7

Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji

Dzie ci z za bu rze nia mi roz wo ju mo wy nie sta no wią

gru py jed no rod nej. Naj pow szech niej szym za kłó ce -
niem ko mu ni ka cyj nym wy stę pu ją cym w wie ku przed -
szkol nym i młod szosz kol nym są wa dy wy mo wy
(dys la lia), któ re są zwią za ne z aspek tem fo ne tycz nym.
Dziec ko nie wy ma wia ja kiejś gło ski (mo gi la lia), źle ją
wy ma wia (de for ma cja) lub za mie nia jed ną gło skę
na in ną (pa ra la lia), ale ta ką, któ ra ist nie je w sys te mie
fo no lo gicz nym współ cze sne go ję zy ka pol skie go.
Znacz nie po waż niej szym pro ble mem są spe cy ficz ne
za bu rze nia roz wo ju ję zy ko we go (spe ci fic lan gu age im -
pa ir ment – SLI) (Cza plew ska i Ka czo row ska -
-Bray 2002, Le onard 2006).

W kla sy fi ka cji ICD -10 okre śle nie spe cy ficz ne za -

bu rze nia roz wo ju mo wy i ję zy ka jest sto so wa ne wo bec
tych nie pra wi dło wo ści za cho wa nia ję zy ko we go, któ re
są pier wot ne i nie są na stęp stwem in nych pro ble mów
roz wo jo wych. Ter min SLI od no si się więc do dzie ci,

któ re cha rak te ry zu ją się zna czą cym de fi cy tem w umie -
jęt no ściach ję zy ko wych, ale dys po nu ją nor mal nym
słu chem. Nie stwier dza się u nich tak że żad nych wi -
docz nych uszko dzeń neu ro lo gicz nych. Brak jest oznak
za bu rzeń na pa do wych czy po ra że nia mó zgo we go,
dziec ko nie przyj mu je środ ków prze ciw dzia ła ją cych
na pa dom. Co nie zwy kle istot ne – dzie ci z SLI, ba da ne
ska lą nie wer bal ną te stów in te li gen cji, uzy sku ją wy ni ki
wła ści we dla da ne go wie ku (co naj mniej 85 punk tów
w ska li We chsle ra). Spe cy ficz ne za bu rze nia roz wo ju
mo wy nie są więc zwią za ne wprost z upo śle dze niem
mo to ry ki, upo śle dze niem sen so rycz nym, upo śle dze -
niem umy sło wym czy de pry wa cją śro do wi sko wą.
Choć trud no jest okre ślić ich przy czy nę, uwa ża się, że
po wsta ją w wy ni ku wro dzo nej, oko ło po ro do wej lub wy -
stę pu ją cej w pierw szych mie sią cach ży cia pa to lo gii,
co po wo du je, że za bu rze nia roz wo ju mo wy ob ser wo -
wa ne są od po cząt ku jej kształ to wa nia się.

T

rudności w czytaniu

a zaburzenia rozwoju mowy

Wiele dzieci, u których zdiagnozowano specyficzne zaburzenia rozwoju językowego w wieku 4–6 lat, osiąga
w przyszłości słabsze wyniki w testach badających poziom czytania niż ich rówieśnicy bez zaburzeń mowy.
Należy dołożyć wszelkich starań, aby dziecko osiągnęło zgodny z normą rozwojową poziom kompetencji
językowych, zanim jeszcze zacznie uczyć się czytać.

Ewa Czaplewska

Nieprawidłowości w rozwoju mowy a dysleksja

Mi mo że przy przed sta wia niu kry te riów dia gno -

stycz nych SLI po da je się, iż jest to za bu rze nie spe cy -
ficz ne, a więc ta kie, przy któ rym głów ne trud no ści,
w tym przy pad ku ję zy ko we, są pier -
wot ne, to jed nak wie lu ba da czy
pod kre śla

współ wy stę po wa nie

u dzie ci za bu rzeń mo wy i trud no ści
w czy ta niu (Bi shop i Le onard 2000,
Bog da no wicz i in. 2001, Kra so -
wicz -Ku pis 2003).

Jak za uwa ża Snow ling (2006),

opóź nie nie do ty czą ce roz wo ju mo -
wy lub funk cji ję zy ko wych mo że
ozna czać przy szłe pro ble my z czy ta niem. We dług au -
tor ki umie jęt no ści czy ta nia i pi sa nia po wsta ją na ba -
zie zdol no ści ję zy ko wych. Dla pra wi dło we go
utrwa le nia związ ków mię dzy dźwię ka mi i li te ra mi bar -
dzo waż na jest po praw na ar ty ku la cja. Po zo sta łe umie -
jęt no ści ję zy ko we są klu czo we dla ro zu mie nia
zna cze nia po je dyn czych wy ra zów czy zdań oraz łą cze -
nia ich w ca ły tekst i wy cią ga nia wnio sków. Zda niem
Bi shop i Snow ling (2004) 50% dzie ci z dys lek sją
speł nia rów nież kry te ria dla roz po zna nia SLI.

Zwią zek za bu rzeń roz wo ju mo wy i trud no ści

w czy ta niu wi docz ny jest szcze gól nie w wy ni kach ba -

dań lon gi tu di nal nych. Dzie ci, u któ rych zdia gno zo wa -
no spe cy ficz ne za bu rze nia roz wo ju ję zy ko we go w wie -
ku od 4 do 6 ro ku ży cia, ba da się kil ka lat póź niej

pod ką tem umie jęt no ści czy ta nia.
Oka zu je się, że wie le z nich osią ga
słab sze wy ni ki w te stach ba da ją -
cych po ziom czy ta nia, niż ich ró -
wie śni cy bez za bu rzeń mo wy.
Stwier dze nie, że pro ble my ję zy ko -
we we wcze snym dzie ciń stwie pro -
wa dzą do póź niej szych trud no ści
z czy ta niem, jest jed ną z nie kwe -
stio no wa nych hi po tez, na któ rej

opar tych jest wie le wy sił ków in ter wen cyj nych (Bi shop
i Le onard 2000).

Wie lu ba da czy pod kre śla jed nak fakt, że nie

wszyst kie pro ble my ko mu ni ka cyj ne ma ją zwią zek
z trud no ścia mi w czy ta niu. Naj czę ściej po ja wia ją się
do nie sie nia o związ ku za bu rzeń czy ta nia i nie wy star -
cza ją cych umie jęt no ściach fo no lo gicz nych. Ba da nia
te do ty czą przede wszyst kim trud no ści zwią za nych
z umie jęt no ścią roz po zna wa nia ry mów i ali te ra cji, roz -
po zna wa nia fo ne mów po cząt ko wych w wy ra zach, usu -
wa nia i li cze nia fo ne mów itp. (Bog da no wicz 2003,
Kra so wicz -Ku pis 2008). W li te ra tu rze przed mio tu pro -
ble my te okre śla się naj czę ściej ja ko zwią za ne ze
świa do mo ścią fo no lo gicz ną, czy li zdol no ścią do za -
sta na wia nia się i ma ni pu lo wa nia struk tu rą wy po wie dzi
nie za leż nie od jej zna cze nia (Stac kho use, Wells 1997,
s. 53). Spraw ne wy ko ny wa nie te go ty pu za dań wy ma -
ga po praw nej, do brze utrwa lo nej re pre zen ta cji fo no lo -
gicz nej każ dej gło ski. Se ne chal i in. (2004) uwa ża ją,
że za rów no ar ty ku la cja, per cep cja jak i świa do mość
fo no lo gicz na opie ra ją się na re pre zen ta cjach fo no lo -
gicz nych. Ja kość re pre zen ta cji fo no lo gicz nych de ter -
mi nu je po praw ność ar ty ku la cji, co z ko lei wpły wa
na osła bie nie lub wzmoc nie nie już ist nie ją cych re pre -
zen ta cji. W prak ty ce trud no ści zwią za ne z nie utr wa lo -
ną re pre zen ta cją fo no lo gicz ną ja kiejś gło ski mo gą

8

Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji

Dużyprocentdzieciz za-
burzeniamiczytaniabuduje
wypowiedzio prymitywnej
strukturzeskładniowej,
w którychpojawiająsię
agramatyzmy.

©iStockphoto.com

po le gać na tym, że dziec ko przy pró bie jej po wta rza -
nia wy ma wia gło skę raz pra wi dło wo, raz nie po praw -
nie. Je śli jesz cze do te go ma do dać znak gra ficz ny,
sto pień trud no ści po dwa ja się i uczeń nie jest w sta -
nie do pa so wać ani wła ści wej ar ty ku la cji, ani od po -
wied nie go zna ku.

Trud no ści w funk cjo no wa niu kom pe ten cji fo no lo -

gicz nej mo gą tak że wpły wać na kło po ty z lek sy ką.
Wie lu au to rów wska zu je na fakt, że u dzie ci z dys lek -
sją wy stę pu ją róż ne nie pra wi dło wo ści w za kre sie na -
zy wa nia ob raz ków (Bog da no wicz 2002) i obiek tów
(Le onard 2006). Z dru giej stro ny ba da cze SLI wy raź -
nie pod kre śla ją, że dzie ci przed szkol ne ze spe cy ficz -
ny mi za bu rze nia mi roz wo ju ję zy ko we go go rzej niż ich
ró wie śni cy z gru py kon tro l nej łą czą sło wa z de sy gna -
ta mi (Le onard 2006), a dzie ci szkol ne z SLI go rzej
od ró wie śni ków przy po mi na ją so bie li stę zna nych
słów oraz ma ją spo re trud no ści z wy do by wa niem ich
z pa mię ci. Być mo że po wo dem
są pro ble my z ła twym do stę pem
do wła snej sie ci lek sy kal nej i se -
man tycz nej, co po wo du je trud no -
ści z wy szu ki wa niem wła ści wych
słów, szyb kim, au to ma tycz nym na -
zy wa niem (RAN – Ra pid Au to ma -
tic Na ming), po dob nie jak dzie je
się to u dzie ci z ADHD (Char kes -
-Jul kow ski i in. 1997).

We dług psy cho lin gwi stycz nych kon cep cji prze -

twa rza nia pro ce sów mo wy (Snow ling i Stac kho -
use 2006), dzie ci per cy pu ją in for ma cje ję zy ko we
za po mo cą róż nych ka na łów (przede wszyst kim słu -
cho we go i wzro ko we go), za pa mię tu ją je, sor tu ją we -
dług roz ma itych kry te riów i ma ga zy nu ją w swo im
słow ni ku umy sło wym (le xi con), a na stęp nie se lek cjo -
nu ją i wy brzmie wa ją lub pi szą po szcze gól ne wy ra zy.
Za war te w słow ni ku umy sło wym in for ma cje o sło wach
do ty czą za rów no fo ne tycz nej, mor fo lo gicz nej, jak i se -
man tycz nej ich struk tu ry, tak więc nie utr wa lo ne re pre -

zen ta cje fo no lo gicz ne mo gą po wo do wać trud no ści
w utrwa la niu gra ficz nych ob ra zów słów.

Da ne do ty czą ce związ ku mię dzy trud no ścia mi

w czy ta niu a funk cjo no wa niem ję zy ko wym, obej mu ją -
cym spraw no ści mor fo lo gicz no -skła dnio we, są mniej
licz ne. I tak Spio nek (1985) oraz Sa wa (1990)

po da ją, że du ży pro cent dzie ci z za -
bu rze nia mi czy ta nia bu du je wy po -
wie dzi o pry mi tyw nej struk tu rze
skła dnio wej, w któ rych po ja wia ją
się agra ma ty zmy. Rów nież ba da nia
Bor kow skiej i Tar kow skie go (1990)
po twier dza ją, iż u dzie ci z za bu rze -
nia mi czy ta nia wy stę pu ją de fi cy ty
syn tak tycz ne za rów no w bu do wa -
niu, jak i od bio rze wy po wie dzi.

W ze sta wie niu z gru pą kon tro l ną, do bra ną na pod sta -
wie MLU (me an len ght of ut te ran ce), czy li śred niej
dłu go ści wy po wie dzi, wy po wie dze nia dzie ci z SLI
w wie ku 5 lat za wie ra ją mniej szą licz bę zdań skła do -
wych (Le onard 2006).

Dzie ci z SLI tak że ra dzą so bie sła bo z mor fo lo gią.

Praw do po dob nie mu szą one osią gnąć wyż szy
od ocze ki wa ne go po ziom MLU, za nim ich wy po wie dzi
osią gną po praw ność gra ma tycz ną. Wy da je się więc,
że wy so ce praw do po dob ne jest, iż de fi cy ty ję zy ko we
i trud no ści w czy ta niu mo gą mieć ja kieś wspól ne

9

Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji

Wysoceprawdopodobne
jest,iżdeficytyjęzykowe
i trudnościw czytaniumo-
gąmiećjakieśwspólne
podłoże.

©

iS

to

ck

ph

ot

o.

co

m

pod ło że. Kra so wicz -Ku pis (2003) twier dzi wręcz, że
nie wie le dzie ci z trud no ścia mi w czy ta niu i pi sa niu
po sia da do bre umie jęt no ści ję zy ko we i ko mu ni ka cyj -
ne. Au tor ka uwa ża, że dzie ci z dys lek sją ce chu je nie -
płyn ność wy po wie dzi – znacz nie czę ściej nie koń czą
roz po czę tych zdań oraz ro bią pau zy w to ku wy po wie -
dzi, co jest ob ja wem trud no ści z for mu ło wa niem wy -
po wie dzi ję zy ko wej. Zda niem Catts (1986) za rów no
za da nia z po wta rza niem słów, jak i te do ty czą ce czy -
ta nia, an ga żu ją zdol no ści zwią za ne z pro ce sa mi fo no -
lo gicz ny mi. We dług Tal lal (1987) zaś, dys lek sja
i za bu rze nia mo wy o cha rak te rze znie kształ ceń ję zy ka
to prze ja wy jed ne go de fi cy tu lin gwi stycz no -po znaw -
cze go, o wspól nym pod ło żu neu rop sy cho lo gicz nym.
Czy więc mo że my stwier dzić, że dzie ci, u któ rych we
wcze snym dzie ciń stwie zdia gno zo wa no za bu rze nia
ję zy ko we, bę dą mia ły w przy szło ści trud no ści z czy -
ta niem i pi sa niem? Zda niem ba da czy (Char kes -Jul -
kow ski i in. 1997, Le onard 2006) ist nie ją pre dy ka to ry,
któ re z du żym praw do po do bień stwem po zwa la ją prze -
wi dzieć owe trud no ści. Są to przede wszyst kim: ni -
skie wy ni ki w za kre sie dłu go ści wy po wie dze nia MLU
(me an len ght of ut te ran ce), za bu rze nia w funk cjo no -
wa niu tzw. świa do mo ści fo no lo gicz nej oraz trud no ści
z funk cjo no wa niem RAN (Ra pid Au to ma tic Na ming),
czy li wy szu ki wa niem wła ści wych słów, szyb kim, au -
to ma tycz nym na zy wa niem. W związ ku z tym szcze -
gól ną uwa gę pe da go gów i ro dzi ców po win ny zwró cić

wszel kie go ro dza ju opóź nie nia
w przy swa ja niu słow nic twa, bu do wa -
niu od po wied niej dłu go ści wy po wie -
dzi, a tak że róż ne nie ty po we
znie kształ ce nia wy ra zo we, czy li jak
pi sał Ka nia (2001) ilo ścio we i ja ko -
ścio we za bu rze nia fo ne mo wej i/lub
fo ne tycz nej struk tu ry wy ra zu. Za bu -
rze nia ilo ścio we to mię dzy in ny mi
uszczu ple nia struk tu ry wy ra zu, po -
wsta łe w re zul ta cie re duk cji sy lab, fo -

ne mów i grup fo ne mów (pat – ptak) lub wzbo ga ce nia
struk tu ry wy ra zów w wy ni ku

epen te zy

(do da wa nia) sy -

lab i fo ne mów (mle ble – me ble). Zmia ny ja ko ścio we
zaś po le ga ją przede wszyst kim na od mien nym w sto -
sun ku do wzor ca wy peł nia niu fo ne ma mi po szcze gól -
nych miejsc w wy ra zie (taf nuś – koł nierz).

Je śli cho dzi o ty po we dla wie ku dzie cię ce go wa -

dy ar ty ku la cyj ne, to pre dy ka to rem póź niej szych trud -
no ści w czy ta niu ra czej nie bę dą tzw. wa dy wła ści we,
po le ga ją ce na wy ma wia niu zde for mo wa nej for my gło -
ski (se ple nie nie mię dzy zę bo we czy tzw. „r” fran cu -
skie), a ra czej wszel kie go ro dza ju sub sty tu cje
(za mia ny jed nych gło sek na in ne, np. sza fa – sa fa)
czy eli zje (po mi ja nie gło sek, np. sza fa – afa), szcze -
gól nie je śli za bu rze nie ma cha rak ter „płyn ny”, czy li
da na gło ska wy ma wia na jest w jed nym wy ra zie tak,
w dru gim ina czej, a w trze cim w ogó le jest po mi ja na.

War to pa mię tać, że dzie ci w wie ku 4 lat z de fi cy -

ta mi ję zy ka mó wio ne go, któ re w wie ku 5–6 lat osią -
gnę ły już gra ni ce nor my, nie są zbyt za gro żo ne
pro ble ma mi z czy ta niem. Trud no ści te bę dą do ty czy -
ły je dy nie dzie ci, u któ rych de fi cy ty zwią za ne z ję zy -
kiem utrzy mu ją się dłu żej. Dla te ra peu tów mo wy,
ro dzi ców i na uczy cie li po win no to być ko lej nym do -

10

Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji

epenteza – wprowadzenie do wyrazu fonemów
bądź sylab, których nie ma w tych wyrazach
w języku otoczenia (Kania 2001)

©

iS

to

ck

ph

ot

o.

co

m

wo dem, że na le ży do ło żyć wszel kich sta rań, aby
dziec ko osią gnę ło zgod ny z nor mą roz wo jo wą po ziom

kom pe ten cji ję zy ko wych, za nim jesz cze za cznie uczyć
się czy tać.

11

Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji

Bi blio gra fia
D.V.M. Bishop, L.B. Leonard, SpeechLanguageImpairmentsinChildren:Causes,Characteristics,InterventionandOutcome.
East Sussex, UK: Psychology Press Ltd. 2000.
D.V.M. Bishop, M.J. Snowling, Developmental Dyslexia and Specific Language Impairment: Same or Different?,
„Psychological Bulletin” nr 130/2004, s. 858–888.
M. Bogdanowicz, Diagnozadysleksjirozwojowejw Polsce, [w:] Diagnozadysleksji, B. Kaja (red.), Bydgoszcz 2003, s. 9–35.
M. Bogdanowicz, Ryzykodysleksji.Problemi diagnozowanie, Gdańsk 2002.
M. Bogdanowicz, Specyficznetrudnościw czytaniui w pisaniu–dysleksjarozwojowa, [w:] Logopedia.Pytaniai odpowiedzi,
T. Gałkowski, G. Jastrzębowska (red.), Opole 2001.
A. Borkowska, Z. Tarkowski, Kompetencjajęzykowai komunikacyjnadzieciz trudnościamiw czytaniui pisaniu, „Logopedia”
nr 17/1990, s. 35–42.
W. Catts, SpeechProduction/PhonologicalDeficitsinReading-DisorderedChildren, „Journal of Learning Disabilities” nr 19/1986,
s. 504–508.
M. Charkes-Julkowski, S. Sharp, J. Stolzenberg, RethinkingAttentionDeficitDisorders, Cambridge, Massachusetts 1997.
E. Czaplewska, K. Kaczorowska-Bray, Współpracaterapeutówi rodzicóww procesiestymulowaniarozwojumowyu dzieci
ze specyficznymi zaburzeniami rozwoju mowy i języka, [w:] Metody wspomagające rozwój mowy w różnych jego
opóźnieniach, M. Przybysz-Piwkowa (red.), Warszawa 2002.
J.T. Kania, Szkicelogopedyczne, Lublin 2001.
G. Krasowicz-Kupis, Językowe, ale nie fonologiczne deficyty w dysleksji, [w:] Diagnoza dysleksji, B. Kaja (red.),
Bydgoszcz 2003.
G. Krasowicz-Kupis, Psychologiadysleksji, Warszawa 2008.
L.B. Leonard, SLI–Specyficznezaburzenierozwojujęzykowego, Gdańsk 2006.
B. Sawa, Dzieciz zaburzeniamimowy, Warszawa 1990.
M. Sénéchal, G. Ouellette, L. Young, Testingtheconcurrentandpredictiverelationsamongarticulationaccuracy,speech
perception,andphonemeawareness, „Journal of Experimental Child Psychology” nr 89/2004, s. 242–269.
M.J. Snowling, Languageskillsandlearningtoread:thedyslexiaspectrum, [w:] M.J. Snowling, J. Stackhouse, Dyslexia.
SpeechandLanguage, 2ndedition, Whurr Publishers London and Philadelphia 2006, s. 1–14.
H. Spionek, Psychologicznaanalizatrudnościi niepowodzeńszkolnych, Warszawa 1985.
J. Stackhouse, B. Wells, Children’sSpeechandLiteracyDifficulties, 1:A psycholinguisticFramework, Londyn 1997.
P. Tallal, TheNeuropsychologyofDevelopmentalLanguageDisorders, [w:] FirstInernationalSymposium–Specificspeech
andLanguageDisorderinChildren, London 1987.

dr Ewa Cza plew ska – psy cho log, pe da gog, lo go pe da. Kie row nik Za kła du Za bu rzeń Ko mu ni ka cji Ka te dry Lo -
go pe dii Uni wer sy te tu Gdań skie go, kie row nik Po dy plo mo we go Stu dium Te ra pii Lo go pe dycz nej UG, czło nek
Za rzą du Po mor skie go Od dzia łu Pol skie go To wa rzy stwa Lo go pe dycz ne go. Pro wa dzi te ra pię lo go pe dycz ną
i psy cho lo gicz ną z dzieć mi, mło dzie żą i ro dzi na mi.