat. Zako

czona została po zwyci

stwach Francuzów traktatem pokojowym, zawartym w 1665 r. w Lizbonie, w którym Hisz-

panie musieli uzna

niepodległo

ść

Królestwa Portugalii.

Za panowania króla Alfonsa VI (1656-67), w porozumieniu z Holandi

, Portugalia odzyskała panowanie w Bra-

zylii i kilku enklawach kolonialnych w Indiach.

Półwysep Apeni

ski. Pod koniec XVI w. wi

kszo

ść

stewek włoskich podupadła gospodarczo i, prócz Re-

publiki Weneckiej, nie odgrywały one potem wi

kszej roli w regionie i Europie. Stan ten trwał wła

ciwie tak

e przez

cały XVII wiek. W du

ym stopniu przyczyniła si

do tego paneuropejska wojna 30-letnia (1618-48), jaka obj

ła

równie

Piemont-Sabaudi

na północy Półwyspu, opanowanego przez Francuzów. Zaanga

owana w wojnie Hisz-

pania pobierała w podległych sobie prowincjach (Neapol, Sycylia, Lombardia) co raz wi

ksze podatki i przeprowa-

dzała przymusowe branki rekrutów do swych wojsk. Gdy po tej wojnie Hiszpania przestała by

wielk

pot

, w

stwach włoskich zacz

ły narasta

nastroje niepodległo

ciowe.

Prawie wszystkie prze

ywały regres gospodarczy. Upadło r

kodzielnictwo, przemysły wełniany, jedwabniczy i

stoczniowy, zastój ogarn

ł handel, zwłaszcza morski. Kl

ski

ywiołowe, choroby epidemiczne i zwi

zane z tym

okresy głodu, głównie w regionach południowych Półwyspu, a tak

e trz

sienie ziemi na Sycylii, spowodowały te

stagnacj

demograficzn

Zwi

zane z tym ogólne zubo

enie i ci

ęż

kie warunki bytowe stały si

przyczyn

powsta

ludowych w Palermo,

Neapolu i Salerno, skierowanych głównie przeciwko obcym zaborcom, ale i lokalnym rz

dom. Najwi

ksze powsta-

nie wybuchło w 1647 r. w Neapolu, przeciw Hiszpanom, po wprowadzeniu nowych podatków. Miało ono charakter
ludowy, grupuj

c zwłaszcza rzemie

lników, drobnych kupców i robotników. Wkrótce obj

ło cał

prowincj

i utwo-

rzona została demokratyczna Republika Neapolita

ska. Jednak szlachta opowiedziała si

po stronie hiszpa

skiej i

ostatecznie powstanie zostało w 1648 r. krwawo stłumione.

Pauperyzacja, bunty chłopskie, polowania na czarownice. W XVI w. znacznie zwi

kszyła si

ludno

ść

Eu-

ropy. Przyczynił si

do tego m.in. wzrost produkcji

ywno

ci, w tym rozpowszechnienie si

wydajnych upraw spro-

wadzonych z Ameryki: ziemniaków, kukurydzy, fasoli, pomidorów. Rozrosły si

zwłaszcza miasta. Gdy na pocz

tku

stulecia jedynie pi

ęć

miast liczyło powy

ej 100 tys. mieszka

ców, to w ko

cu wieku ju

czterna

cie: Konstantyno-

pol, Rzym, Neapol, Mediolan, Wenecja, Palermo, Mesyna, Marsylia, Pary

, Sewilla, Lizbona, Amsterdam, Antwer-

pia i Moskwa.

Równocze

nie w ci

gu XVI w. siedmiokrotnie wzrosły ceny

ywno

ci i koszty utrzymania na skutek nieustaj

cej

inflacji, powodowanej napływem hiszpa

skiego złota i srebra. Z kolei wiek XVII był wiekiem narastaj

cych wielkich

ró

nic społecznych w Europie. Na jednym biegunie

yli w dostatku i przepychu nieliczni mo

ni i szlachetnie uro-

dzeni. Na drugim wegetowały miliony mieszka

ców wsi i miast. Warunki ich

ycia poprawiały si

w latach urodza-

jów i pokoju. Za

pogarszały dramatycznie podczas kl

ywiołowych, niszcz

cych uprawy rolne, podczas epide-

mii d

umy i innych chorób zaka

nych, oraz wojen, którym towarzyszyły rekwizycje, grabie

e i zwi

kszone podatki.

Powszechna n

dza i głód były przyczyn

rozplenienia si

włócz

gostwa i

ebractwa, a tak

e rozbojów. Wielka

miertelno

ść

, zwłaszcza niemowl

t i w ogóle dzieci, powodowała,

e w niektórych krajach i regionach Europy za-

hamowany został przyrost ludno

ci, a nawet miał miejsce jej regres. Najwi

ksza pauperyzacja szerokich warstw

ludno

ci wyst

piła w Hiszpanii i we Francji (pod koniec wieku), jakby na przekór blasku pot

gi, rozwijaj

cego si

tych krajach, absolutyzmu władzy królewskiej. Za

dostatniej

yło si

ludziom w Holandii i Anglii, głównie dzi

rozwojowi handlu zamorskiego i przemysłu manufakturowego.

Wiek XVII obfitował te

w liczne bunty chłopskie, maj

ce miejsce praktycznie we wszystkich krajach europej-

skich. Główn

ich przyczyn

było zbiednienie wsi, obci

ąż

onej nadmiernymi podatkami, niezb

dnymi królom na

prowadzenie wojen i na wystawne

ycie mo

nowładców. Bunty te na ogół miały charakter spontaniczny i despe-

racki, były rozproszone i cz

sto gwałtowne, wyładowywały si

w zabójstwie poborców podatkowych, szlachty zie-

mia

skiej i kupców. Równie gwałtownie i okrutnie były tłumione, zwykle przez najemne cudzoziemskie wojska kró-

lewskie. Do najwa

niejszych nale

ały: powstania niepodległo

ciowe w hiszpa

skiej Portugalii i Katalonii w 1640 r.;

powstanie chłopsko-kozackie, pod przywództwem Riazina, w Rosji w 1670 r.; fronda, z du

ym udziałem chłopstwa,

w Normandii w 1653 r. i liczne rozruchy przeciwko podatkom od soli w latach trzydziestych we Francji.

W XVII w. szerzyły si

redniowieczne zabobony i wiara w istnienie czarownic, paktuj

cych z diabłem i rzuca-

cych zgubne uroki na ludzi i zwierz

ta. Z ró

nym nat

ęż

eniem trwało wi

c polowanie na czarownice, których naj-

cej znajdywano we wsiach i małych miasteczkach. Wytaczano im procesy, w czasie których torturami wymu-

szano przyznawanie si

do winy i wyjawianie wspólników, a wyroki

mierci, najcz

ęś

ciej przez spalenie na stosie,

dokonywane były publicznie. Procesy czarownic, prowadzone przez s

dziów, ksi

ęż

y i urz

dników królewskich,

utwierdzały ich autorytet i absolutn

władz

nad buntowniczym, oskar

anym o bezbo

ść

, motłochem. Procesy

czarownic praktykowane były przez całe stulecie w zachodniej Europie, najmniej było ich w Hiszpanii i południo-
wych Włoszech, a najwi

ksze ich nat

ęż

enie miało miejsce w pa

stwach niemieckich w okresie wojny trzydziesto-

letniej.

Rzesza Niemiecka, wojna 30-letnia. Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, zwane równie

w skrócie I

Rzesz

, w XVII w. stanowiło pa

stwo bardzo ró

norodne. W jego skład wchodziły królestwa Czech, W

gier, Austrii,

ksi

stwa Bawarii, Palatynatu, Saksonii, Brandenburgii, Westfalii i jeszcze dziesi

tki mniejszych jednostek admini-

stracyjnych

wieckich i ko

cielnych. Od czasu augsburskiego pokoju religijnego, uchwalonego w 1555 r., I Rzesza

Niemiecka była tak

e wielowyznaniowa. W Czechach, na W

grzech, w Saksonii i ksi

stwach północnych domino-

wały wyznania protestanckie, za

Bawaria, Austria i liczne inne, zwłaszcza południowe, ksi

stwa i prowincje były

katolickie.

Na pocz

tku XVII w., dla obrony swych praw i wpływów, ksi

stwa protestanckie Rzeszy zorganizowały si

Uni

Ewangelick

, któr

kierował elektor Palatynatu, a katolickie utworzyły Lig

Katolick

, pod przewodnictwem

elektora Bawarii. Natomiast cesarze habsburscy byli nieodmiennie katoliccy i działaj

c w ramach kontrreformacji,

zgodnie z duchem soboru trydenckiego, dyskryminowali protestantów. Na tym tle miała miejsce w 1618 r. w Pradze
ostra kłótnia w zamku królewskim na Hradczanach, w trakcie której protestanccy parlamentarzy

ci czescy wyrzucili

przez okno do fosy trzech katolickich przedstawicieli cesarskich (defenetracja praska). Stało si

to przyczyn

wojny

domowej pomi

dzy Czechami a Cesarstwem Habsburgów,

lej mi

dzy Uni

Protestanck

i Lig

Katolick

W 1620 r. doszło pod Biał

Gór

w Czechach do walnej bitwy obu zwa

nionych stron, w której protestanckie

wojska zostały rozgromione przez wojska Ligi Katolickiej. Nast

piła pacyfikacja Czech i zaj

cie Palatynatu przez

wojska habsburskie. Lecz wojna bynajmniej si

nie zako

czyła, a przeciwnie, rozszerzyła si

i obj

ła znacznie

ksze terytoria, gdy

wmieszały si

do niej, lub zostały wci

gni

te, wszystkie ksi

stwa niemieckie i prawie

wszystkie kraje o

cienne: Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Niderlandy, Holandia, Dania, Szwecja, Siedmiogród.

Wszystkie one rozgrywały swe własne interesy i przyst

powały do wojny w ró

nym czasie i z ró

nym nat

ęż

eniem.

Na du

żą

skal

w wojnie brały te

udział ró

nego rodzaju oddziały najemne, opłacane przez zwa

nione strony. Do

takich nale

ały m. in. polskie oddziały konne lisowczyków, walcz

cych w latach 1619-20 na terytorium W

gier.

W latach 1624-29 wzi

ła udział w wojnie protestancka Dania. Król du

ski Christian IV obawiał si

bowiem,

Liga Katolicka, wzmocniwszy si

na północy Niemiec, zagrozi interesom jego pa

stwa na Bałtyku. Po pocz

tko-

wych zwyci

stwach, wojska du

skie zostały w 1626 r. rozbite przez wojska niemieckiej Ligi Katolickiej, dowodzone

przez Albrechta von Wallensteina, i Du

czycy zawarli odr

bny pokój w Lubece.

Wówczas, w 1630 r., kieruj

c si

identycznymi motywami jak Dania, do wojny przyst

piła lutera

ska Szwecja,

wie

o zako

czonej wojnie z Rzeczypospolit

. Król szwedzki Gustaw II Adolf Waza (1611-32) dysponował

wtedy najlepsz

w Europie armi

, zdyscyplinowan

i wyposa

w nowoczesne muszkiety oraz ró

nych typów

artyleri

. W udziale w wojnie w Niemczech zobaczył szans

na usadowienie si

Szwecji na południowych wybrze-

ach Bałtyku. W 1630 r. przeprawił wi

c swe wojska przez morze i opanował tereny Pomorza Zachodniego wraz ze

Szczecinem i kilkoma innymi portami.

W nast

pnym roku armia szwedzka ruszyła w gł

b Niemiec przeciwko Lidze Katolickiej. Spotkanie z jej woj-

skami nast

piło we wrze

niu 1631 r. pod Breitenfeld na północ od Lipska w Saksonii. Szwedzi odnie

li wówczas

zdecydowane zwyci

stwo, gromi

c wojska carskie, po czym zaj

li południowe ksi

stwa niemieckie Bawari

i Alza-

, przechylaj

c szal

zwyci

stwa na rzecz Unii Protestanckiej. Do nast

pnej du

ej bitwy pomi

dzy Szwedami i

armiami Ligi doszło 16 listopada 1632 r. pod L

tzen, równie

niedaleko Lipska. Tak

e t

bitw

Szwedzi wygrali,

lecz król Gustaw II Adolf zgin

ł podczas walk. Natomiast kolejn

bitw

pod Nördlingen w 1634 r. Szwedzi sromot-

nie przegrali.

Przygotowany pokój praski panem I Rzeszy Niemieckiej uczynił cesarza Ferdynanda II Habsburga. Lecz wtedy,

w 1635 r., do wojny wł

czyła si

katolicka Francja Ludwika XIII, wyst

puj

c przeciwko równie

katolickiej Belgii,

dzonej przez Habsburgów. Działania wojsk francuskich, prowadzone na trzech frontach: nad Renem, w Sakso-

nii i Niderlandach, przyczyniły si

walnie do ostatecznego zwyci

stwa Unii Protestanckiej i zako

czenia wojny.

Niew

tpliwie na podj

cie decyzj

o zako

czeniu bratobójczych walk wpłyn

ł te

fakt,

e w całej I Rzeszy panowała

anarchia i liczne oddziały najemnych wojsk i band grasowały, w celach łupie

czych, po całym kraju.

Wojna trwała 30 lat, spowodowała wielkie spustoszenia wszystkich terytoriów niemieckich i straty ludzkie, si

gaj

ce w niektórych krajach do 50 % zaludnienia. Zawarty w 1648 r. pokój westfalski zmienił oblicze Europy na

dziesi

tki lat. Francja stała si

najwi

ksz

pot

europejsk

i otrzymała prowincj

Alzacj

oraz miasta Metz i

Verdun; Szwecja usadowiła si

na południowych wybrze

ach Bałtyku, przypadły jej Pomorze Zachodnie i szereg

portów, w tym Szczecin; Saksonia zdobyła Łu

yce; Brandenburgia wschodnia cz

ęść

Pomorza Zachodniego z Ko-

łobrzegiem; uznana została niepodległo

ść

Szwajcarii i Holandii; ksi

stwa niemieckie uniezale

niły si

od cesarza i,

co było głównym powodem wojny, luteranie i kalwini uzyskali wolno

ść

wyznania. Wojn

30-letni

okre

jako pierwsz

, w drugiej połowie II tysi

clecia, paneuropejsk

wojn

, w której wzi

ły udział prawie wszystkie licz

stwa europejskie. Miała ona charakter wojny religijnej, ale głównym jej powodem była rywalizacja pa

stw o

hegemoni

w Europie.

Po 1648 r. Rzesza Niemiecka obejmowała prawie 300 suwerennych pa

stw i pa

stewek, w których władza

nale

ała do panuj

cych ksi

ążą

t. Jedynymi wspólnymi organami były: S

d Kameralny, dla spraw rozjemczych, stały

Sejm Rzeszy z siedzib

w Ratyzbonie oraz osoba cesarza, którym przez prawie cał

drug

połow

XVII w. był

Leopold I Habsburg (1658-1705),

Najwi

ksze terytoria i znaczenie w Rzeszy miały Austria, Bawaria, Brandenburgia, Saksonia, Hanower, Brema

i Westfalia. Wszystkie niemieckie kraje szybko odbudowały si

po zniszczeniach wojny 30-letniej. Przyczyniła si

do tego zwłaszcza merkantylna gospodarka, kierowana przez pa

stwo, pozwalaj

ca na kumulacj

dochodów z

podatków, cła, monopoli, handlu i pa

stwowych manufaktur. Bawaria ze sw

rozbudowuj

stolic

Mona-

chium stała si

centrum kultury barokowej w południowej Rzeszy, w północnej podobn

rol

spełniała Saksonia i

Drezno z zespołem nowych pałaców Zwinger.

Austria Habsburgów. Na obecnym terytorium Austrii na pocz

tku IX w. Karol I Wielki utworzył graniczn

pro-

wincj

Bawari

swego pa

stwa Franków. Była ona potem cz

ęś

Cesarstwa Niemieckiego, jako samorz

dne

ksi

stwo, znajduj

c si

od 1276 r. we władaniu dynastii Habsburgów, którzy od 1438 r. dziedziczyli tytuły królów i

cesarzy I Rzeszy (Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego). Do pocz

tku XVII w. dynastyczne terytoria au-

striackich Habsburgów obj

ły, głównie w wyniku mał

skich koneksji władców, ale równie

w drodze podbojów,

tak

e Czechy,

sk, Morawy, Karynti

, Tyrol i zachodnie W

gry. Terytoria te nie stanowiły jednak jednolitego or-

ganizmu pa

stwowego, a jedynie odr

bne cz

ęś

ci, wchodz

ce w skład I Rzeszy Niemieckiej, poł

czone wszak

osob

panuj

cego cesarza Rzeszy, który równocze

nie był królem Austrii, Czech, Moraw, W

gier itd. W drugiej

połowie XVII w. był nim Leopold I Habsburg (1658-1705). Zrezygnował on z panowania w Niemczech (Rzesza i
Prusy), ale utrzymał władz

we wszystkich swych domenach: Austrii, Czechach i na W

grzech. Kraje te ł

czyło te

wspólne niebezpiecze

stwo, zagra

ce od strony półwyspu Bałka

skiego przez Turcj

osma

W ci

gu 1,5 stulecia, licz

c od kl

ski w

gierskiej pod Mohaczem w 1526 r. Turcja, w wyniku czterech wojen

toczonych z Królestwem Austrii, zaj

ła cały Półwysep Bałka

ski, a w 1683 r. wojska tureckie obległy jej stolic

Wiede

. Wielka, ponad stu tysi

czna, armia turecka Kara Mustafy została jednak

e w dniu 12 wrze

nia 1683 r.

rozgromiona dzi

ki odsieczy wojsk polskich i niemieckich, pod wodz

króla polskiego Jana III Sobieskiego. Od tego

czasu Turcja ju

tylko cofała, a przed Austri

Habsburgów otwarła si

droga ekspansji na wschód i południo-

wy-wschód Europy, co uczyniło j

w ci

gu około stu lat mocarstwem europejskim. Po wiktorii wiede

skiej wojska

austriackie, wypieraj

c Turków z Półwyspu Bałka

skiego, zaj

ły całe terytorium W

gier oraz Siedmiogrodu i doszły

do Sarajewa i Belgradu. Ostatecznie pi

ta wojna Austrii z Turcj

zako

czyła si

pokojem w Karlowicach w 1699r.

Prusy Hohenzollernów. Podobnie, jak Austria, w XVII w. ukształtowało si

drugie nowe pa

stwo niemieckie:

Królestwo Pruskie na północno-wschodnich terenach Rzeszy Niemieckiej. Powstało w 1618 r. z poł

czenia gra-

nicznej Marchii Brandenburskiej z Prusami Ksi

ążę

cymi w ramach unii personalnej, pod władz

dynastii Hohenzol-

lernów. Prusy Ksi

ążę

ce stanowiły resztk

stwa krzy

ackiego i jako oddzielne ksi

stwo do 1660 r. było lennem

Korony Polskiej. Jednak

e decyzj

sejmu polskiego w 1612 r. lenna w Prusach Ksi

ążę

cych przyznane zostały

elektorowi brandenburskiemu. Za twórc

nowopowstałego pa

stwa pruskiego uwa

na Fryderyka Wilhelma I

(1640-88), zwanego Wielkim Elektorem. Stolic

zostało miasto Berlin w Brandenburgii. Po wojnie 30-letniej Prusy

powi

kszyły si

kosztem Szwecji o Pomorze Wschodnie. Za

w wojnie ze Szwecj

w latach 1672-78 przej

ciowo

zaj

ły tak

e Pomorze Zachodnie ze Szczecinem.

Ksi

stwo Brandenburskie było jednym z najbiedniejszych z siedmiu pierwotnych ksi

stw niemieckich. Dodat-

kowo uległo du

ym spustoszeniom, zwłaszcza w trakcie wojny 30-letniej. Do jego odbudowy i rozwoju Prus przy-

czyniła si

imigracja po 1685 r. ok. 33 tys. protestantów, głównie francuskich, przewa

nie rzemie

lników i kupców,

gdy król Ludwik XIV zniósł edykt nantejski o równouprawnieniu innowierców. Poł

czenie Brandenburgii z Prusami i

le militarystyczna polityka królów pruskich, spowodowały,

e nowe pa

stwo Królestwo Pruskie, podobnie jak

Austria, w ci

gu jednego stulecia stało si

mocarstwem europejskim.

Dania, Szwecja. Po unii, zawartej w Kalmarze w 1397 r., pa

stwa skandynawskie, to jest Szwecja (z Finlan-

), Norwegia i Dania, stanowiły jeden organizm polityczny, poł

czony wspólnym królem. Najwi

ksz

rol

w unii

spełniała Dania, przeciwko czemu od połowy XV w. buntowali si

nowładcy szwedzcy i za panowania Chry-

stiana II (1513-1523) wywalczyli sw

niezale

ść

. Stało si

to w wyniku “krwawej ła

ni sztokholmskiej” z 8 listo-

pada 1520 r., gdy po opanowaniu Sztokholmu, król du

ski kazał podst

pnie uwi

i wymordowa

setki opozycjo-

nistów szwedzkich. Ten akt terroru sprawił,

e sami Du

czycy odmówili posłusze

stwa Chrystianowi II i zmusili go

do abdykacji.

W Królestwie Szwecji władz

przej

ł Gustaw I Waza (1523-60). Pierwszym jego wielkim przedsi

wzi

ciem

było zaprowadzenie w kraju reformacji, która pozwoliła mu na napełnienie pustego skarbu pa

stwa po przez konfi-

skat

dóbr Ko

cioła katolickiego. Te fundusze, jak równie

dochody z rozwijanego intensywnie górnictwa i handlu

hanzeatyckiego, stały si

podstaw

szybkiego rozwoju Szwecji. Nie uchroniło to jednak kraju przed niepokojami

społecznymi. Mianowicie ziemie sekularyzowanych maj

tków ko

cielnych przekazane zostały panom feudalnym,

którzy d

ąż

yli do zwi

kszenia pa

szczyzny. Doprowadziło to do szeregu buntów i powsta

chłopskich w latach

1536-43, stłumionych bezlito

nie przez zaci

ęż

ne wojska królewskie. Na tym tle doszło te

w 1541 r. do nowego

przymierza z Dani

, maj

cego na celu wzajemn

pomoc w czasie wojny i buntów poddanych.

Wielki rozwój gospodarczy Szwecji pozwolił temu pa

stwu na rozpocz

cie ju

w drugiej połowie XVI w. eks-

pansji, w pierwszym rz

dzie na wschód od Morza Bałtyckiego. W 1561 r. wojska szwedzkie wkroczyły do Estonii,

rozpoczynaj

c długotrwałe “wojny północne” o Inflanty z Rosj

i Rzeczpospolit

, Pó

niej opanowały jeszcze tereny

nad New

, Kareli

i Laponi

Panuj

cy po Gustawie I jego syn Jan III Waza (1568-92) prowadził polityk

zdecydowanie prokatolick

. Po-

dobnie i jego syn, siostrzeniec Anny Jagiellonki Zygmunt, który w 1587 r. koronowany został na króla polskiego,
jako Zygmunt III Waza.

Na progu XVII w. Królestwo Szwecji było pod wzgl

dem swej powierzchni jednym z najwi

kszych pa

stw Eu-

ropy. Liczyło jednak

e, wraz z Finlandi

, tylko 1250 tys. mieszka

ców, mało było miast, niewielka w nich produkcja.

Sytuacja ta szybko si

zmieniała, wobec du

ej imigracji, zwłaszcza z Niderlandów i pa

stw niemieckich, oraz szyb-

kiej rozbudowie górnictwa rud

elaza i miedzi oraz obróbki drewna, które eksportowano w du

ych ilo

ciach. Do-

datkowym czynnikiem, stymuluj

cym rozwój gospodarczy pa

stwa, były wszechstronne wdro

one przez króla Gu-

stawa II Adolfa (1611-32) szerokie reformy, dotycz

ce skarbu, s

downictwa, kancelarii królewskiej, a głównie woj-

skowo

ci. Utworzona została stała armia z poboru, zbudowano własny przemysł obronny, w tym wytwórnie dział i

muszkietów, stworzono siln

flot

bałtyck

W latach 1621-22 i 1625-29 Szwedzi prowadzili wojn

z Rzeczypospolit

na terytorium Inflant, Kurlandii i Prus

Ksi

ążę

cych. W jej wyniku przej

li całe Inflanty i Kurlandi

, a tak

e opanowali wszystkie porty w Prusach Wschod-

nich. W 1624 r. Dania, a w 1630 r. Szwecja, wzi

ły udział w 30-letniej wojnie religijnej w Rzeszy Niemieckiej. Gdy

zgin

ł w niej, w 1632 r., król Gustaw II Adolf Waza, tron po nim przypadł jego 6-letniej córce Krystynie. W jej imie-

niu przez 12 lat rz

dy regencyjne sprawował kanclerz Rady Koronnej. Wojna 30-letnia zako

czyła si

po prze-

ciu przez Krystyn

pełni władzy i jej bezpo

redni

zasług

było utrzymanie Pomorza Zachodniego ze Szczeci-

nem i Brem

, jako zdobyczy szwedzkich.

Królowa Krystyna, starannie wykształcona, otaczała si

lud

mi nauki i sztuki i prowadziła wystawny dwór, na-

tomiast nie interesowały j

sprawy pa

stwa, wojska i podboje. To te

w 1654 r. abdykowała na rzecz swego cio-

tecznego brata, Karola Gustawa, b

cego naczelnym dowódc

wojsk szwedzkich w Niemczech. Nowy król Karol

X Gustaw (1654-60) z rozmachem przyst

pił do kontynuowania podbojów na południe od Bałtyku. W 1655 r. roz-

pocz

ł wojn

zaczepn

z Polsk

, zajmuj

c szybko prawie całe jej terytorium (I potop szwedzki). Gdy do wojny

wł

czyły si

Dania i Brandenburgia, wojska szwedzkie zmuszone zostały do opuszczenia Rzeczpospolitej i zawar-

cia w 1660 r. pokoju w Oliwie.

Wieloletnie wojny zrujnowały finanse Szwecji i panuj

cy po Karolu X, kolejny władca pa

stwa, Karol XI

(1660-97) zajmował si

przede wszystkim sprawami gospodarczymi swego kraju i wzmocnieniem władzy

królewskiej. Wszcz

ta przez Dani

w 1676 r. wojna zaczepna przeciwko Szwecji, mimo kilku jej kl

sk, nie przynio-

sła Szwecji strat terytorialnych. Natomiast kolejny władca Karol XII (1697-1718) wdał si

w seri

wojen z południo-

wymi zamorskimi s

siadami Szwecji, co ostatecznie, po wielkiej kl

sce armii szwedzkiej pod Połtaw

w 1709 r.,

zako

czyło si

prawie całkowitym wyeliminowaniem (od 1721 r.) Szwecji z terytoriów na południe i wschód od Mo-

rza Bałtyckiego.

Rzeczpospolita. Król Polski Zygmunt III Waza (1587-1632), po

mierci w 1592 r. swego ojca Jana III, panuj

cego w Szwecji, został równie

królem tego wielkiego, północnego kraju. Jednak

e przeciwna katolickiemu królowi

protestancka opozycja w Szwecji doprowadziła do jego detronizacji w 1594 r.

Gdy w 1600 r. Zygmunt III Waza inkorporował do Rzeczypospolitej Estoni

, stało si

to powodem wkroczenia

wojsk szwedzkich do Inflant. Rozpocz

ła si

wojna, tocz

ca si

z przerwami od 1601 do 1629 r. Była ona nieko-

rzystna dla Rzeczypospolitej. Jedynie w bitwie pod Kircholmem 27 wrze

nia 1605 r. hetman Jan Karol Chodkiewicz

odniósł błyskotliwe zwyci

stwo nad trzykrotnie liczebniejszym przeciwnikiem.

W tym

e roku, po

mierci cara Rosji Borysa Godunowa, Polacy mieli swój główny udział w osadzeniu na tronie

moskiewskim Dymitra Samozwa

ca I, wykreowanego na dworze Adama Wi

niowieckiego na rzekomego syna cara

Iwana IV Gro

nego. Do Moskwy przybyły wtedy rzesze polskiej szlachty,

żą

dnej szybkiego dorobienia si

. Za

Krakowie odbył si

uroczysty jego

lub per procura z córk

wojewody sandomierskiego Jerzego Mniszecha, Mary-

. Zygmunt III upatrywał w Dymitrze Samozwa

cu sojusznika w wojnie inflanckiej o swe dynastyczne pretensje do

korony szwedzkiej, liczył te

na rozszerzenie katolicyzmu w Rosji i podporz

dkowania jej papie

owi.

Wykorzystuj

c zaistniałe sukcesy polityczne, król zwołał w 1606 r. sejm szlachecki, na którym chciał uzyska

ksze prerogatywy władzy królewskiej, ograniczy

liberum weto, zwi

kszy

podatki i liczebno

ść

wojska itp.

Stronnictwo popularystów, przeciwne królowi, odpowiedziało konfederacj

, zawi

zan

w Sandomierzu i zbrojnym

rokoszem wojewody krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego. Rokosz zako

czył si

pod Guzowem, lecz

mimo to król musiał zrezygnowa

z reform, jakie miały wzmocni

jego rz

dy. Zwyci

skim okazał si

tylko obóz

magnacko-kontrreformacyjny, którego dominacja trwała potem przez cały wiek XVII.

Jeszcze wi

kszy kryzys władzy, okre

lany mianem “wielkiej smuty", trwał w tym czasie w Rosji, gdzie car Dy-

mitr Samozwaniec I został zamordowany, a Polacy wyparci z Moskwy, w wyniku spisku bojarskiego. Nowym carem
został przywódca spiskowców Wasyl Szujski. Lecz w 1608 r. pojawił si

kolejny Dymitr Samozwaniec II, równie

eniony z (wdow

) Maryn

Mniszech i równie

wspomagany zbrojnie przez Polaków. Wówczas, by obroni

Mo-

skw

przed wojskami Samozwa

ca II (Szalbierza), Szujski zawarł układ o wzajemnej pomocy ze Szwecj

. Układ

ten stał si

pretekstem do wszcz

cia przez Zygmunta III Wazy kolejnej wojny z Rosj

(1609-18), jako wyprawy

krzy

owej przeciwko prawosławiu, pobłogosławionej przez papie

a, Pawła VI. Wojna rozpocz

ła si

od obl

ęż

enia

Smole

ska, który Polacy zdobyli po dwóch latach.

Wcze

niej, po zwyci

skiej bitwie z poł

czonymi siłami szwedzko-rosyjskimi 4 lipca 1610 r. pod Kłuszynem,

hetman koronny Stanisław

ółkiewski zaj

ł Moskw

, zamierzaj

c osadzi

na tronie rosyjskim królewicza Włady-

sława, syna Zygmunta III Wazy. Bojarzy moskiewscy przyj

li warunki polskie, zło

yli przysi

na wierno

ść

króle-

wiczowi Władysławowi, a dotychczasowego cara Szujskiego przekazali Polakom. Został on przewieziony do War-
szawy, upokorzony przed szlacht

na sejmie, a nast

pnie zamkni

ty na zamku w Gostyniu, gdzie wkrótce zmarł.

Jednak Zygmunt III nie zgodził si

na wysłanie swego 15-letiego syna Władysława do Moskwy, sam chciał by

carem. Wszak po dwóch latach przeciw Polakom w Moskwie wyst

piło pospolite ruszenia bojarów i mieszczan, i

zostali oni obl

ęż

eni na Kremlu. Zygmunt III nie zd

ąż

ył z odsiecz

, a w styczniu 1613 r. Sobór Ziemski w Moskwie

obrał nowego cara Michała Romanowa. Wojna z niewielkim nat

ęż

eniem trwała nadal. Polacy jeszcze raz próbowali

potem zdoby

stolic

Rosji w 1618 roku. Po nieudanej próbie opanowania miasta, zawarty został w grudniu 1618 r.

rozejm w Dywilinie, na mocy którego Rzeczpospolita otrzymała Smole

sk oraz ziemie czernichowskie i siewierskie,

przy równoczesnej rezygnacji z praw królewicza Władysława do tronu carskiego

Polska doznała równie

niepowodze

w konflikcie z Turcj

o wpływy w Mołdawii, któr

Turcja uznawała za

własne lenno. W bitwie 19 wrze

nia 1620 r. pod Cecor

wojska polskie poniosły znaczne straty, a w trakcie od-

wrotu, zgin

ł hetman koronny Stanisław

ółkiewski. Gdy w nast

pnym roku sułtan turecki Osman II, na czele

100-tysi

cznej armii, wyprawił si

na Polsk

, nie potrafiła ona jednak

e zdoby

twierdzy w Chocimiu. Po miesi

cz-

nym obl

ęż

eniu, w trakcie którego zmarł hetman Karol Chodkiewicz, zawarty został układ pokojowy, przywracaj

granic

na Dniestrze z okresu panowania Zygmunta II Augusta, co było równoznaczne z ostateczn

utrat

wpły-

wów I Rzeczypospolitej w Mołdawii i Wołoszczy

nie.

Równie

Szwedzi, po zawarciu w 1617 r. “wiecznego” pokoju z Rosj

, wznowili w 1621 r. działania wojenne

przeciw Rzeczypospolitej w Inflantach, zajmuj

c port Ryg

oraz Mitaw

, stolic

Kurlandii. Jednak

e Polacy odbili

Mitaw

i walki przerwane zostały 4-letnim rozejmem, oddaj

cym Inflanty Szwecji. Po wznowieniu wojny w czerwcu

1625 r. nowy król szwedzki Gustaw Adolf, na czele 9-tys. armii, zaj

ł cał

Kurlandi

, a nast

pnie wszystkie porty w

Prusach Ksi

ążę

cych i obległ Gda

sk. Rozpocz

ła si

długotrwała wojna na terenach Prus Wschodnich, prowa-

dzona ze zmiennym szcz

ęś

ciem. Szwedzi nie zdołali zdoby

Gda

ska, utracili Puck, ponie

li pora

28 listopada

1627 r. w bitwie morskiej pod Oliw

. Blokowali jednak uj

cia D

winy, Wisły i Odry oraz port Gda

ski dla polskich

statków i zmusili Litw

do zawarcia separatystycznego rozejmu, za

wojska koronne nie miały

adnych szans na

zdobycie licznych twierdz w Prusach. Po kl

sce Szwedów pod Trzcianem zawarty został w 1629 r. w Starym Targu

rozejm na 6 lat, niekorzystny dla Polski, gdy

sankcjonował prawie wszystkie zdobycze Szwedów, którzy mogli te

pobiera

cła od polskiego handlu morskiego.

Zygmunt III prowadził liczny dwór, wzorowany na dworach królów zachodnich. Król miał du

e zainteresowania

artystyczne i realizował szeroki mecenat nad rzemiosłem zdobniczym, malarstwem, muzyk

. Był fundatorem wielu

ciołów, głównie w Warszawie i Krakowie, m.in. Kaplicy Wazów na Wawelu. Najwi

kszym jego dziełem była

przebudowa Zamku Królewskiego w Warszawie. jako rezydencji królewskiej.

Zygmunt III Waza zmarł 30 kwietnia 1632 roku. Sejm elekcyjny 8 listopada obrał na króla jego starszego syna

Władysława IV (1632-1648). Wykorzystuj

c okres bezkrólewia w Rzeczypospolitej, Rosja zamierzyła odebra

utracone wcze

niej, swe terytoria i jej wojska zaj

ły Połock, Orsz

, a Smole

sk został obl

ęż

ony. Jesieni

1633 r.

po przybyciu z odsiecz

Władysława IV, prowadz

cego 20 tysi

cy wojska, sytuacja wojenna si

odmieniła. Uwolnił

on Smole

sk od obl

ęż

enia i zmusił wojska rosyjskie do kapitulacji. Po czym armia polska w trzech kolumnach ru-

szyła w gł

b Rosji. Nie zanosiło si

jednak

e na zdobycie Moskwy, wojska rosyjskie wsz

dzie broniły si

dzielnie, a

walki oraz mrozy i choroby powa

nie przerzedziły polskie oddziały. To te

Władysław IV zaproponował rokowania

pokojowe i 14 czerwca 1634 r. zawarty został “pokój wieczysty" w Polanowie pod Wia

. Zgodnie z nim Polacy

oddali terytoria na wschód od Smole

ska.

Po zako

czeniu wojny z Rosj

, Władysław IV skierował wojska ku południowym granicom Rzeczypospolitej.

Były one od lat n

kane przez krymskie, nogajskie i budziackie czambuły tatarskie oraz przez pasz

mołdawskiego,

których pilnował jedynie hetman koronny Stanisław Koniecpolski, z kilkoma tysi

cami

ołnierzy w przygranicznych

garnizonach. Zanosiło si

na wojn

z Turcj

i w rejon Kamie

ca Podolskiego nadchodziły wojska z całej Rzeczpo-

spolitej. Jesieni

1634 r. liczyły one 62 tys.

ołnierzy. Imperium Osma

skie mobilizowało do wojny jeszcze wi

ksze

siły, lecz Turcja wojowała wówczas z Persj

i nie mogła sobie pozwoli

na dwie du

e wojny. To te

sułtan Murada

IV ochoczo przystał na zawarcie układu pokojowego, likwiduj

cego wszystkie konflikty na styku obu pa

stw.

Od pocz

tku swego panowania Władysław IV zadbał o rozbudow

i modernizacj

wojsk polskich. Piechot

kawaleri

uformowano na wzór zachodni, artyleri

ujednolicono i uruchomiono kilka ludwisarni, produkuj

cych

działa. Powi

kszona została znacznie równie

flota wojenna, dla której zbudowano dwa nowoczesne porty: Włady-

sławowo i Kazimierzowo.

Pragn

c zapewni

pełny dost

p i panowanie nad Bałtykiem, Władysław IV szykował si

do wojny ze Szwe-

, lecz po rokowaniach w Sztumskiej Wsi koło Kwidzynia, podpisany został 12 wrze

nia 1635 r. kolejny 26,5 letni

rozejm. W jego wyniku Szwedzi przestali pobiera

cła od polskiego handlu morskiego, odst

pili wszystkie porty i

terytoria w Prusach Wschodnich, tylko Inflanty wraz z Kłajped

pozostały przy Szwecji, a ponad to Władysław IV

Waza zrzekł si

swych praw do korony szwedzkiej.

Gdy nastały czasy pokoju, sejmy szlacheckie wycofały si

ze specjalnych podatków na opłat

wojska, zmniej-

szyły wielko

ść

armii, ograniczyły prawa króla do zaci

gania wojsk cudzoziemskich, przychyliły si

żą

dania

Gda

ska zniesienia ceł od handlu morskiego. Wszystko to ograniczało i osłabiało władz

króla. W 1637 r. po

lubił

on ksi

ęż

niczk

z Habsburgów, Cecyli

Renat

, a nast

pnie zawarł “pakt familijny" z Habsburgami, b

cy wojen-

nym sojuszem przeciwko Turcji. Spowodowało to natychmiastowe pogorszenie si

stosunków z Francj

, która z

Habsburgami prowadziła od lat wojn

o dominacj

w zachodniej Europie.

mierci Cecylii Renaty Austriaczki w 1644 r., Władysław IV o

enił si

ponownie z francusk

ksi

ęż

niczk

włoskiego pochodzenia, Ludwik

Mari

Gonzaga. Nowa królowa odmieniła dwór królewski, jego atmosfer

i cha-

rakter, sprowadziła wielu Francuzów, sama odgrywała te

znacz

rol

polityczn

, tworz

c z powrotem silne

stronnictwo profrancuskie. Mimo zbli

enia do Francji, Władysław IV nadal utrzymywał dobre stosunki z Cesar-

stwem Austriackim.

wiadectwem tego było przekazanie Władysławowi Wazie przez cesarza Ferdynanda III, na 50

lat, dwu ksi

stw

skich: opolskiego i raciborskiego, jako zastawu za nie wypłacenie wiana jego

ony zmarłej Ce-

cylii Renaty Austriackiej. A tak

e przygotowywanie przez króla polskiego planów wojny z Turcj

Kampania turecka miała rozpocz

ąć

1647 r. od zaj

cia tatarskiego Krymu, w którego podboju mieli współ-

działa

z wojskami koronnymi Kozacy Zaporoscy, posiadaj

cy 12 tys. rejestrowych

ołnierzy, a pragn

cy wystawi

do 50 tys. wojska. Doszło jednak w 1647 r. do ich buntu, którym kierował ataman Bohdan Chmielnicki, cz

ęś

ciowo z

pobudek czysto prywatnych. Zawarł on układ z Tatarami i przy ich pomocy odniósł dwa wielkie zwyci

stwa nad

Polakami nad

ółtymi Wodami i pod Korsuniem. Na opanowanych terenach chłopstwo ukrai

skie, mszcz

c si

polskich panach, dopu

ciło si

powszechnego rabunku i palenia dworów szlacheckich oraz eksterminacji ludno

polskiej i

ydowskiej, której straty ocenia si

na 100 tys. zabitych. W zawartym potem rozejmie Chmielnicki

żą

dał

od Rzeczypospolitej przyznania pełni praw dla ruskiej i prawosławnej Ukrainy, takich jakie miały Korona i Litwa.

Gdy w maju 1648 r. zmarł król Władysław IV i w Warszawie rozpocz

ł si

sejm konwokacyjny, zawieszenie

broni zostało zerwane przez wojenne wypady ksi

cia Jeremiego Wi

niowieckiego oraz pod naciskiem radykalnej

“czerni” kozackiej pułkownika Krywonosa i Bohdan Chmielnicki ruszył jesieni

w kierunku Lwowa. Do starcia z

wojskami koronnymi, dowodzonymi przez trzech regimentarzy Dominika Zasławskiego, Mikołaja Ostroroga i Alek-
sandra Koniecpolskiego, doszło pod Piławcami. W wyniku paniki, spowodowanej pogłoskami o zbli

aniu si

tatar-

skiej ordy Gireja, cała armia polska rozpierzchła si

bez walki. Kozacy przej

li bogate tabory i ruszyli dalej na za-

chód. Wkrótce Kozacy okr

ąż

yli Lwów, a nast

pnie Zamo

ść

, ale odst

pili od obl

ęż

enia tych miast, po otrzymanie

wielkiego okupu.

Po sze

ciu miesi

cach bezkrólewia, w listopadzie 1648 r. królem obrany został młodszy brat Władysława IV,

Jan II Kazimierz Waza (1648-1668), b

cy kilka lat kardynałem w Rzymie. Jan Kazimierz koronował si

w stycz-

niu 1649 r., pó

niej po

lubił wdow

po swym bracie, ksi

ęż

niczk

francusk

Ludwik

Mari

Gonzaga.

W lutym 1649 r. rozpocz

ły si

rokowania pokojowe pomi

dzy posłami Rzeczypospolitej i Chmielnickim w Bia-

łej Cerkwi. Nie dały pozytywnych wyników i latem wojna rozgorzała na nowo. Kozacy i Tatarzy oblegli dobrze
umocnion

twierdz

Zbara

. Zd

ąż

ce na odsiecz 15 tys. oddziały polskie, prowadzone przez króla zostały za-

skoczone pod Zborowem, gdzie po kilkudniowych walkach doszło do porozumienia mi

dzy Tatarami i Polakami o

zaprzestaniu dalszych walk i do ugody pokojowej z Chmielnickim. Sprowadzała si

ona do zwi

kszenia rejestru

wojska zaporoskiego do 40 tysi

cy, uznania Chmielnickiego hetmanem wojska zaporoskiego i wydzielenia dla

Kozaków województw kijowskiego, bracławskiego i czernichowskiego.

W lutym 1651 r. ponownie rozpocz

ły si

działania wojenne na Ukrainie pomi

dzy wojskami Stefana Czarniec-

kiego a oddziałami kozackimi pułkownika Nieczaja. Na Ukrain

ruszyła te

wielka, licz

ca 57 tys.

ołnierzy, armia

koronna, dowodzona przez króla Jana II Kazimierza. Równocze

nie pod Bobrujskiem zbierały si

wojska litewskie

pod wodz

hetmana Janusza Radziwiłła. Pod koniec czerwca doszło do wielkiej bitwy pod Beresteczkiem, w której

Kozacy Chmielnickiego i Tatarzy, dowodzeni przez chana Islama Gireja, mimo wielkiej przewagi liczebnej, ponie

waln

. Nie zostało to wykorzystane na skutek niech

ci szlachty do dalszej wojny, niezgody magnaterii, oraz

rozruchów chłopskich w Wielkopolsce i górali Kostki Napierskiego na Podhalu, gdzie opanowali zamek w Czorsz-
tynie. Wtedy te

ksi

ążę

litewski Janusz Radziwiłł zaj

ł Kijów i z Chmielnickim zawarł w Białej Cerkwi nowe poro-

zumienie na znacznie gorszych warunkach dla niego.

Powstanie kozackie tliło si

jednak nadal, a na jesieni zapanowała prawie w całym kraju epidemia cholery, jaka

zdziesi

tkowała ludno

ść

całej Rzeczypospolitej. Nadzwyczajny sejm, zwołany w czerwcu 1652 r., pozwolił uzupeł-

armi

polsk

do 50 tys., a litewsk

do 15 tys.

ołnierzy. W nast

pnym roku latem Jan II Kazimierz przedsi

brał

żą

wypraw

40 tys. armii na Podole, gdzie pod

cem została ona podst

pem otoczona przez wojska

Chmielnickiego. Przed kl

znów uratował Polaków tylko du

y okup dla Tatarów.

W styczniu 1654 r. Chmielnicki, zapl

tany w wojn

z Siedmiogrodem oraz walki z wojskami polskimi, i w sytu-

acji, gdy sprzymierzeni Tatarzy pl

drowali tak

e tereny Ukrainy – zawarł w Perejasławiu uni

o poł

czeniu Ukrainy

Zadnieprza

skiej z Rosj

. Nie dotyczyła ona tylko województw podolskiego, woły

skiego i ruskiego. Na wiadomo

ść

o unii perejesławskiej Jan II Kazimierz zorganizował du

żą

wypraw

pacyfikacyjn

na Ukrain

, pod wodz

hetmana

Potockiego. Dotarła ona tylko do Humania, po czym, nie mog

c zdoby

miasta, zawróciła na Podole. W maju z

pomoc

Chmielnickiemu ruszyły na Ukrain

wojska rosyjskie, wpierw uderzaj

c na Ksi

stwo Litewskie. Armi

ro-

syjsk

prowadził sam car Aleksy, zajmuj

c Połock, Smole

sk, Witebsk, Mohylew i docieraj

c w ci

gu lata do

winy. Ofensyw

rosyjsk

wstrzymała dopiero wielka epidemia grypy, jaka nawiedziła całe pa

stwo moskiewskie.

W nowej sytuacji doszło do przymierza polsko-tatarskiego. W dniu 29 stycznia 1655 r. rozegrała si

bitwa pod

Ochmatowem pomi

dzy armi

polsko-tatarsk

, a siłami kozacko-rosyjskimi, które wycofały si

z pola walki, pozo-

stawiaj

c swe tabory. Tatarzy spl

drowali wtedy i spalili dziesi

tki miast i wsi Ukrainy, bior

c w jasyr dziesi

tki ty-

cy ludzi. Wiosn

car wznowił działania wojenne, zdobył litewsk

stolic

Wilno i, po jej pacyfikacji, ogłosił si

dodatkowo Wielkim Ksi

ciem Litwy, Wołynia i Podola.

Po europejskiej wojnie 30-letniej Szwecja usadowiła si

mocno na południowych wybrze

ach Bałtyku. Gdy w

1654 r. królem Szwecji został 32-letni Karol X Gustaw Waza, uległ on namowom polskiego magnata Hieronima
Radziejowskiego, wcze

niej pozbawionego przez króla stanowiska podkanclerzego, do najazdu na Polsk

. Działa-

nia wojenne przeciwko Rzeczypospolitej Szwecja rozpocz

ła, uderzaj

c na Wielkopolsk

z Pomorza Brandenbur-

skiego a na Litw

z Inflant.

Od pocz

tku swej inwazji Szwedzi nie napotkali na powa

niejszy opór. Pod Uj

ciem nad Noteci

25 lipca ska-

pitulowało bez walki 15 tys. pozna

skiej i sieradzkiej szlachty pospolitego ruszenia, a 10 sierpnia ksi

ążę

ta litewscy

Janusz i Bogumił Radziwiłłowie poddali Litw

. Po zaj

ciu Poznania i Wilna wojska szwedzkie ruszyły w gł

b Rze-

czypospolitej na Warszaw

i Kraków. Poszczególne województwa, miasta, dowódcy i oddziały wojska, niech

tne

własnemu królowi, poddawały si

Szwedom, przechodz

c nast

pnie na słu

króla szwedzkiego.

W dniu 20 pa

dziernika 1655 r. w Kiejdanach hetman wielki litewski, Janusz Radziwiłł, zerwał uni

Litwy z Ko-

ron

i podpisał pakt, wi

ążą

cy Wielkie Ksi

stwo Litewskie ze Szwecj

. Karol X Gustaw Waza zobowi

zywał si

nim odzyska

dla Litwy ziemie stracone przez ni

w wojnie z Rosj

. Równocze

nie wojska kozacko-rosyjskie roz-

biły wojska koronne Potockiego pod Gródkiem Jagiello

skim, doszły do Lwowa i Lublina, ale wycofały si

przed

Szwedami na Ukrain

. Tam Kozacy zostali z kolei rozbici przez Tatarów. Za

wojna rosyjsko-polska zako

czona

została w listopadzie 1656 r. rozejmem w Niemierzy, bez zmian terytorialnych.

Jan II Kazimierz opu

cił Warszaw

w sierpniu 1655 r. i udał si

do Krakowa, potem do Wi

licza, Nowego Targu

i Czorsztyna. Szwedzi po kilkutygodniowym obl

ęż

eniu zdobyli Kraków, spacyfikowali Podhale, pobili te

wojska

koronne pod Wojniczem koło Tarnowa. W mi

dzyczasie król przez W

gry uciekł na

ywiecki do Ksi

stwie

Opolsko-raciborskim. Jednak w styczniu 1656 r. powrócił, by na czele

wie

o zawi

zanej konfederacji tyszowiec-

kiej walczy

ze Szwedami. Głównymi siłami koronnymi dowodził wtedy kasztelan kijowski Stefan Czarniecki.

Panowanie Szwedów w Koronie od pocz

tku wojny przybrało posta

krwawej okupacji i masowych grabie

Przyczyniło si

to do buntów chłopstwa i rozprzestrzenienia si

walk partyzanckich, które rozpraszały i osłabiały

siły szwedzkie. Wojn

partyzanck

prowadziły tak

e regularne chor

gwie polsko-litewskie, wspomagane przez

sprzymierzonych Tatarów. Nigdy te

Szwedzi nie zdobyli Podhala, Gda

ska, Lwowa, Zamo

cia, klasztoru na Ja-

snej Górze w Cz

stochowie oraz całych połaci kraju na wschodnich rubie

ach Korony i Litwy.

Wiosn

1656 r. nast

piło przesilenie w wojnie na niekorzy

ść

Szwedów. Nie udało im si

zdoby

Jarosławia,

ponie

li liczne kl

ski m.in. pod Sandomierzem i Wark

, w czerwcu utracili Warszaw

, a oddziały polskie i litewskie,

dot

d wysługuj

ce si

królowi szwedzkiemu, masowo przechodziły pod rozkazy Czarnieckiego. Równocze

nie od

17 maja Rosja wypowiedziała wojn

Szwecji, podejmuj

c walki w Inflantach, do wojny ze Szwedami przygotowy-

wała si

Dania. W tej sytuacji zawarli oni traktat z Brandenburgi

, przekazuj

c jej Wielkopolsk

, po czym obaj

sprzymierze

cy opanowali Warszaw

, a Polacy przeszli z powrotem do działa

partyzanckich. Do ko

ca 1656 r.

kszo

ść

terytoriów Rzeczypospolitej była znów wolna od Szwedów.

W 1657 r. po stronie Szwecji udział w wojnie wzi

ł ksi

ążę

Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy, którego wojska,

wspomagane przez Kozaków, wsławiły si

wielkimi okrucie

stwami. Osaczony na Podolu przez Czarnieckiego i

Tatarów stracił sw

armi

, w znacznej cz

ęś

ci zagarni

tej w jasyr tatarski. Gdy do wojny ze Szwecj

przyst

piły te

Dania i Brandenburgia, Czarniecki walczył ze Szwedami na terenie Danii.

Pokój ze Szwecj

zawarty został 3 maja 1660 r. w Oliwie. Pi

cioletnia wojna i okupacja prawie całego kraju

przez “potop” wojsk szwedzkich, spowodowały w Rzeczypospolitej ogromne zniszczenia, wielkie straty dóbr kultu-
ralnych, zagrabionych przez okupanta, tak

e znaczne straty ludno

ciowe na skutek działa

wojennych i zarazy,

wreszcie utrat

Inflant i zwierzchnictwa lennego nad Prusami Ksi

ążę

cymi, jakiego Polska zrzekła si

w traktacie

Welawskim we wrze

niu 1557 r. na rzecz Brandenburgii, za cen

odst

pienia Szwedów.

mierci Chmielnickiego w 1657 r. zawarta została z jego nast

, hetmanem Wykowskim i starszyzn

ko-

zack

, Ugoda Hadziacka (podpisana 16 wrze

nia 1658 r.), która stanowiła Ksi

stwo Ruskie w ramach Rzeczypo-

spolitej i równała religi

greckokatolick

z rzymskokatolick

. Potwierdzona przez sejm polsko-litewski w 1659 r.,

była to jakby unia trzech narodów. Nie została jednak zrealizowana, wobec kozackiego powstania ludowego, kie-
rowanego przez Jerzego Chmielnickiego, syna Bohdana, który podporz

dkował Ukrain

carowi. Wiosn

1660 r.

nast

piło wznowienie wojny rosyjsko-polskiej. Zaprawione w bojach ze Szwedami wojska Stefana Czarnieckiego i

hetmana Jerzego Lubomirskiego, wspierane przez ord

tatarsk

, wyparły Rosjan z terenów Rzeczypospolitej do

linii Dniepru i Berezyny. Potem wojna prowadzona była z mniejszym nat

ęż

eniem i ze zmiennym szcz

ęś

ciem.

Na sejmie w maju 1661 król podj

ł prób

zniesienia liberum veto w głosowaniach sejmowych, co mu si

nie

udało. Równocze

nie na sejmie rozgorzały spory o elekcj

po Janie II Kazimierzu, który zapowiedział sw

abdyka-

. Przeciwko zasadzie wyboru króla za

ycia panuj

cego, zawi

zał si

w 1665 r. rokosz hetmana Jerzego Lu-

bomirskiego. Rozwin

ła si

wojna domowa, jaka zako

czyła si

ugod

po krwawej bitwie 12/13 lipca 1666 r. pod

wsi

twy koło Inowrocławia, przegranej przez wojska królewskie.

W tym czasie Cesarstwo Osma

skie szykowało si

do zaj

cia na swe lenno Ukrainy, w której do władzy do-

szedł sprzymierzony z Wielk

Port

hetman Doroszenko. W sytuacji nowego zagro

enia zawarty został z Rosj

stycznia 1667 r. pokój w Andruszowie na Białorusi. Ko

czył on 13-letni

wojn

polsko-rosyjsk

, wliczaj

c przerw

na “potop" szwedzki i dwa ostatnie lata bez

adnych działa

wojennych. Rzeczpospolita straciła w nim Smole

sk,

ziemie czernichowskie i siewierskie oraz Zadnieprza

Ukrain

z Kijowem.

Po pokoju andruszowskim Doroszenko poddał si

sułtanowi, który wysłał przeciw Polsce Tatarów krymskich.

Wojskami koronnymi dowodził pułkownik Jan Sobieski. Rozproszył on swe szczupłe oddziały i n

kał czambuły

tatarskie, sam z cz

ęś

wojska zamkn

ł si

w naturalnej twierdzy Podhajce, jak

Tatarzy oblegli, ponosz

c du

straty w nieudanych szturmach. Nieposłuszne Doroszence oddziały kozackie wtargn

ły wtedy na Krym, co stało si

przyczyn

zawarcia przez Turków pokoju z Polakami, za

Doroszenko przyj

ł podda

stwo polskie. Za osi

gni

cia

te Sobieski otrzymał buław

wielk

koronn

Królowa Ludwika Maria zmarła w maju 1667 r. Po jej

mierci Jan II Kazimierz zrzekł si

korony 16 wrze

nia

1668 r. i wyjechał do Francji. Tam przej

ł opactwo, darowane mu przez Ludwika XIV, został jezuit

, o

enił si

po-

nownie, du

o chorował i zmarł po czterech latach na zapalenie płuc. Ciało jego sprowadzone zostało do kraju i

pochowane w katedrze na Wawelu.

Po 80 latach panowania Wazów kraj i gospodarka były w opłakanym stanie, wi

kszo

ść

gruntów le

ała odło-

giem, ludno

ść

zmniejszyła si

o ok. 30 % i wynosiła 6-7 mln. Wojny na płd.-wschodzie, w Inflantach, a zwłaszcza

“potop" szwedzki, zrujnowały b. powa

nie gospodark

I Rzeczypospolitej. Zmniejszyła si

znacznie produkcja

zbó

, tak

e mimo kilkakrotnie mniejszego ich eksportu, ni

na pocz

tku XVII w., bywały lata głodu. Nast

piła po-

wszechna pauperyzacja chłopstwa, ludno

ci miast, zubo

ała szlachta, zmarniała “demokracja szlachecka”, rozpa-

noszyło si

sobiepa

stwo i anarchia. Utrzymała swój stan posiadania jedynie magnateria, która te

sprawowała

władz

, nie licz

c si

z interesem pa

stwa i władzy królewskiej.

W Polsce rozszerzyły si

wpływy kultury, moda i j

zyk francuski. Sprowadzone te

zostały z Francji: Zakon Pi-

jarów (1642) i trzy zakonne zgromadzenia, Panien Wizytek (1640), Ksi

ęż

y Misjonarzy (1651) i Sióstr Miłosierdzia

(1654). Na sejmie elekcyjnym 19 czerwca 1669 r. wybrany został na króla Michał Korybut Wi

niowiecki

(1669-1673), jedyny syn ksi

cia Jeremiego Wi

niowieckiego.

W czerwcu 1672 r. Turcja znów wypowiedziała wojn

Rzeczypospolitej. Latem 100-tysi

czna armia turecka,

dowodzona przez samego sułtana Mehmeda IV, po marszu przez Mołdawi

, weszła w granice Rzeczypospolitej i

12 sierpnia obległa Kamieniec Podolski. Po czternastu dniach obrony dowództwo twierdzy zadecydowało o kapitu-
lacji. Turkom dostały si

jednak tylko ruiny twierdzy, gdy

dowódca polskiej artylerii (Szwed) wysadził zamek wraz

z cz

ęś

800-osobowej załogi. Lwów okupił si

po 10 dniach obl

ęż

enia i w pa

dzierniku zawarty został haniebny

traktat pokojowy w Buczaczu, oddaj

cy Turcji Podole i zobowi

zuj

cy Rzeczpospolit

do płacenia jej wysokiego

haraczu pieni

ęż

nego, za

Ukrain

otrzymali Kozacy.

W Koronie zanosiło si

na kolejn

wojn

domow

dwu konfederacji, obozu królewskiego, zawi

zanego pod

Goł

biem, i obozu jego przeciwników, powstałego w Szczebrzeszynie, pod wodz

Jana Sobieskiego. Nie doszło

do niej, za

sejm w 1673 r. uchwalił nowy zaci

g do wojska, głównie piechoty, wzmocniono te

artyleri

za pieni

dze papieskie. Po czym hetman Sobieski wznowił wojn

przeciw Turkom, oblegaj

c ich główne siły w twierdzy

chocimskiej. 11 listopada 1673 r. Sobieski osobi

cie poprowadził swe wojska do szturmu na twierdz

, uwie

czone

pełnym zwyci

stwem Polaków. Nie przyniosło ono jednak przełomu w wojnie i odzyskania Kamie

ca Podolskiego.

Po bitwie chocimskiej wojska Sobieskiego opanowały sam Chocim i

órawno, blokuj

c w ten sposób od południa

Kamieniec Podolski, oraz przekroczyły rzek

Prut, zajmuj

c terytoria północnej Mołdawii. Na wi

cej Sobieskiego

nie było sta

, gdy

hetman litewski Michał Pac zabrał wojska litewskie i wrócił na Litw

Dnia 10 listopada 1673 r. zmarł król Michał Korybut Wi

niowiecki. Nowym królem obrany został 19 maja 1674 r.

Jan III Sobieski (1674-1696). Był on

onaty z Mari

Arquien, córk

markiza francuskiego. Jako 4-letnia dziewczyn-

ka znalazła si

ona w

ród dwórek na dworze polskiej królowej Francuzki Ludwiki Marii. Nazwana została wówczas

"Marysie

" i pod tym imieniem przeszła do historii. Królowa Marysie

ka odegrała znaczn

rol

w polityce Jana III

Sobieskiego, orientuj

c go na sojusze z Francj

, a pó

niej z Austri

Sobieski, po zwyci

stwie chocimskim, przede wszystkim zabiegał o zdobycie pieni

dzy na zaległy

ołd dla

oł-

nierzy i na dalsze prowadzenie wojny z Turcj

, wobec spodziewanego na wiosn

odwetu z jej strony. Faktycznie

w styczniu 1674 r. Turcy wyparli polskie wojska z Mołdawii na lini

Dniestru i Chocimia. Za

jesieni

Rzeczpo-

spolita sama wznowiła działania wojenne na froncie tureckim, zdobyty został Bar, Reszków oraz całe Podniestrze i
ponownie zablokowany Kamieniec Podolski.

Na du

żą

skal

działania wojenne wznowione zostały latem 1675 r., gdy prawie 100-tys. armia turecko-tatarska

znów przekroczyła Dniestr, uderzaj

c na południowo wschodnie tereny Rzeczypospolitej. Jednak w bitwie pod

Lwowem 25 sierpnia polskie i litewskie oddziały rozgromiły 20-tys. ord

tatarsk

, poprzedzaj

wojska tureckie.

Potem, mimo znacznej przewagi liczebnej, Turcy nie potrafili zdoby

obleganej Trembowli, Buczacza i kilku innych

twierdz. Po zimowej przerwie, w nast

pnym roku, główne walki rozegrały si

wokół wojskowego obozu polskiego z

Sobieskim pod

órawnem, przy obl

ęż

eniu którego (25 wrze

nia do 14 pa

dziernika) Turcy ponie

li du

e starty.

Gdy nastala słotna pogoda zawarto wi

c rozejm, na podstawie którego Kamieniec Podolski pozostał przy Turcji,

lecz zwróciła ona Biał

Cerkiew i zrezygnowała z haraczu.

Przez kolejnych 7 lat Polska nie wojowała. Kieruj

c si

swym do

wiadczeniem wojennym Sobieski zreformował

wojska RP, zmieniaj

c jego organizacj

i wyposa

enie. W oddziałach piechoty muszkiety ostatecznie zast

piły

lance, w które z kolei wyposa

ono jazd

tatarsk

. Główn

rol

w obronie zacz

ła odgrywa

artyleria, a w ataku

ęż

kozbrojna, uskrzydlona husaria.

W marcu 1683 r. Rzeczpospolita odwróciła si

od Francji, zawieraj

c sojusz z cesarzem Austrii Leopoldem I

przeciwko Turcji, b

cej sojuszniczk

Francji. Wielka Porta zbroiła si

i szykowała wtedy do nowej wielkiej wy-

prawy wojennej. Sobieski mógł spodziewa

e uderzenie nast

pi z terenu Podola na Rzeczypospolit

. Zgro-

madził wi

c w Małopolsce 36 tys. wojska koronnego, fortyfikował Lwów i Kraków. Turcy w tym samym miesi

zaatakowali jednak

e Austri

i omijaj

c forteczne punkty oporu, po trzech miesi

cach olbrzymia armia wielkiego

wezyra Kara Mustafy, okre

lana przez historyków na 140-180 tys. ludzi, obległa Wiede

. Sobieski zabrał z Krako-

wa 27 tys. wojsk koronnych, w tym 25 pułków husarii, i 29 lipca, nie czekaj

c na spó

niaj

cych si

Litwinów, po-

maszerował na odsiecz Wiedniowi. Na miejscu przej

ł komend

nad cało

wojsk sojuszniczych austriackich,

niemieckich i polskich, licz

cych ł

cznie ok. 72 tys.

ołnierzy.

W dniu 12 wrze

nia 1683 r. rozegrała si

decyduj

ca bitwa, która zako

czona została pogromem Turków.

Główn

rol

w niej odegrała szar

a husarii Sobieskiego i hetmanów Sieniawskiego i Jabłonowskiego. A po bitwie,

w nocy, w namiocie wezyra, król Polski napisał dwa listy. Jeden do papie

a ze słowami “Venimus, vidimus, Deus

vicit!” (Przybyli

my, zobaczyli

my, Bóg zwyci

ęż

ył), drugi do swojej

ony Marysie

ki. Do listu papieskiego doł

czył

zielony sztandar Proroka, natomiast w

lad za listem do Marysienki Sobieski odprawił do Krakowa 400 wozów z

broni

, siodłami, namiotami, arrasami, tkaninami, ubiorami i innymi cennymi przedmiotami, zdobytymi przez husa-

w wielkim obozie tureckim. Potem w marszu przez W

gry za cofaj

cymi si

Turkami, Sobieski odniósł jeszcze

jedno znacz

ce zwyci

stwo pod Parkanami, a w grudniu wraz z całym swym wojskiem wrócił do Krakowa.

W 1684 r. Rzeczpospolita weszła w skład

tej Ligi, zawi

zanej przeciwko Turcji, grupuj

cej Austri

, Wene-

i papieski Rzym. Wojna z Turcj

trwała wi

c dalej i w nast

pnych latach Polacy podj

li kilka wypraw na Podo-

le, Mołdawi

i Wołoszczyzn

, jednak bez istotnych efektów militarnych. Koncentruj

c si

na wojnach z Turcj

, So-

bieski nie potrafił ju

zreformowa

ustroju pa

stwa, zdoby

terenów nadbałtyckich, ani zabezpieczy

tronu dla

swego najstarszego syna Jakuba. Jedynie, zabiegaj

c o poparcie Rosji w wojnie z Turkami, zawarł w 1686 r. w

Moskwie pokój Grzymułtowskiego, w którym potwierdzone zostały warunki układu pokojowego z Andruszowa
sprzed 20 lat.

Natomiast na dworach magnackich rozkwitały bujnie intrygi i wa

nie o wpływy, władz

i pieni

dze. Sejmy zry-

wane były przez liberum veto, wojska koronne wykorzystywane przez hetmanów i magnatów do prywatnych celów,
rosła anarchia i rozbój w królestwie. Wszystko to przyczyniało si

do stopniowego załamywania si

struktur pa

stwowych i upadku presti

u króla, pogł

bionego dodatkowo przez kl

wojennej wyprawy do Mołdawii w 1691 r.

Po długotrwałej chorobie, król Jan III Sobieski zmarł w Wilanowie 17 czerwca 1696 r. na atak serca. Z okresu

jego panowania pozostało wiele budowli: m. in. pałac w Wilanowie, pałac Krasi

skich w Warszawie, zamek Lubo-

mirskich w Wi

niczu, ko

ciół Bernardynów obok Wawelu i ko

ciół

w. Piotra i Pawła w Krakowie. Wszystkie stano-

wiły wybitne dzieła architektoniczne w stylu barokowym, który charakteryzował si

bardzo bogatym zdobnictwem,

rze

i malarstwem.

Rosja. Po bezpotomnej

mierci w 1598 r. cara Fiodora I, Sobór Ziemski w Moskwie wybrał carem ksi

cia Bo-

rysa Godunowa (1598-1605), sprawuj

cego dot

d rz

dy regencyjne przez cały okres panowania niepełnospraw-

nego Fiodora I. Pierwsze trzy lata bezpo

rednich rz

dów zaj

ły Godunowowi sprawy wojny i pokoju. Chan krymski

Gazi Girej z wielkim wojskiem tatarskim dotarł a

do Moskwy, ale miasta nie odwa

ył si

zaatakowa

i wycofał si

z powrotem na Krym. Natomiast wobec wygasania rozejmów, zawartych po wojnach w Inflantach i Estonii ze
Szwecj

i Rzeczypospolit

, oba te pa

stwa wysłały swe poselstwa do Moskwy, celem przedłu

enia tych rozejmów.

Deputacja polska zaproponowała tak

e zawarcie unii personalnej przez ustanowienie króla polskiego Zygmunta III

Wazy carem Rosji. Propozycja została odrzucona, ale rozejm przedłu

ono o 20 lat. Z kolei Szwedzi proponowali

zawarcie sojuszu szwedzko-rosyjskiego przeciwko Rzeczypospolitej, do czego nie doszło, wobec

żą

Rosjan

przyznania im północno-wschodniej Estonii z miastami Narw

i Dorpatem.

W 1601 r. długotrwałe deszcze i wczesne mrozy zniszczyły zbo

a na polach w wielu regionach Rosji. To te

dwu nast

pnych latach nastał wielki głód w kraju, miały miejsce niepokoje i w

drówki zbiegłych i bezdomnych

chłopów, a zbo

e stało si

obiektem handlu spekulacyjnego. Godunow zwalczał spekulacj

, nakazał konfiskaty

ukrywanego zbo

a, stworzył spichrze carskie, sprzedaj

ce zbo

e dla głoduj

cej ludno

ci po cenach urz

dowych.

Dbał te

o rozwój gospodarczy i kulturalny kraju, tak

e o rozbudow

Moskwy. Otaczał opiek

kupców inflanckich,

którzy otrzymali prawo handlu w całej Rosji, był tolerancyjny religijnie. Post

powała kolonizacja terytoriów północ-

nej Azji, gdzie koloni

ci rosyjscy zało

yli szereg miast, m.in. Tiumen, Tobolsk i Tomsk. Jednak niepokoje społeczne

trwały a wzmagały je pogłoski,

e Dymitr, syn Iwana Gro

nego,

yje i nale

y mu si

dziedziczny tron.

Pierwszy Dymitr Samozwaniec ujawnił si

w 1603 r. Był to prawdopodobnie mnich, zbiegły z klasztoru Czud-

nowskiego na Litw

, wobec gro

żą

cej mu kary za herezje, a wychowany na dworze ksi

cia Adama Wi

niowieckiego

na Polesiu. Stamt

d wraz z 2,5 tys. zbrojnym oddziałem, zło

onym głównie z Polaków, ruszył na Moskw

. Wojska

Samozwa

ca opanowały szereg miast, ale nie potrafiły zdoby

Nowogrodu Siewierskiego, gdzie zostały rozbite w

bitwie z wojskami carskimi. Polacy powrócili wówczas do Polski, za

Samozwaniec odbudował swe wojsko,

wsparty przez bojarów opozycyjnych wobec Borysa Godunowa. W czerwcu 1606 r. opanował Moskw

, co uła-

twione zostało przez

mier

cara dwa miesi

ce wcze

niej.

mier

Godunowa otwarła okres tzw. “wielkiej smuty", to jest anarchii i zamieszek, trwaj

cych do 1613 r. Po

Borysie Godunowie carem został jego syn Fiodor II (1606), który rz

dził, przy pomocy swej matki, tylko dwa mie-

ce. Został zamordowany, wraz z cał

rodzin

Godunowych w trakcie zamieszek, jakie wybuchły po zaj

ciu Mo-

skwy przez oddziały Dymitra Samozwa

ca I, którego okrzykni

to wtedy carem.

Dymitr Samozwaniec I (1605-1606), zadeklarował pokojowe panowanie, zniósł kar

mierci i amnestionował

swych przeciwników. Chciał zorganizowa

wypraw

wojenn

przeciwko Tatarom krymskim i szukał sujuszników do

niej. Lecz odmówił poselstwu polskiemu Zygmunta III Wazy przekazania Smole

ska i Siewierszczyzny w zamian

za pomoc w zamierzonej wojnie. O

enił si

z Polk

Maryn

Mnichówn

, która przybyła z du

ym orszakiem i ojcem

do Moskwy, po czym uznana została za carow

. Wówczas bojarzy wzniecili powstanie antypolskie, podczas któ-

rego Dymitr Samozwaniec I i dwa tysi

ce jego popleczników, głównie Polaków, zostało zabitych, a ksi

ążę

Mni-

szech z córk

internowani poza Moskw

Kolejnym carem obwołany został wówczas przywódca spisku, bojar Wasyl Szujski (1606-10). Nie spowodowało

adnej poprawy sytuacji w Rosji, w której utrzymywał si

od lat silny kryzys gospodarczy i anarchia. Stały si

one

powodem wybuchu wielkiego antyfeudalnego powstania chłopskiego, pod przywództwem Iwana Bołotnikowa. Po
jego stłumieniu pojawił si

kolejny pretendent do tronu Dymitr Samozwaniec II, którego zwolennicy zbrojnie wyst

pili przeciwko carowi. Szujski, nie maj

c do

ść

własnych wojsk dla ich odparcia, zawarł pakt ze Szwecj

, otrzymuj

ich pomoc wojskow

, w zamian za zrzeczenie si

swych praw do Inflant. Stało si

to pretekstem do wznowienia

przez Polsk

wojny z Rosj

(1609-18) i w 1610 r. polskie oddziały hetmana Stanisława

ółkiewskiego zaj

ły Mo-

skw

, a car Wasyl Szujski wywieziony został i uwi

ziony w Polsce, gdzie wkrótce zmarł. Polacy zostali jednak

wyparci z miasta w sierpniu 1612 r. w wyniku powstania jego mieszka

ców, kierowanego przez ksi

cia Dymitra

arskiego i kupca Minina. Wówczas Sobór Ziemski, zwołany przez mieszczan i szlacht

rosyjsk

, obrał na cara

ksi

cia Michała Romanowa. Dał on pocz

tek nowej dynastii, panuj

cej w Rosji do 1762 r., a licz

c z liniami bocz-

nymi, a

do 1917 r.

Car Michał III (1613-1645), przede wszystkim musiał rozprawi

z szajkami i bandami, grasuj

cymi po

8-letnim okresie smuty, po całej Rosji. Nale

ały do nich równie

oddziały polskich lisowczyków Aleksandra Lisow-

skiego, słu

żą

cych wpierw drugiemu Dymitrowi Samozwa

cowi, a potem trudni

cych si

rozbojem. W 1617 r. Mi-

chał III zako

czył wojn

ze Szwecj

, a nast

pnie, po nieudanej wyprawie wojsk polskich na Moskw

, tak

e z Rze-

czypospolit

. Mianowicie w 1619 r. zawarty został w Dywilino (Deulin) rozejm rosyjsko-polski na 14 lat, pozosta-

wiaj

cy w r

kach polskich Smole

sk i ziemie czernichowskie oraz siewierskie.

Pokój zewn

trzny był Michałowi III niezb

dny dla odbudowy gospodarczej kraju, spustoszonego w okresie

smuty, i dla umocnienia centralnej władzy carskiej. Rozwój gospodarczy Rosji faktycznie powoli nast

pował, za

szczególnie intensywnie rozwijała si

kolonizacja północnej Azji przez Rosjan. Za panowania Michała III doszli oni

do rzeki Amur i morza Ochockiego na wschodnim kra

cu kontynentu azjatyckiego, zakładaj

c po drodze warowne

osady i miasta: Krasnojarsk, Irkuck, Jakuck, Jenisejsk, Ochock, Wierchoja

sk i inne.

W latach 1632-34, przed upływem okresu rozejmu z Polsk

, wykorzystuj

c okres bezkrólewia po

mierci Zyg-

munta III Wazy, Rosjanie oblegli Smole

sk, pragn

c odebra

ziemie smole

skie, lecz uniemo

liwiła im to odsiecz

nowego króla polskiego Władysława IV. Ta kolejna wojna polsko-rosyjska zako

czona została “pokojem wieczy-

stym" w Polanowie, zgodnie z którym Polska zatrzymała terytoria uzyskane w rozejmie dywili

skim, ale równocze-

nie król Polski zrzekł si

wszelkich roszcze

do tronu moskiewskiego.

mierci Michała III Romanowa, carem został jego syn Aleksy (1645-1676). Obj

ł on rz

dy w wieku 16 lat,

był bardzo pobo

ny, dbał o splendor swego dworu, lecz nie radził sobie w sprawach gospodarczych. Przyznawał

ulgi handlowe szybko bogac

cym si

kupcom i bojarom, oraz przywileje dla duchowie

stwa. Za

z drugiej strony

nowy kodeks s

dowy wprowadził ostre kary za najmniejsze przest

pstwa, a chłopi w pełni podporz

dkowani zostali

i uzale

nieni od feudalnych wła

cicieli ziemskich. Dla ludno

ci miejskiej bardzo uci

ąż

liwe było podwy

szenie po-

datku od soli. W rezultacie doszło do wyst

pie

chłopstwa i miast przeciwko bojarom i władzom pa

stwowym. Naj-

ksze konsekwencje miał tzw. “bunt solny" w miastach i car musiał wycofa

z cz

ęś

ci swych decyzji.

W 1654 r. Rosja zawarła w Perejasławiu uni

z Ukrain

, kierowan

przez atamana Bohdana Chmielnickiego.

Było to równoznaczne z rozpocz

ciem nowej wojny rosyjsko-polskiej. Wojska rosyjskie zaj

ły wtedy Smole

sk,

cał

Białoru

i cz

ęść

Litwy z Wilnem. Lecz zaraza, panuj

ca w Rosji i napa

ść

Szwedów na Rzeczpospolit

, spo-

wodowały wstrzymanie walk rozejmem w Niemierzy, po czym tak

e Rosja rozpocz

ła wojn

ze Szwecj

. Prowa-

dzona ona była jednak ospale, zako

czyła si

rozejmem w 1668 r.

Po odej

ciu Szwedów z Rzeczpospolitej i uznaniu przez hetmana Wychowskiego jej zwierzchnictwa nad Ukra-

, car Aleksy wznowił wojn

z Polsk

. Zako

czył j

dopiero pokój w Andruszowie w 1667 r., w którym ostatecznie

przyznane zostały Rosji ziemie smole

skie, czernichowskie i siewierskie oraz cała Ukraina Zadnieprza

ska wraz z

Kijowem.

W latach 1668-1671 miały miejsce w Rosji liczne bunty i powstania chłopskie, wzniecane przeciwko uciskowi

szczy

nianemu ze strony wielkich wła

cicieli ziemskich. Najwi

kszy, pod przywództwem Stiepana Razina, miał

charakter wojny chłopskiej, obj

ł tereny nad dolnym Donem i prawie całe Powoł

e, trwał dwa lata. Zako

czył si

rozbiciem przez regularne wojska carskie i ci

ęż

kimi represjami wobec opozycji chłopskiej.

mierci cara Aleksego rz

dy w Rosji przej

ł jego najstarszy syn, Fiodor III (1676-1682), maj

c 15 lat. Był

bardzo chorowity, wszechstronnie wykształcony. Znał j

zyk polski, który za jego panowania stał si

zykiem dwo-

ru. Wprowadził szereg reform w pa

stwie. Zniesione zostały niektóre drastyczne kary, ujednolicone podatki ludno-

ci, zwi

kszone kompetencje wojewodów, przy równoczesnym zmniejszeniu ilo

ci urz

dów i in.

Pragn

c unormowa

pokojowo stosunki z Polsk

przedłu

ył w 1678 r. rozejm andruszowski i zadeklarował

ęć

zawarcia pokoju. Nie uchronił si

jednak

e od wojny z Turcj

na Ukrainie, gdy hetman Doroszenko, zwasali-

zowany przez Turcj

, próbował podporz

dkowa

sobie cał

lewobrze

Ukrain

. Wojna zako

czyła si

w 1681 r.

utrzymaniem przez Turcje Ukrainy prawobrze

nej, uznaniem przez Turcj

praw Rosji do terenów Ukrainy zadnie-

prza

skiej i zakazem zasiedlania tzw. Dzikich Pól na południu Ukrainy.

mierci cara Fiodora III, w wyniku sporów i krwawych porachunków pomi

dzy strzelcami carskimi i bojara-

mi, ogłoszono równolegle carami dwóch braci, z ró

nych mał

stw, zmarłego: 15-letniego Iwana i 10-letniego

Piotra, zreszt

z, i przydano im za regentk

25-letni

ich siostr

, Zofi

(1682-1689). Faktycznie rezolutna Zofia

sprawowała władz

przez 7 lat, gdy

Iwan był niesprawny umysłowo, za

Piotr zbyt młody. W 1684 r. Zofia po-

twierdziła, zawarty wcze

niej, traktat pokojowy ze Szwecj

, a w 1686 r. zawarty został w Moskwie traktat z Polsk

zwany pokojem Grzymułtowskiego. Nazwa st

e na czele polskiego poselstwa stał wojewoda pozna

ski

Krzysztof Grzymultowski. Traktat utrwalił warunki rozejmu andruszowskiego i stanowił pakt obronny obu pa

stw

przeciwko Turcji.

Przez cały XVII w. trwały odkrywcze wyprawy rosyjskich podró

ników, naukowców i pionierskich osadników w

gł

b Azji na wschód od Uralu. W pierwszej połowie XVII w. Rosjanie skolonizowali ju

prawie cał

Azj

na północ

od Mongolii i rzeki Amur, z wyj

tkiem Półwyspu Kamczatki. Jednak w 1689 r. Rosja zawarła wymuszony traktat z

Chinami, w którym, w zamian za przywileje handlowe, odst

piła Chinom Kraj Nadamurski, to jest pas terytorium na

północ od Amuru. Głównym eksploatowanym ówcze

nie bogactwami Syberii były futra i skóry zwierz

ce, oraz

drewno, stanowi

ce podstawowy, wła

ciwie jedyny, materiał budowlany.

W XVII w. Rosja poczyniła te

pewne post

py w rozwoju swej gospodarki, w miastach powstały liczne manu-

faktury, rozwijał si

handel zagraniczny. Głównymi towarami eksportowymi były: futra syberyjskie, zbo

e, sól, ryby,

kawior, len, olej konopny i drewno, spławiane wielkimi rzekami. Znaczn

przeszkod

w kontaktach zagranicznych

był brak dost

pu Rosji do Bałtyku i Morza Czarnego.

W 1689 r. 17-letni carewicz Piotr został o

eniony przez swoj

matk

Natali

. Zgodnie z rosyjskimi obyczajami

stał si

w ten sposób pełnoletni i mógł panowa

bezpo

rednio. By do tego nie dopu

, jego siostra regentka Zo-

fia, wraz ze swym głównym doradca ksi

ciem Wasylem Golicynem, postanowili wtedy przej

ąć

tak

e formalnie

władz

carsk

w swoje r

ce. Spisek jednak

e si

nie udał i Zofia została zamkni

ta w klasztorze w Moskwie. Pełn

władz

w Rosji, jako jedyny car, przej

ł Piotr I.

Piotr I Wielki (1689-1725) otrzymał staranne wykształcenie, w młodo

ci nauczył si

zyka holenderskiego i

niemieckiego, interesowały go szczególnie zagadnienia wojskowe i techniczne. W latach 1697-98 zwiedził kraje
Europy Zachodniej, gdzie zapoznawał si

z osi

gni

ciami nauki i techniki oraz przeprowadził rozmowy w sprawie

zawi

zania koalicji antytureckiej. Po powrocie z rekonesansu zagranicznego Piotr I zainicjował wdra

anie szero-

kich reform, maj

cych na celu unowocze

nienie pa

stwa. Reformy dotyczyły wojska, gospodarki, administracji,

finansów pa

stwa, a tak

e o

wiaty, kultury i Cerkwi prawosławnej. Ale rozpocz

to od wprowadzania zmian w za-

kresie obyczajowo

ci. Np. bojarzy zostali przymuszeni do skrócenia szat i ogolenia bród. W ogóle brody mogli no-

tylko duchowni, chłopi i kupcy, ci ostatni za specjaln

opłat

. Natomiast Cerkiew prawosławna została ostatecz-

nie podporz

dkowana pa

stwu rosyjskiemu, które w ten sposób przej

ło kulturow

tradycj

Rzymu i Bizancjum, a

car rosyjski stal si

cesarzem wschodniorzymskim.

Jednak głównym celem, jaki wytyczył sobie Piotr I było “wyr

banie” dost

pu Rosji do ciepłych mórz, to jest do

Bałtyku i Morza Czarnego. Ju

w 1696 r. urz

dził wypraw

wojenn

przeciwko Turcji i zdobył port-twierdz

Azow, u

cia Donu do Morza Azowskiego. Na dalsz

ekspansj

na wybrze

a Morza Czarnego w tym czasie Rosjanie nie

mogli sobie jednak pozwoli

, wobec braku na zachodzie Europy koalicjantów do wojny z Turcj

Turcja osma

ska

Na pocz

tku XVII w. Turcja nadal była wielkim imperium, obejmuj

cym swymi granicami cały Bliski Wschód,

Anatoli

, Egipt, Bałkany i prawie całe W

gry. Pod jej kontrol

znajdowały si

ponad to liczne pa

stwa wasalne, jak

Mołdawia, Siedmiogród, Chanat Krymski w Europie oraz Trypolitania, Tunis i Algieria w Afryce. Za

flota turecka

panowała na wschodnich akwenach Morza

ródziemnego. Cho

zamieszkana przez dziesi

tki narodów, wyznaj

cych ró

norakie religie, Turcja utrzymywała jednak

e sw

spoisto

ść

, głównie dzi

ki panuj

cej w imperium szerokiej

tolerancji wyznaniowej i narodowo

ciowej.

stwo prze

ywało natomiast permanentny kryzys władzy, polegaj

cy na intrygach pałacowych, cz

stych

buntach i zamachach stanu, dokonywanych przez janczarów, stanowi

cych elit

wojskow

. Nie dopuszczali oni do

adnych reform w dziedzinie wojskowo

ci i zmieniali sułtanów według swego dora

nego upodobania. Nieustannie

rosn

ce podatki, niezb

dne na utrzymanie armii i administracji rozległego imperium, rujnowały gospodark

, rosła

korupcja, wyludniały si

miasta. Rekwizycje wojskowe i grabie

e inwentarza na wsiach powodowały ruin

chłopów.

Równie

od pocz

tku XVII w., podczas panowania sułtana Mehmeda II (1595-1609) miały miejsce liczne po-

wstania ludno

ci i bunty janczarów. Sam sułtan zabity został w zamachu pałacowym. Kryzys pa

stwa pogł

biał si

nadal za panowania kolejnych sułtanów Osmana II (1618-22) i Murada IV (1623-40). Kolejny sułtan Ibrahim

(1640-48) równie

został zabity w powstaniu, jakie wybuchło po zwi

kszeniu podatków po wojnie z Wenecj

Dopiero w drugiej połowie stulecia udało si

sułtanowi Mehmedowi IV (1648-87), ustabilizowa

dy, uzdrowi

finanse i odbudowa

autorytet pa

stwa. Po-kusił si

on nawet na wznowienie podbojów, zajmuj

c wysp

Kret

, w

wojnie z Wenecj

, oraz Podole z Kamie

cem Podolskim, po wojnie z Rzeczpospolit

w 1672 r., które Turcy potem

utrzymali mimo kl

ski pod Chocimiem w listopadzie 1673 r. Natomiast w 1683 r. 180-tys. armia wielkiego wezyra

Kara Mustafy ruszyła przeciwko Austrii, oblegaj

c jej stolic

, Wiede

. Doznała jednak sromotnej kl

ski w bitwie,

stoczonej 12 wrze

nia 1683 r., z poł

czonymi wojskami niemiecko-polskimi, dowodzonymi przez króla Polski Jana

III Sobieskiego. Spowodowała ona załamanie si

pot

gi Turcji, która od tego czasu rozpocz

ła si

wycofywa

terytoriów europejskich, co trwało wszak

e jeszcze prawie dwie

cie lat. Mocne pozycje Turcy zajmowali jeszcze na

południu Półwyspu Bałka

skiego. Tam jednak zostali zaatakowani przez wojska Republiki Wenecji. W 1685 r.

Wenecja opanowała Półwysep Peloponeski, tzw. More

, i atakowała dalsze terytoria greckie. Podczas obl

ęż

enia i

ostrzeliwania Aten w 1687 r. pocisk z działa armatniego trafił w

tyni

Partenonu na Akropolu, w której Turcy

urz

dzili wielki magazyn prochu. Jego eksplozja zniszczyła wiele marmurowych pos

gów i cz

ęś

ciowo konstrukcj

antycznej budowli.

W 1699 r. Turcja zmuszona została do zawarcia pokoju w Karlowicach w Wojwodinie, na mocy którego utraciła

prawie całe W

gry na rzecz Habsburgów niemieckich, Podole i cz

ęść

Ukrainy prawobrze

nej na rzecz Polski, a

, wyspy egejskie i twierdze w Dalmacji na rzecz Wenecji. Nieco wcze

niej nie oparła si

naciskowi Ro-

sjan, którzy zdobyli Zaporo

e i fort-twierdz

Azow, jaka dot

d blokowała im dost

p do Morza Azowskiego.

Afryka

Pocz

tki kolonizacji. W XV-XVII wiekach terytoria Afryki północnej, wzdłu

wybrze

a Morza

ródziemnego,

znajdowały si

pod panowaniem Turcji osma

skiej. Na pozostałej cz

ęś

ci kontynentu istniało jeszcze tylko kilka

kszych pa

stw-królestw i wiele drobnych pa

stewek wodzowskich. Do wi

kszych nale

ały: Maroko na wybrze-

u północno-wschodnim; Mali nad górnym Nigrem w regionie Sahary; Benin i Ghana nad Zatok

Gwinejsk

; Kongo

w dorzeczu wielkiej rzeki Kongo i Etiopia na Wy

ynie Abisy

skiej we wschodniej cz

ęś

rodkowej Afryki.

Mali istniało od XIII w. i

yło głównie z handlu, gdy

przez kraj ten przechodziły transsaharyjskie szlaki kara-

wanowe z północy do

rodka kontynentu. Stolica pa

stwa Timbuktu była dla całego regionu centrum handlowym

złota, soli, ko

ci słoniowej, sukna, ceramiki, koni, wielbł

dów, prosa, ry

u, cukru, orzechów, pieprzu, daktyli, oliwy,

suszonych fig, a tak

e niewolników. Ghana była jednym z najstarszych pa

stw Afryki, istniała ju

od 1000 lat. Etio-

pia powstała w XIII w. na miejscu pa

stwa Aksum, istniej

cego w

redniowieczu. Na pozostałych terytoriach Afryki,

zwłaszcza w rejonach nad Zatok

Gwinejsk

, wokół jezior Czad, Wiktoria i Tanganika oraz wzdłu

wybrze

rod-

kowej Afryki, istniało wiele małych pa

stw plemiennych, kierowanych przez wodzów ró

nych szczepów. Nale

ały

do nich m.in. Uganda w

rodkowej cz

ęś

ci kontynentu oraz Zimbabwe i Angola na południu.

W połowie XV w. rozpocz

ła si

penetracja zachodnich wybrze

y kontynentu przez Portugalczyków. Zakładali

oni faktorie handlowe na wybrze

ach od Gibraltaru po Przyl

dek Dobrej Nadziei, a potem tak

e dalej, a

do Mo-

zambiku, na wschodzie Afryki. Faktorie te słu

yły jako przystanie dla statków w drodze z Europy do Indii i Azji

Płd.-Wsch. Niektóre stanowiły bazy dla osadnictwa na s

siednich terenach. Tak powstały kolonie portugalskie w

Kongo, Angoli i Mozambiku.

Na niektórych terenach, kolonizowanych przez Portugalczyków, miejscowa ludno

ść

yła w zorganizowanych

strukturach pa

stwowych. Np. w dorzeczu rzeki Kongo istniało wielkie Królestwo Konga z rozwini

tym rolnictwem,

rybołówstwem, rzemiosłem i handlem, w którym rol

pieni

dza spełniały wyselekcjonowane muszle. W ci

gu kil-

kunastu lat swej handlowej i misyjnej działalno

ci, Portugalczycy zdobyli zaufanie króla Konga i dostojników jego

dworu, którzy przyj

li nawet chrzest, przechodz

c na wiar

chrze

cija

. Pó

niejsze nieporozumienia i konflikty

doprowadziły jednak

e do wojny Królestwa Kongijskiego z Europejczykami. Od 1518 r. głównie z Konga i Angoli

Portugalczycy uprowadzali czarnych niewolników, potrzebnych im do pracy na plantacjach bawełny i tytoniu w
Brazylii, oraz sprzedawanych Hiszpanom na Karaibach.

Proceder uprowadzania Murzynów jako niewolników istniał w Afryce ju

od XV w. Trudnili si

tym pocz

tkowo

tylko Arabowie, którzy sprzedawali ich na rynkach pa

stw

ródziemnomorskich, głównie w arabsko-tureckich pa

stwach w północnej Afryce. Gdy od połowy XVI w. zaistniało wielkie zapotrzebowanie na sił

robocz

na planta-

cjach i w kopalniach Brazylii i Ameryki Północnej, nast

piła wielka eskalacja handlu czarnymi niewolnikami w tam-

tym kierunku. Jego organizacj

na wielk

skal

zaj

li si

wpierw Portugalczycy, wkrótce po nich Hiszpanie, za

ca XVI w. Anglicy, którzy przej

wszy panowanie na morzach

wiata po rozbiciu w 1588 r Wielkiej Armady

hiszpa

skiej, obj

li równie

przodownictwo w dziedzinie handlu niewolnikami z czarnej Afryki.

Maroko. Jednym z krajów afryka

skich, który uzyskał du

e znaczenie w XVII w. było Maroko. Był to jedyny

kraj Maghrebu, nie podlegaj

cy Turcji osma

skiej. Poło

ony na północno-zachodnim skraju Afryki odgrywał du

żą

rol

dla Hiszpanii i Portugalii w ich ekspansji kolonialnej. W tym celu Portugalczycy zało

yli szereg warownych

faktorii wzdłu

wybrze

a atlantyckiego, za

Hiszpanie wzdłu

wybrze

ródziemnomorskich Maroka. Jednak

jeszcze w XVI w. panuj

cy w Maroku sułtanowie z dynastii Sadytów zaj

li wszystkie portugalskie porty atlantyckie.

W odwecie król Portugalii Sebastian zorganizował w 1578 r. zbrojn

krucjat

przeciwko Maroku, przeprowadzaj

na l

d afryka

ski ok. 27 tysi

czn

armi

. W bitwie z wojskami maroka

skimi została ona całkowicie rozbita, zgin

król Sebastian, z pogromu ocalało tylko ok. 100

ołnierzy.

Władca Maroka Al.-Masur (zwyci

zca) zamierzył wówczas podbi

urodzajne ziemie pa

stw nad Nigrem, za-

sobne w sól i złoto. W tym celu przygotował wielk

ekspedycj

, zło

głównie z dobrze wyszkolonych zaci

ęż

nych

ołnierzy hiszpa

skich, uzbrojonych w arkebuzy i artyleri

. Po ponad 4 miesi

cach uci

ąż

liwego marszu przez

Sahar

, armia ta dotarła w 1591 r. do Nigru i rozgromiła liczniejsze wojska pa

stwa Songhaj (dawne Mali), uzbro-

jone jedynie w dzidy i łuki. Maroka

czycy nie zdobyli jednak spodziewanych bogactw, ich panowanie nad czarnymi

plemionami dorzecza Nigru sko

czyło si

po ok. 80 latach.

Władza Sadytów trwała do 1659 r., kiedy zast

piona została przez dynasti

Alawidów. Zreorganizowali oni fi-

nanse pa

stwa i utworzyli siln

armi

zawodow

, zło

z niewolników. Maroko wówczas utrzymywało dobre

stosunki z Francj

Ludwika XIV, na której zreszt

sułtan Ismail (1672-1727) wzorował si

w budowie swych abso-

lutystycznych rz

dów i wielkiego pałacu, zwanego “maroka

skim Wersalem” w nowej stolicy Meknes. Maroko bu-

dowało sw

pot

na handlu złotem, czarnymi niewolnikami, sol

i na popieraniu piractwa morskiego przeciw

stwom chrze

cija

skim.

Indie

W XVII w. jprawie cały Półwysep Indyjski pozostawał pod władaniem królewskiej dynastii Wielkich Mogołów.

Pod ich rz

dami pozostawała równie

wschodnia cz

ęść

Afganistanu, gdzie dochodziło do licznych buntów i po-

wsta

niepodległo

ciowych plemion afga

skich. Mogołowie posiadali tam silne garnizony wojskowe w najwi

szych miastach Kabulu i Gazna, jakie zapewniały im panowanie na nizinach i w dolinach. Lecz w rozległych górach
ich ekspedycje wojskowe ponosiły kl

ski. Walki ustały dopiero wtedy, gdy afga

scy wodzowie plemienni otrzymali

bogate dary i nadania gruntów od cesarza Wielkich Mogołów.

Scentralizowane rz

dy Mogołów i brak powa

niejszych zagro

zewn

trznych, sprawiały,

e pa

stwo rozwi-

jało si

pomy

lnie. Zwłaszcza dzi

ki wydajnemu rolnictwu, najwi

kszej w

wiecie produkcji tekstyliów i intensyw-

nemu handlowi, głównie z regionem Bliskiego Wschodu i Europ

Handel z Europ

rozpocz

ł si

w XVI w. po odkryciu w 1498 r. przez portugalskiego

eglarza Vasco da Gama

drogi morskiej wokół Afryki do Indii. Pocz

tkowo handel prowadzili tylko kupcy portugalscy, którzy zakładali swe

faktorie na zachodnim wybrze

u półwyspu (najwi

ksze na wyspie Goa). W XVII wieku w Indiach istniało ju

tak

wiele faktorii holenderskich, francuskich i brytyjskich. które powstały wzdłu

całego wybrze

a subkontynentu..

Konkurowały one ostro mi

dzy sob

o prymat w intratnej wymianie handlowej z Europ

. Zdecydowanie na

pierwszym miejscu w tej walce konkurencyjnej uplasowała si

z biegiem czasu Wielka Brytania, dzi

ki działalno

Kompanii Wschodnioindyjskiej, utworzonej w 1600 r. roku specjalnie dla handlu z Indiami. Przy czym pierwsz

faktori

Brytyjczycy zało

yli w 1612 r., a 4 lata pó

niej zaj

li port Madras, który potem stanowił baz

wypadow

podboju całego subkonynentu. Europejscy kupcy najch

tniej kupowali w Indiach: pieprz, cynamon, imbir, indygo,

bawełn

, ry

, cukier trzcinowy, herbat

, tekstylia i opium.

Biali kolonizatorzy, przybyli z Europy, z biegiem lat zagarniali co raz wi

ksze terytoria, zwłaszcza wzdłu

wy-

brze

y. Przed ich penetracj

w gł

b Półwyspu Indyjskiego pa

stwo Wielkich Mogołów opierało si

skutecznie przez

dziesi

ciolecia. Jednak ostatni z władców mogolskich (1658-1707) był fanatycznym muzułmaninem i zaprowadził

prze

ladowania religijne wobec Hindusów. Przyczyniły si

one, obok wyzysku pracuj

cej ludno

ci przez lokalnych

feudałów, do szeregu powsta

, dezintegruj

cych pa

stwo. Najwi

kszym z nich było powstanie górali w prowincji

Dekanu, Marathów, które przerodziło si

wojn

z muzułmanami. W wyniku powstało niezale

ne od Mo-

gołów pa

stwo Maharasztra, dominuj

ce na subkontynencie.

Równocze

nie Brytyjczycy zaj

li wielkie miasta Madras (1639) i Bombaj (1661), a Francuzi Pondichery (1674).

Przez ró

ne układy handlowe z maharad

ami uzyskali te

prawa na handel w poszczególnych prowincjach.

Chiny

W Chinach od ko

ca XIV w. panowali cesarze rodzimej dynastii Ming. Ich rz

dy przyniosły pa

stwu wielki roz-

wój i dobrobyt. Lecz w styczniu 1556 r. w północnych prowincjach Chin wyst

piło pot

ęż

ne trz

sienie ziemi, w wy-

niku którego zgin

ło około 830 tysi

cy ludzi. Mi

dzy innymi z tego powodu w drugiej połowie XVI w. prze

ywały

Chiny znaczne trudno

ci gospodarcze, których rezultatem były liczne bunty i powstania chłopskie. Z tego osłabie-

nia Pa

stwa

rodka skorzystał ambitny wódz s

siedniej Mand

urii, Nurchaczi, podaj

cy si

za nast

mongol-

skiego Czyngis-chana. Wypowiedział wojn

Chinom i rozpocz

ł ich podbój, zdobywaj

c w 1620-25 r. cały Półwy-

sep Liaotung i du

e miasto Mukden, jakie ustanowił sw

stolic

. Nast

pnie Mand

urowie opanowali całe północne

Chiny, ogłaszaj

c utworzenie nowej cesarskiej dynastii Czing, która dotrwała do 1911 r.

Dynastia Ming panowała jeszcze nad wielkimi obszarami, ale w kraju szerzyła si

korupcja całego aparatu

urz

dniczego, kierowanego przez eunuchów cesarskich. Za

obci

ąż

anie nadmiernymi podatkami ludno

ci dopro-

wadziło do wielkiego powstania chłopskiego, jakie ogarn

ło mi

dzyrzecze rzek Jangcykiang i Huang-ho. Jego

przywódca ogłosił si

cesarzem, ustanawiaj

c sw

stolice w mie

cie Sian. Rozdzielił maj

tki wielkich feudałów

ziemskich pomi

dzy chłopów oraz zmniejszył obci

ąż

enia podatkowe ludno

ci. Lecz nowa dynastia nie utrzymała

długo. Mand

urowie, pod wodz

syna Nurchaczi, a przy pomocy resztek wojsk Minga, rozbili powstanie do

1644 r. i zaprowadzili własne rz

dy. Zmniejszyli aparat urz

dniczy, obnizyli podatki, eliminowali wpływy starej ary-

stokracji chi

skiej, przejmuj

c najwy

sze stanowiska w pa

stwie.

mierzanie buntów w Południowych Chinach zaj

ło jeszcze Mand

urom ok. 30 lat, a wcze

niej czy równo-

cze

nie przył

czyli do cesarstwa wysp

Tajwan, Tybet oraz rozległe obszary Azji

rodkowej i Mongoli

, dot

znajduj

cych si

pod panowaniem Wielkiego Chanatu Mongolskiego. Po tych podbojach w Pa

stwie

rodka przez

ponad sto lat panował pokój, wykorzystany z powodzeniem na rozwój gospodarczy i cywilizacyjny pa

stwa. Po

pocz

tkowym okresie twardych rz

dów, Mand

urowie poddali si

wpływom kultury chi

skiej i tradycji konfucja

skiej. Nie asymilowali si

jednak

e w

ród miejscowej ludno

ci, utrzymuj

c uprzywilejowan

pozycj

i stanowi

odr

, arystokratyczn

kast

urz

dniczo-wojskow

. Cz

ęś

ciowo tylko dopu

cili elity chi

skie do współrz

dzenia

krajem.

100

Japonia

W XVI w. cesarstwo japo

skie uległo znacznemu osłabieniu w wyniku rywalizacji o władz

i wojen pomi

dzy

cesarskimi rodami dynastycznymi (Dwory Północy i Południa). W okresie tym pojawili si

na wyspach japo

skich

pierwsi Europejczycy. Byli to misjonarze chrze

cija

scy i kupcy, którzy zakładali swe faktorie handlowe w miastach

portowych Japonii.

W 1603 r., po zwyci

stwie w wojnie domowej, do władzy w Japonii doszedł ród Tokugawa. Pocz

tki XVII w.

były to lata znacznego rozwoju rzemiosła i handlu, rozbudowywały si

miasta. Edo i Kioto w połowie XVII w. liczyły

po pół miliona mieszka

ców. Do rodu Tokugawa nale

ało ok. 1/4 obszaru Japonii. Jego przedstawiciele, jako

główni szoguni, sprawowali potem rz

dy w pa

stwie przez 250 lat. W pierwszej kolejno

ci ograniczyli oni rz

cesarza (mikado), którego rola sprowadzona została jedynie do funkcji religijnych i reprezentacyjnych.

Ogół obywateli został poddany

cisłej kontroli administracji centralnej, która poprzez system nakazów okre

lała

podatki, obowi

zki, sposób zachowania si

, ubierania i

ycia poszczególnych grup społecze

stwa. W tym celu

społecze

stwo podzielona zostało na cztery stany: wojskowych, rolników, rzemie

lników i kupców. Np. chłopom

mogli ubiera

jedynie w ubrania bawełniane, nie wolno im było zajmowa

handlem i rzemiosłem, a tak

ść

u jako towaru luksusowego i deficytowego w pa

stwie. Mieszczanom nie wolno było nosi

ozdób ze złota i

srebra, ani budowa

wysokich domów. Bogacili si

natomiast kupcy, którzy zrzeszeni byli w gildiach. Mo

nowład-

com nie mieli prawa utrzymywa

własnych oddziałów samurajów, ponad okre

lon

ich liczb

. Zreszt

warstwa

samurajów szybko si

kurczyła, wobec braku wojen zewn

trznych. A nie wolno im było zajmowa

adnymi

innymi pracami, jak wojowaniem. Obowi

zuj

religi

był konfucjanizm, jaki głosił

cisłe posłusze

stwo wobec

władz, za

buddyjskie klasztory znajdowały si

pod kontrol

szogunów.

Równocze

nie, aby uchroni

kraj przed wpływami zewn

trznymi, w tym głównie przed szerzeniem si

chrze-

cija

stwa, w 1639 r. zamkni

te zostały granice dla wszystkich cudzoziemców, za wyj

tkiem Holendrów, jak i dla

importu towarów, z wyj

tkiem faktorii chi

skich i holenderskich, utrzymanych tylko w Nagasaki. Stolic

stało si

Edo (pó

niejsze Tokio), b

ce posiadło

rodu Tokugawa. Miasto to w 1657 r. strawił po

ar, w którym

ycie

straciło około 100 tys. ludzi.

Scentralizowane, sprawne zarz

dzanie, i brak jakichkolwiek niepokojów wewn

trznych, pocz

tkowo sprzyjały

rozwojowi gospodarki, kultury i sztuki. Rosły miasta, rozwijało si

rzemiosło, w sztuce rozkwitały malarstwo, poezja

i teatr. Jednak

e krwawa rozprawa z misjonarzami portugalskimi, brak kontaktów z Europejczykami, odci

cie si

Japonii od wszelkich wynalazków i osi

gni

ęć

naukowych w zewn

trznym

wiecie, w dłu

szym okresie czasu spo-

wodowały zapó

nienie gospodarcze pa

stwa. Było ono ju

wyra

nie widoczne pod koniec XVII w., gdy doszło w

kraju do szeregu buntów chłopskich, tzw. “buntów ry

owych” i rozruchów w miastach,

żą

daj

cych restauracji wła-

dzy cesarza. Jednak

e ponowne otwarcie Japonii na

wiat zewn

trzny nast

piło dopiero w połowie XIX w.

Kolonizacja Ameryki

W XVII w. trwała nadal i rozszerzała si

kolonizacja obu kontynentów ameryka

skich przez Europejczyków.

Ustabilizowała si

władza Hiszpanów na terytoriach Meksyku i Ameryki

rodkowej, gdzie utworzyli oni Wice-

królestwo Nowej Hiszpanii oraz na zachodnim pobrze

u Ameryki Południowej, gdzie powstało Wicekrólestwo Peru.

Oba pa

stwa posiadały ju

ukształtowan

elit

władzy, jak

stanowiła w wi

kszo

ci szlachta kreolska, urodzona i

osiadła w Ameryce, a wywodz

ca si

z kolonizatorów hiszpa

skich.

Autochtonicznej ludno

ci india

skiej przypadła rola siły roboczej w gospodarce, ukierunkowanej przez koloni-

zatorów głównie na eksport monokultur rolnych i szlachetnych minerałów. Coraz wi

ksze obszary przeznaczano na

plantacje bawełny, tytoniu, kukurydzy, trzciny cukrowej, kakao i kawy lub wypas wielkich stad bydła, a tak

e po-

wstawały wci

ąż

nowe kopalnie złota, srebra i diamentów. Gdy zacz

ło brakowa

k do kator

niczej pracy na

plantacjach i w prymitywnych kopalniach, Portugalczycy i Hiszpanie rozpocz

li na wielk

skal

sprowadza

czar-

nych niewolników z Afryki, głównie z Angoli i Konga. Pierwszy ich transport na Karaiby zorganizowali Hiszpanie
ju

w 1605 r.

W XVII w. rozwin

ła si

równie

powa

nie kolonizacja obu Ameryk przez dalsze pa

stwa europejskie: Holan-

, Francj

i Angli

. Holendrzy opanowali cz

ęść

wybrze

y brazylijskich wokół miasta Pernambuko, wypieraj

stamt

d Portugalczyków i tworz

c tam koloni

Gujan

Holendersk

. Za

Francuzi i Anglicy działali i osiedlali si

Ameryce Północnej. Pierwsi Francuzi w 1604 r. na północy kontynentu, na Półwyspie Labrador, zało

yli koloni

Acadi

. Anglicy natomiast, poczynaj

c od 1607 r. skolonizowali pas terytoriów wzdłu

atlantyckich wybrze

y od

hiszpa

skiej Florydy po Acadi

. Zało

yli tam 13 swych prowincji-kolonii. W ich strefie nalazła si

kolonia ho-

lenderska na Półwyspie Manhattan. Zmusiło to Holendrów do jej odsprzedania. Anglicy ponad to opanowali ob-
szary na północy kontynentu, wokół Zatoki Hudsona.

Francuzi, po umocnieniu si

w Acadii rozpocz

li w połowie stulecia marsz wzdłu

rzeki

w. Wawrzy

ca, a na-

pnie tak

e rzeki Missisipi a

do Zatoki Meksyka

skiej, obejmuj

c we władanie całe wn

trze kontynentu. Rychło

doszło mi

dzy nimi a Anglikami do wzajemnych sporów i walk, b

cych zreszt

najcz

ęś

ciej przedłu

eniem

wojen prowadzonych w Europie. Do tych walk wci

gano i wykorzystywano tubylcze plemiona Indian: Irokezów,

Siuksów, Huronów, Mohikanów.

Pierwsze wyprawy kolonistów składały si

w du

ej mierze z awanturników i ró

norakich przest

pców. Pó

niej dominowała imigracja religijna, obejmuj

ca kwakrów, kalwinów, purytanów i katolików. Z Europy wygnały ich

wojny domowe, prze

ladowania i nietolerancja. Osadnicy europejscy zakładali plantacje upraw rolnych, warowne

101

osady i miasta, walczyli z przeciwno

ciami przyrody i Indianami. Prowadzili te

ywiony handel, kupuj

c od tubyl-

ców futra z bobrów, wydr, kun i lisów, kukurydz

i tyto

, a sprzedaj

c im głównie perkale, lusterka, ró

norakie na-

czynia i urz

dzenia gospodarcze, bro

paln

i “wod

ognist

”.

Bardzo du

żą

rol

w kolonizacji obu Ameryk, zwłaszcza terytoriów hiszpa

skich, odegrali misjonarze, zakony i

cioły katolickie. W ogóle wiara katolicka zakorzeniła si

szybko w

ród ludno

ci india

skiej, metyskiej, kreolskiej,

a pó

niej równie

murzy

skiej, przyjmuj

c form

wiary ludowej, w której znalazło si

wiele wierze

i obrz

dów,

zaczerpni

tych z pierwotnych kultów india

skich, a tak

e murzy

skich.

SPIS TREŚCI

Epoka Odrodzenia (1453-1700)

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Strona

Europa w XV w. -

Renesans - Florencja, państwa włoskie - Francja - Anglia - Półwysep Iberyjski - Rzesza

Niemiecka - Polska i Litwa - Czechy - Węgry - Półwysep Bałkański - Księstwo Wielkomoskiewskie

Odkrycie i podbój Ameryki -

Odkrycia geograficzne - Podróż dookoła świata - Podbój Ameryki

Europa w XVI w. -

Idee Odrodzenia - Reformacja - Półwysep Apeniński - Francja - Anglia - Portugalia -

Hiszpania - Niderlandy - Rzesza Niemiecka - Polska i Litwa - Rosja

Turcja

Szyicka Persja

Dynastia Mogołów w Indiach

Europa w XVII w. -

Rewolucja naukowa - Kontrreformacja - Francja - Anglia - Hiszpania, Zjednoczone

Prowincje Niderlandzkie (Holandia) i Portugalia - Pauperyzacja, bunty chłopskie, polowania na czarownice -Rze-
sza Niemiecka, wojna 30-letnia - Austria Habsburgów - Prusy Hohenzollernów - Dania, Szwecja - I Rzeczpospo-
lita - Rosja

Turcja osmańska

Afryka -

Początki kolonizacji - Maroko

Indie

Chiny

Japonia

Kolonizacja Ameryki

100

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Powtórka z renesans,odrodzenie z uwzględniem lektur
Renesans, Renesans2, Renesans (ODRODZENIE)
Renesans, Odrodzenie, Odrodzenie 1506 - 1622 - epoka odkryć
hfn, 1. Renesans, ODRODZENIE
HMP kolo renesans,odrodzenie
Odrodzenie Renesans Opracowanie
1288 odpowiedź na pytanie na ile renesans jest samodzielną epoką a na ile odrodzeniem antyku
epoki, odrodzenie, Podstawowe cechy kultury renesansu
RENESANS sciaga, Odrodzenie
Renesans, Renesans w architekturze stanowił odzwierciedlenie poglądów filozoficznych odrodzenia, pos
Renesans w architekturze stanowi│ odzwierciedlenie pogl╣dˇw filozoficznych odrodzenia
ODRODZENIE (Renesans), Opracowania lektur
Świat ideałów renesansowych w literaturze parenetycznej polskiego Odrodzenia
Odrodzenie Renesans Opracowanie IV
Odrodzenie, polski, lektura+notatki, Renesans
Renesans czyli Odrodzenie, Polonistyka, Opis każdej epoki
EPOKI, odrodzenie renesans, Mianem renesansu, czyli odrodzenia określa się epokę w dziejach kultury
ODRODZENI1, ODRODZENIE, RENESANS, HUMANIZM

więcej podobnych podstron