17.03.2014

II grupa relacji: relacje taksonomiczne (taksonomii)

→

Związane są z klasyfikacją, kategoryzacją; opierają się na podobieństwie, na przynależności

między klasyfikowanymi obiektami.

Relacje te bazują na podrzędności lub nadrzędności znaczenie jednego leksemu zawiera się w

→

znaczeniu drugiego.

Wyraz nadrzędny semantycznie (mający szerszy zakres) nazywamy hiperonimem

(hiperonimia).

Drzewo – dąb

Rzeczownik „kwiat” jest hiperonimem dla wyrazu „tulipan” „kwiat” oznacza zbiór wszystkich

→

cech jakie posiadają rośliny ozdobne, „tulipan” to nazwa szczególnego kwiatu.

Wyraz podrzędny semantycznie nazywany hiponimem (hiponimia).

Hiponimy mają treść bogatszą od hiperonimów ponieważ zawierają znaczenie hiperonimu i

wskazują dodatkowo na cechy charakterystyczne dla nazywanego przez siebie obiektu.

Jeden hiperonim posiada zazwyczaj kilka hiponimów, które nazywamy ko-hiponimami, np.
stokrotka – róża – tulipan

Hiponimia oddaje zdolność ludzkiego umysłu do porządkowania wertykalnego czyli do

włączania pojęć w szersze klasy, np. zwierzę pies jamnik jamnik szorstkowłosy

→

→

→

III grupa relacji: relacje meronimiczne

→

Również mają charakter hierarchiczny; opierają się na przyległości, przynależności.

Jedno z pojęć zawsze odnosi się do całości obiektu, drugie mówi o części tejże całości, która

jednakże nie mogłaby funkcjonować niezależnie, osobno, np. ludzkie ciało, które składa się z
wielu części, a żadna z nich nie mogłaby funkcjonować samodzielnie

Relacje meronimiczne: metonimia, synekdocha

* Metonimia – polega na zastępowaniu nazwy rzeczy, cechy, czynności przez nazwę innej, ale
zbliżonej do poprzedniej stosunkiem:

skutku (pracuje w pocie czoła)
przyczyny (czytam Słowackiego)

miejsca (Biały Dom ogłosił)
zawartości (wypił dwie lampki wina)

ilości całość w stosunku do części (

→

kwitnący ogród, niebieskooka – oko a tęczówka)

* Synekdocha – odmiana metonimii, która polega na zastąpieniu nazwy całości lub ogółu

przedmiotów nazwą części lub całego przedmiotu:

relacja ilościowa (kupił sobie nowe cztery kółka, gadające głowy)

relacja gatunku zamiast rodzaju (śmiertelnik zamiast człowiek)
relacja materiał zamiast wykonany z niego przedmiot (żelazo zamiast miecz)

relacja rozumienie obiektu w l.poj zamiast mnogiej (Polak to pesymista)

IV grupa relacji: gradacja

→

Jest to stopniowanie semantyczne, polega na uszeregowaniu składników wypowiedzi według

tego jak się nasila lub słabnie ich intensywność znaczeniowa lub ekspresywna.

Typy gradacji:
•

Gradacja rosnąca hiperbola, wyolbrzymienie, które opisuje daną rzecz lub cechy

→

przedmiotu celowo lub jawnie w sposób wyolbrzymiony i przejaskrawiony; służy do wywołania

odpowiedniego nastroju, nacechowania emocjami, nadania odpowiedniego wydźwięku

(zazwyczaj negatywnego) - „morze łez”, „gigantyczny!”, „powtarzałam to 1000 razy!”
•

Gradacja słabnąca (opadająca) eufemizm, osłabianie danej cechy, zastępowanie

→

wyrażeń dosadnych lub wulgaryzmów wyrażeniami neutralnymi

kłamać mijać się z prawdą

→

umrzeć zasypiać w panu

→

•

Litota gradacja opadająca, osłabianie cechy, zastępowanie danego wyrażenia

→

zaprzeczonym wyrażeniem antonomicznym.
wielki niemały

→

głupi niemądry

→

Różnica pomiędzy eufemizmem a litotą jest taka, że eufemizm dotyczy łagodzenia określeń
wulgarnych i negatywnych, litota służy też łagodzeniu wyrażeń pozytywnych, neutralnych.

- kryterium formalne (gramatyczne) – określamy kategorię gramatyczną, do której należy substytut
(nowy wyraz)

4 typy:

1. Substytucja nominalna antecedens jest zastąpiony rzeczownikiem

→

zgon - umrzeć (synonimia)

2. Substytucja werbalna (czasownikowa) substytut jest czasownikiem

→

zabić - udusić (hiponimia)

3. Substytucja przymiotnikowa substytut jest przymiotnikiem

→

lwie – zwierzęce (hiperonimia)

4. Substytucja przysłówkowa substytut jest przysłówkiem

→

dobrze – świetnie (gradacja)

d) Anafora konceptualna – ten typ anafory zastępuje zdanie lub sekwencję zdań przy pomocy konceptu
abstrakcyjnego, czyli polega ona na zastąpieniu zróżnicowanej i bogatej treści jednym, krótkim, ale

abstrakcyjnym rzeczownikiem (abstrakcyjny – nie możemy go doświadczyć zmysłami, jest ubogi w
cechy, odnosi się do całej klasy obiektów).

na przykład:

„owe nieszczęścia” głód, nędza, cierpienie, wojna etc.

→

„te objawy, te symptomy” była słaba, miała kaszel, gorączkę i katar

→

inne: projekt, przedsięwzięcie, kryzys, wydarzenie

3 cechy anafory konceptualnej:

1. Ma charakter syntezujący, upraszcza, generalizuje

2. Funkcja redukująca – zastępuje cechy złożone, wieloelementowe
3. Wychodzi od konkretu prowadząc do abstaktu

ANAFORA

pronominalna

leksykalna

konceptualna

Endoforyczna

Egzoforyczna

Semantyczna

Gramatyczna