operator maszyn lesnych 833[02] z3 03 u

___________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Marta Ratajska

Pozyskiwanie produktów ubocznych lasu oraz prowadzenie
gospodarki łowieckiej 833[02].Z3.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr inż. Marek Krzemiński
mgr inż. Jan Przygodzki

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Marta Ratajska

Konsultacja:
mgr inż. Teresa Jaszczyk

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 833[02].Z3.03
Pozyskiwanie produktów ubocznych lasu oraz prowadzenie gospodarki łowieckiej, zawartego
w programie nauczania dla zawodu operator maszyn leśnych.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1. Pozyskiwanie produktów ubocznych lasu

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Zwierzęta łowne

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Prowadzenie gospodarki łowieckiej

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

Ewaluacja osiągnięć ucznia

Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o podstawach prowadzenia

gospodarki łowieckiej i kształtowaniu umiejętności pozyskiwania produktów ubocznych lasu.
W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

Schemat układu jednostek modułowych w module

833[02].Z3

ytkowanie lasu

833[02].Z3.01

Okre

lenie cech i wła

ciwo

surowca drzewnego

833[02].Z3.02

Wykonywanie prac zwi

zanych

z pozyskiwaniem drewna

833[02].Z3.03

Pozyskiwanie produktów

ubocznych lasu oraz

prowadzenie gospodarki

łowieckiej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posługiwać się terminologią dotyczącą środowiska leśnego,

−

zastosować przepisy ochrony środowiska,

−

zinterpretować podstawowe przepisy prawa dotyczące ochrony przyrody oraz gospodarki
łowieckiej,

−

rozpoznać podstawowe gatunki drzew i krzewów leśnych,

−

rozpoznać rośliny runa leśnego,

−

rozpoznać podstawowe gatunki zwierząt żyjących w lesie,

−

rozpoznać gatunki chronione roślin i zwierząt leśnych,

−

czytać rysunki,

−

stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przeciwpożarowe przy pracach
leśnych,

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

współpracować w grupie,

−

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami bhp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić uboczne użytki leśne,

−

określić sposoby pozyskiwania surowców zielarskich,

−

wykonać czynności związane z pozyskaniem surowców zielarskich,

−

określić sposoby pozyskiwania owoców leśnych,

−

rozpoznać grzyby jadalne i trujące,

−

określić sposoby pozyskiwania grzybów jadalnych,

−

rozpoznać gatunki zwierzyny łownej grubej,

−

rozpoznać gatunki zwierzyny łownej grubej na podstawie tropu,

−

rozpoznać podstawowe gatunki zwierzyny łownej drobnej,

−

wykonać drobne naprawy urządzeń łowieckich,

−

określić czynności związane z zakładaniem poletka łowieckiego,

−

wykonać urządzenia łowieckie,

−

określić zasady dokarmiania zwierząt,

−

rozpoznać szkody wyrządzane w lesie przez zwierzynę łowną,

−

posłużyć się mapą przeglądową leśnictwa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Pozyskiwanie produktów ubocznych lasu

4.1.1. Materiał nauczania

Rodzaje ubocznych użytków leśnych

Las dostarcza człowiekowi wielu różnych surowców. Najważniejszym z nich jest

oczywiście drewno. Oprócz drewna lasy dostarczają wielu innych surowców i dóbr, które
nazywamy leśnymi produktami niedrzewnymi lub produktami ubocznego użytkowania lasu.
Uboczne użytki leśne pozyskuje się z dolnych warstw lasu lub też są one otrzymywane
z samych drzew leśnych. Z dolnych warstw lasu (runa i podszytu) pozyskuje się jadalne
owoce leśne, leśne rośliny zielarskie, grzyby i świąteczne choinki. Surowce i produkty
uboczne otrzymywane z drzew leśnych to: żywica, cetyna, kora, sok brzozowy. Lasy są
miejscem polowań, które oprócz korzyści materialnych dają niematerialne, wynikające
z kontaktu człowieka z przyrodą. Prócz dziczyzny, skór, i innych surowców pochodzących ze
zwierząt leśnych do ubocznych użytków leśnych można zaliczyć również miód, pozyskiwany
z pasiek ustawianych w lasach lub na wrzosowiskach, oraz ślimaki winniczki pozyskiwane
głównie na potrzeby eksportu. Z lasu pozyskuje się tradycyjnie świąteczne choinki, choć
w ostatnich latach coraz częściej spotyka się drzewka w doniczkach lub choinki pochodzące
ze specjalnych plantacji [6, s. 10]. W poradniku szerzej zostały omówione użytki uboczne
roślinne, grzyby oraz zwierzęta łowne.

śywica w naszych drzewach znajduje się w drewnie sosny, świerka i modrzewia oraz

w pęcherzykach na korze drzew jodłowych. Świeża żywica sosnowa jest lekko żółtawą, lepką
cieczą o przyjemnym, balsamicznym zapachu. Powstaje w podłużnych i poprzecznych
przewodach żywicznych, znajdujących się w drewnie [4, s. 9]. śywicę sosnową pozyskuje się
przez systematyczne nacinanie i zbieranie żywicy z żywych drzew na spałach. Spała jest to
okorowana część pnia (maksymalnie do ¾ jego obwodu), na której wykonuje się ukośne
nacięcia w postaci rowków. Z żywicy otrzymuje się terpentynę i kalafonię – cenne surowce
chemiczne używane w produkcji farb, lakierów, klejów, leków, włókien syntetycznych, mas
plastycznych itd. Do niedawna żywica była jednym z ważniejszych gospodarczo produktów
ubocznego użytkowania lasu. Obecnie w Polsce nie pozyskuje się żywicy, jest ona
importowana.

Cetyna to uiglone gałązki sosnowe, świerkowe lub jodłowe. Są one często

wykorzystywane do dekoracji jako stroisz w kwiaciarniach. Ze względu na swój skład
chemiczny igliwie drzew leśnych wykorzystywane jest w przemyśle do produkcji olejków
eterycznych, mączki paszowo-witaminowej. Na bazie igliwia produkowane są kosmetyki oraz
lekarstwa.

Kora sosnowa jest obecnie szeroko stosowana w ogrodnictwie jako dodatek do

substratów glebowych, materiał do ściółkowania upraw oraz do produkcji kompostu.

Sok brzozowy jest wykorzystywany w przemyśle kosmetycznym, stosuje się go również

w medycynie jako lekarstwo. Współczesna technologia pozyskiwania soku brzozowego
polega na nawierceniu otworu w pniu i zamocowaniu w nim gumowej rurki, którą sok spływa
do pojemnika. Sok brzozowy na dużą skalę pozyskuje się obecnie w lasach Europy
wschodniej i Skandynawii [4, s. 14].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pozyskanie leśnych roślin zielarskich

Rośliny zielarskie od niepamiętnych czasów stosowane były w lecznictwie. Jeszcze do

połowy XIX wieku zioła były głównym źródłem środków leczniczych [3, s. 7]. O tym czy,
dana roślina ma właściwości lecznicze, decyduje obecność tak zwanych substancji czynnych.
Ciała czynne to związki chemiczne o dużej aktywności biologicznej. Związki te mogą mieć
bardzo różnorodną budowę i skład chemiczny; różnią się też trwałością i siłą działania.
W roślinach występują najczęściej całe zespoły składników. Działanie leków ziołowych jest
uzależnione od współdziałania wszystkich związków znajdujących się w danym surowcu
[6, s. 25].

Surowcem zielarskim jest ta część rośliny, w której jest największa ilość określonych

związków czynnych. Surowcem zielarskim mogą być różne części rośliny: liść, kwiat, ziele,
pączek, owoc, korzeń, kłącze, nasienie, zarodnik, kora. Zawartość związków czynnych
w roślinie ulega wahaniom w zależności od wieku rośliny, stadium rozwoju, od pogody oraz
pory dnia. W celu pozyskania ziół najlepszej jakości należy stosować się do zasad zbierania
poszczególnych części roślin, stanowiących surowiec zielarski.

Kwiaty mają najwyższą jakość na początku lub w pełni kwitnienia. Nie należny zbierać

kwiatów przekwitających. Kwiatostany obcina się całe, a następnie – jeżeli surowcem są
pojedyncze kwiaty – oddziela się je świeże lub po wysuszeniu.

Liście należy obcinać ostrym i nierdzewnym nożem, przed kwitnieniem, gdy są młode,

ale dobrze wyrośnięte. w niektórych przypadkach (borówki, mącznica) ścina się całe pędy,
a liście oddziela po wysuszeniu.

Ziele, czyli niezdrewniałą, nadziemną część rośliny, zbiera się wtedy, gdy większość

kwiatów już rozkwitła, a reszta jest w pąkach. Ścina się tylko górne części łodyg. Nie należy
ziela zrywać, bo powoduje to zgniecenie tkanek i obniża trwałość. Najlepiej przy zbiorze
posługiwać się ostrym sekatorem.

Nasiona i owoce zbiera się w końcu lata i na początku jesieni. Mięsiste owoce należy

zbierać w pełni dojrzałe i jędrne, ale nie przejrzałe. Niektóre, np. szyszkojagody jałowca
zbiera się po przymrozkach. Jeśli owoce zebrane są w owocostany, pozyskujemy je w całości,
a następnie oddzielamy przed lub po suszeniu.

Korzenie i kłącza wykopuje się późną jesienią, ale przed przymrozkami, ewentualnie

wczesną wiosną używając nierdzewnych narzędzi. Po wykopaniu surowiec otrząsa się
z ziemi, oczyszcza z drobnych korzonków i myje szybko pod bieżącą wodą, ale nie moczy
długo w wodzie. Wyjątkiem jest np. kłącze paproci narecznicy, które należy czyścić na sucho.

Korę pozyskuje się z młodych, zwykle 2–4 letnich pędów, wczesną wiosną w okresie

ruszenia soków, wtedy bowiem najłatwiej oddzielić ją od drewna. Korę należy zawsze
zdejmować ze ściętych gałązek, nigdy na pniu.

Pączki drzew i krzewów zbiera się zimą lub bardzo wczesną wiosną ze ściętych pędów.
Na jakość zbieranych ziół wpływają też warunki atmosferyczne panujące podczas zbioru.

Zwykle rośliny zaleca się zbierać podczas bezdeszczowej pogody, w słoneczne dni, po
obeschnięciu rosy, gdyż wilgoć ułatwia zaparzenie i niekorzystnie wpływa na jakość
i trwałość surowca.

Na wartość surowców zielarskich istotny wpływ mają czynniki działające również po

zbiorze rośliny, a więc sposób transportu, warunki suszenia, czas i sposób przechowywania.
Zioła należy zbierać do łubianek lub koszy, w żadnym razie nie do pojemników ze
sztucznego tworzywa lub toreb. Nie wolno zebranych roślin ugniatać [6, s. 36]. Zebranych
surowców zielarskich nie myje się (z wyjątkiem korzeni i kłączy), dlatego nie należy zbierać
ziół w pobliżu dróg oraz z terenów leśnych skażonych przez przemysł lub inną działalność
człowieka.

Po zbiorze zioła trzeba jak najszybciej rozłożyć do suszenia, jest to najprostszy sposób

ich utrwalenia. Zioła należy suszyć szybko, w odpowiedniej nie za wysokiej temperaturze,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przy zapewnieniu przepływu powietrza. W zasadzie surowców zielarskich nie można suszyć
na słońcu, ze względu na zmianę barwy i rozkład substancji czynnych. Bez szkody dla
wartości surowca można suszyć na słońcu owoce, korę i korzenie. Po wysuszeniu zioła
powinny być przechowywane w suchych i chłodnych pomieszczeniach, najlepiej
w wielowarstwowych, papierowych torbach. Suszonych ziół nie można przechowywać zbyt
długo (maksymalnie 3 lata, a najlepiej rok), bo tracą swoje wartości.

Przy zbiorze surowca zielarskiego należy przestrzegać podstawowych zasad ochrony

przyrody:

−

zbiór roślin leczniczych może być wykonywany tylko w miejscach, w których rośliny te
występują masowo,

−

nie można dopuszczać do całkowitego wyzbierania rośliny występującej na danym
stanowisku; powinno się zostawić około 1/3 roślin w celu jego odnowienia,

−

nie wolno zbierać surowca co roku z tego samego miejsca,

−

należy zbierać tylko te części roślin, które mają stanowić surowiec zielarski,

−

zbieracz powinien jednocześnie pozyskiwać tylko jeden gatunek rośliny, aby uniknąć
zmieszania ziół,

−

korę i pączki drzew należy pozyskiwać tylko ze ściętych pędów lub drzew i krzewów
przeznaczonych do wyrębu. Niedopuszczalne jest ścinanie wierzchołkowych pączków
z rosnących drzew,

−

przy pozyskiwaniu części podziemnych należy z powrotem zakopywać młode,
nieprzydatne na surowiec korzenie i kłącza,

−

podczas zbioru ziół nie można niszczyć innych rosnących na stanowisku roślin
i grzybów,

−

zbiór na własne potrzeby nie wymaga zezwoleń, zbiory dla celów przemysłowych
wymagają zawarcia umowy z nadleśniczym,

−

na zbiór surowców zielarskich z roślin objętych częściową ochroną potrzebna jest zgoda
wojewódzkiego konserwatora przyrody i przedstawiciela administracji Lasów
Państwowych,

−

nie wolno pozyskiwać ziół na terenach parków narodowych i rezerwatów przyrody.
Na skalę przemysłową zbiera się około 50 gatunków ziół leśnych.

Pozyskanie jadalnych owoców leśnych

Jadalne owoce pochodzące z naszych lasów, należą do najbardziej naturalnych i najmniej

skażonych owoców. Zawierają wiele cennych witamin i związków mineralnych. Z tych
powodów są cenionym i poszukiwanym produktem spożywczym.

Podstawowym problemem w użytkowaniu owoców leśnych, zwłaszcza jagodowych jest

ich niewielka trwałość w stanie świeżym. Owoce szybko więdną i łatwo ulegają fermentacji
i pleśnieniu. Duże znaczenie ma więc nie tylko właściwy sposób zbioru, transportu
i przechowywania owoców, ale także umiejętne przetwórstwo [6, s. 32].

Owoce zbiera się kiedy są w pełni dojrzałe, ale nie przejrzałe. Przejrzałe owoce bardzo

szybko się psują i mają małą wartość użytkową. Podczas zbioru, zwłaszcza borówki czernicy,
trzeba uważać aby nie ścierać nalotu woskowego, który chroni owoce przed wysychaniem.
Zbiór owoców leśnych wykonuje się ręcznie. Używanie specjalnych narzędzi zwanych
„grzebieniami” jest zabronione, gdyż niszczy się nimi rośliny. Niedopuszczalne jest koszenie
lub wyrywanie krzewów oraz obrywanie całych pędów. Podczas całego zbioru i transportu
owoców

należy

chronić

przed

bezpośrednim

nasłonecznieniem,

deszczem

i zakurzeniem [3, s.6]. Zbierać trzeba do przewiewnych koszy lub łubianek, nigdy do toreb,
aby nie dopuścić do zaparzenia i zgniecenia owoców.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W Polsce zbiera się około 20 gatunków owoców leśnych. Najważniejsze znaczenie

gospodarcze mają owoce: borówki czernicy, borówki brusznicy, żurawiny błotnej, dzikiej
róży, jeżyny, maliny, poziomki pospolitej, głogu, śliwy tarniny, jarzębiny. Większość roślin
leśnych o jadalnych owocach posiada również właściwości lecznicze i jest cennym surowcem
zielarskim.

Charakterystyka ważniejszych gatunków leśnych roślin zielarskich i owocodajnych

Borówka czernica występuje w borach sosnowych i świerkowych, również w borach

mieszanych, często tworząc rozległe jagodziska [6, s. 44]. Krzewinki czernicy
w sprzyjających warunkach dorastają do 50–60 cm. Gałązki czernicy są graniaste,
nieowłosione. Liście brzegiem piłkowane, zielone, jaśniejsze od spodu, opadają na zimę.
Kwiaty pojedyncze, niepozorne wyrastają z kątów liści. Borówka czernica kwitnie w maju
lub czerwcu [3, s. 5]. Owocami są powszechnie znane kuliste, czarne jagody z niebieskim
nalotem woskowym. Owoce zbiera się od końca czerwca do września. Owoce czernicy są
jednym z najważniejszych surowców runa leśnego w Polsce. Znaczna część owoców
przeznaczana jest na eksport w stanie świeżym. Borówka czernica jest ponadto ważną rośliną
leczniczą. Surowcem zielarskim są owoce i liście.

Rys. 1. Owoce borówki czernicy [3, s. 8]

Borówka brusznica występuje w lasach iglastych, na wrzosowiskach i torfowiskach.

Jest zimozieloną krzewinką o wysokości 10–20 cm, o łodygach wzniesionych, gęsto
ulistnionych. Liście drobne, skórzaste, błyszczące, lekko karbowane o podwiniętych brzegach
[12, s. 132]. Owocami są kuliste, czerwone, błyszczące jagody. Można je zbierać od końca
lipca aż do września. Owoce brusznicy mają kwaskowy smak i są wykorzystywane do
produkcji przetworów. Borówka ta jest również rośliną leczniczą. Surowcem zielarskim są
owoce i liście.

Rys. 2. Owoce borówki brusznicy [13]

śurawina błotna rośnie w borach bagiennych i na bezleśnych torfowiskach, tworząc

delikatną siatkę płożących się pędów [5, s. 10]. śurawina jest zimozieloną krzewinką
o delikatnych, rzadko ulistnionych łodyżkach. Liście są drobne, jajowate, z wierzchu
ciemnozielone i błyszczące, od spodu popielato oszronione. Owocem jest kulista, czerwona

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jagoda, średnicy 0,5–1,5 cm. śurawiny zbiera się najczęściej jesienią, chociaż zdarza się, że
owoce bywają zbierane dopiero wiosną po zejściu śniegów. śurawiny są cierpkie i kwaśne,
jednak są cenionym surowcem w przemyśle spożywczym oraz na domowe przetwory.

Rys. 3. Owoce żurawiny błotnej [15]

Berberys zwyczajny rośnie w borach mieszanych, na brzegach lasów, na miedzach,

w zakrzewieniach śródpolnych. Często można go też spotkać w ogrodach. Berberys jest
krzewem o wysokości do 3 metrów, z kanciastymi gałązkami o szarej i gładkiej korze.
Gałązki mają trójdzielne ciernie. W kątach cierni wyrastają krótkopędy o pojedynczych,
eliptycznych, ząbkowanych liściach. Kwiaty są żółte, silnie pachnące, zebrane w długie
grona. Owocem jest podłużna, czerwona jagoda o kwaśnym smaku. Owoce berberysu zbiera
się jesienią, zrywając je bez szypułek. Berberys to przede wszystkim roślina lecznicza.
Surowcem zielarskim są głównie owoce, niekiedy również kora i korzeń. Kora berberysu jest
trująca; większe dawki mogą być niebezpieczne dla zdrowia.

Rys. 4. Owoce berberysu zwyczajnego [15]

Jemioła pospolita jest półpasożytniczym krzewem osiedlającym się w koronach drzew

liściastych o miękkim drewnie, a także na sosnach i jodłach. Pokrój ma kulisty, pędy
rozgałęziają się widlasto. Liście zimozielone, skórzaste, o barwie żółtozielonej. Kwiaty
niepozorne, żółtawe zebrane w pęczki. Kwitnie w lutym i marcu. Owoce kuliste, białe lub
ż

ółtawe, z kleistym miąższem [12, s. 464]. Jemioła jest rośliną trującą. Surowcem zielarskim

jest ziele.

Bez czarny występuje w lasach liściastych, w zaroślach, na obrzeżach lasu, przy

drogach. Jest krzewem lub drzewkiem, wysokości do 10m, o szarej, spękanej korze. Młode
pędy mają charakterystyczny, biały szeroki rdzeń. Liście są złożone z 5 do 7 eliptycznych
listków o piłkowanych brzegach. Kwiaty są białe lub kremowe, o silnym charakterystycznym
zapachu, zebrane w wielokwiatowe, płaskie baldachy, średnicy dochodzącej do 20 cm.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Owocami są lśniące, czarne lub czarnofioletowe pestkowce, zawierające po kilka nasion. Bez
czarny jest rośliną leczniczą. Surowcem zielarskim są owoce i kwiaty. Kwiaty zbiera się
w pełni kwitnienia, owoce jesienią całkowicie dojrzałe, w obu wypadkach przez ścinanie
całych baldachów. Bez czarny zaliczany jest do roślin trujących. Spożycie świeżych,
zwłaszcza niedojrzałych jagód może spowodować objawy zatrucia.

Rys. 5. Owoce bzu czarnego [13]

Głóg jednoszyjkowy i dwuszyjkowy to dwa najbardziej rozpowszechnione gatunki

głogów występujące w Polsce. Oba gatunki mają identyczne znaczenie użytkowe, zarówno
lecznicze jak i kulinarne. Głogi rosną w widnych lasach liściastych, na brzegach lasów,
zrębach, w zaroślach. Głóg jest ciernistym krzewem lub małym drzewkiem, wysokości 2–5 m.
Liście o zmiennym kształcie i wielkości, 3–7 klapowe, zwykle głęboko podzielone,
z wierzchu połyskujące, od spodu jaśniejsze. Kwiaty o białych prawie okrągłych płatkach są
zebrane w wielokwiatowe podbaldachy. Owoce pozorne typu jabłkowatego są okrągławe lub
jajowate, czerwone, z jedną pestką (głóg jednoszyjkowy) lub czasem z dwiema (głóg
dwuszyjkowy). Surowcami pozyskiwanymi z głogu są kwiaty i owoce. Kwiaty zbiera się
w początkach kwitnienia przez ścinanie całych kwiatostanów wraz z 2–3 najbliższymi liśćmi.
Owoce zbiera się w pełni dojrzałe, we wrześniu lub w początkach października.

Rys. 6. Kwiaty głogu [13]

Jeżyna. W Polsce występuje około 90 gatunków jeżyn, spośród których kilka ma

wartościowe, smaczne owoce. Jeżyny rosną w lasach iglastych i liściastych w miejscach
prześwietlonych. Jeżyna jest krzewem dorastającym do 1,5 m wysokości. Ma kanciaste pędy
opatrzone silnymi, zaostrzonymi, zakrzywionymi i spłaszczonymi kolcami. Liście są złożone,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zwykle 5-listkowe. Kwiaty białe lub jasnoróżowe. Owoce dojrzewają w sierpniu i we
wrześniu, są prawie czarne. Owoce są bardzo smaczne, zbiera się je na przetwory. Surowcem
zielarskim są owoce oraz liście. Liście jeżyny zbiera się przed kwitnieniem najlepiej w maju
lub czerwcu.

Rys. 7. Owoce jeżyny [13]

Konwalia majowa występuje w lasach liściastych i zaroślach na żyznych glebach. Jest

rośliną zielną o długich, czołgających się kłączach. Liście odziomkowe, eliptycznojajowate,
z równoległym unerwieniem. Kwiaty dzwonkowate, białe, silnie pachnące. Kwitnie w maju
i czerwcu. Owocem jest kulista, czerwona jagoda. Cała roślina jest trująca. Konwalia jest
jedną z najważniejszych roślin leczniczych. Surowcem jest ziele, czyli kwiatostany wraz
z otaczającymi je liśćmi. Zbiera się je wiosną w początkowej fazie kwitnienia, podczas dobrej
pogody. Konwalia jest objęta częściową ochroną i jej zbiór ze stanowisk naturalnych wymaga
uzyskania specjalnego zezwolenia.

Rys. 8. Kwiaty konwalii majowej [13]

Kruszyna pospolita rośnie w wilgotnych lasach, a także w zaroślach nad brzegami rzek

i jezior. Jest okazałym krzewem lub drzewkiem, wysokości do 5 m. Gałązki są gładkie,
kruche, odchodzą od pędu głównego prawie pod kątem prostym. Liście są duże, eliptyczne,
ze skośnymi dobrze widocznymi nerwami. Kwiaty niepozorne, zielonkawe. Owoce są czarne,
kuliste, pojawiają się od lipca do października. Owoce kruszyny są trujące. Kruszyna jest

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jedną z najważniejszych roślin leczniczych. Surowcem jest kora. Pozyskuje się ją wiosną
przed rozwojem liści, z młodych gałązek. Jest objęta częściową ochroną i jej zbiór ze
stanowisk naturalnych wymaga uzyskania specjalnego zezwolenia.

Rys. 9. Owoce kruszyny pospolitej [3, s. 9]

Malina właściwa rośnie na glebach żyznych w lasach i zaroślach, na zrębach. Jest

krzewem osiągającym wysokość 2 m. Ma obłe, łukowato wygięte, oszronione pędy, w dolnej
części okryte kolcami. Liście są złożone, ostro piłkowane , od spodu białawe. Kwiaty są białe.
Dojrzewające w lipcu owoce są czerwone, pachnące i bardzo smaczne. Są zbierane na
przetwory. Właściwości lecznicze mają owoce i liście maliny.

Dzika róża rośnie na brzegach lasów, przy drogach, w zakrzewieniach śródpolnych. Jest

krzewem osiągającym do 3m wysokości. Na pędach ma gęsto rosnące, grube, sztywne,
hakowato zagięte kolce. Liście są złożone z 5–7 listków. Kwiaty są jasnoróżowe lub białe.
Owoce o kształcie eliptycznym, mocno czerwone, dojrzewają we wrześniu. Owoce są
zbierane na domowe przetwory i jako surowiec zielarski. Właściwości lecznicze posiadają też
kwiaty. Owoce zbiera się tuż przed pełnym dojrzewaniem; muszą być już czerwone lecz
jeszcze twardawe.

Rys. 10. Owoce dzikiej róży [3, s. 9]

Wrzos rośnie na ubogich, kwaśnych glebach. Występuje w suchych borach, dąbrowach,

buczynach, na obrzeżach lasu i torfowiskach. Często tworzy wrzosowiska. Wrzos jest
zimozieloną krzewinką, wysokości do 80cm. Młode gałązki są gęsto ulistnione. Liście są
bardzo drobne, błyszczące, igiełkowate. Kwiaty są lilioworóżowe, zebrane na szczytach
gałązek, pojawiają się w sierpniu i we wrześniu. Wrzos jest rośliną leczniczą. Surowcem
zielarskim jest kwiat i ziele. Pozyskuje się je w początkowej fazie kwitnienia, zwykle
w końcu sierpnia, ścinając w połowie kwitnące, niezdrewniałe pędy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ogólna charakterystyka i pozyskanie grzybów

Grzyby to jedna z najliczniejszych grup organizmów. Obecnie uznano je w systematyce

za oddzielną grupę, trzecie królestwo organizmów, mające rangę równą roślinom
i zwierzętom [6, s. 99]. Główną część grzybów stanowi rozprzestrzeniona pod ziemią
grzybnia złożona z nitkowatych strzępek, które pobierają niezbędne składniki pokarmowe. Na
powierzchni widzimy tylko krótko żyjące owocniki grzybów. Owocniki grzybów mogą mieć
różny kształt. Grzyby jadalne mają najczęściej owocniki w postaci kapelusza osadzonego na
trzonie.

Grzyby jadalne to takie, których owocniki są smaczne i nie zawierają szkodliwych dla

zdrowia i życia ludzi substancji. Wyróżnia się grzyby jadalne prawnie dopuszczone do
sprzedaży i przetwórstwa oraz zbierane na własny użytek. Wykaz Ministerstwa Zdrowia
z 2004 roku (aktualnie obowiązujący) obejmuje 42 gatunki grzybów występujących dziko
oraz uprawnych.

Grzyby trujące zawierają groźne dla życia lub zdrowia związki chemiczne. W Polsce do

grzybów trujących zaliczamy około 250 gatunków, wśród których najczęściej zatrucia
pokarmowe powoduje około 35 gatunków grzybów, z czego tylko kilka może spowodować
zatrucia śmiertelne. Do najgroźniejszych, wyjątkowo toksycznych dla organizmu człowieka
należą: muchomor sromotnikowi, oraz podobne do niego, biało zabarwione – muchomor
jadowity i wiosenny.

Grzyby należy zbierać do wiklinowych koszy lub łubianek, które są lekkie, przewiewne

i sztywne. Grzyby w takich pojemnikach nie zaparzają się, nie łamią i nie kruszą. Nie
spełniają takich warunków wszelkiego typu siatki, plecaki, torby i worki foliowe. Grzyby
należy wkładać do koszyka w sposób uporządkowany trzonami do dołu, co zapobiega ich
wybrudzeniu i zapiaszczeniu. Na dno koszyka układamy grzyby twarde, na wierzch owocniki
kruche.

Zbierane owocniki grzybów należy delikatnie wykręcić z podłoża. Nie niszczy się w ten

sposób grzybni, co zapewnia ciągłość wytwarzania owocników jeszcze niekiedy w tym
samym sezonie i w latach następnych. Jeżeli wykręcanie jest utrudnione, to obcinamy trzon
nożem możliwie najniżej ziemi lub podłoża, z którego grzyb wyrasta np. pniaka, pnia drzewa.
Podczas obcinania owocnika powinno się dokładnie obejrzeć, w jaki sposób jest zbudowana
nasada trzonu, co ułatwi prawidłowe oznaczenie gatunku grzyba.

Nie należy zbierać owocników zaczerwionych, starych, zniszczonych, niejadalnych,

nieznanych. Są one nieprzydatne do konsumpcji, a w lesie mogą nadal spełniać liczne funkcje
np. rozsiewać zarodniki, być pokarmem dla zwierząt leśnych. Nie zbieramy także owocników
bardzo młodych, jeszcze nie rozwiniętych, ponieważ takie szczególnie trudno oznaczyć,
a poza tym nie wytworzyły one jeszcze i nie rozsiały zarodników. Naganne i zabronione jest
rozgarnianie ściółki leśnej w poszukiwaniu i przy zbiorze grzybów.

Obcinanie owocników w połowie trzonu oraz obcinanie samych kapeluszy jest

szkodliwe, ponieważ pozostałe trzony lub ich części gniją, co uniemożliwia wytwarzanie
przez grzybnie nowych owocników. Grzyby przed włożeniem do koszyka należy oczyścić na
miejscu zbioru. Uzyskuje się przez to dwa efekty: nie brudzi się wcześniej zebranych
grzybów, a ponadto obcięte części owocników mogą przyczynić się do zasiedlenia
podłoża [6, s. 106].

Charakterystyka najważniejszych leśnych grzybów jadalnych.

Czubajka kania występuje w prześwietlonych lasach liściastych, rzadziej w iglastych,

ponadto na skrajach lasów, w parkach, na zrębach. Kapelusz ma jasnobrązowy, za młodu
kulisty lub jajowaty, później płaski, z tępym garbkiem na szczycie, średnicy 10–30 cm.
Powierzchnia kapelusza jest sucha, pokryta grubymi wełnistymi łuskami, na szczycie gładka.
Blaszki są białawe, gęste, nieprzyrośnięte do trzonu. Trzon jest białawy, z ciemniejszym,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zygzakowatym wzorkiem, bardzo długi 15–30 cm, u podstawy zgrubiały, wewnątrz pusty. Na
trzonie znajduje się podwójny, nieprzyrośnięty pierścień (można go przesuwać jak obrączkę)
[9, s. 41]. Owocniki występują od lipca do listopada. Do spożycia nadają się tylko kapelusze.

Rys. 11. Młody owocnik czubajki kani [13]

Maślak zwyczajny występuje w lasach iglastych zwykle pod sosnami. Kapelusz

czekoladowobrązowy, za młodu półkolisty, później wypukły. Powierzchnia kapelusza gładka,
lepka i śluzowata. Skórka łatwo daje się ściągnąć. Rurki za młodu żółtawe, później oliwkowe,
po naciśnięciu nie przebarwiają się, przyrośnięte do trzonu lub zbiegające. Trzon krótki,
pełny, żółtawy, z białawym, a później ciemnofioletowym pierścieniem.

Rys. 12. Owocnik maślaka [15]

Pieprznik jadalny występuje od maja do listopada w różnych typach lasów, najczęściej

w borach. Owocniki pojawiają się gromadnie w ściółce, mchu, wśród opadłych liści. Grzyb
bardzo pospolity i powszechnie znany [6, s. 168]. Kapelusz bladożółty do pomarańczowego,
za młodu wypukły, potem lejkowaty, o nieregularnie powyginanym brzegu. Blaszki w formie
listewek, zabarwione jak kapelusz, często łączące się ze sobą, daleko zbiegające na trzon.
Trzon krótki, pełny, koloru kapelusza, zwężony u podstawy [9, s. 43].

Podgrzybek brunatny jest pospolity w lasach iglastych i mieszanych, zwłaszcza pod

sosnami. Kapelusz ma półkolisty, później płaski czekoladowobrązowy do ciemnobrązowego,
jedwabiście zamszowaty, podczas wilgotnej pogody śliski. Rurki są przyrośnięte,
bladożółtawe, po naciśnięciu błękitnieją. Trzon jędrny, gruby, jaśniejszy niż kapelusz, bez
rysunku siateczki [2, s. 194].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 13. Podgrzybki brunatne [15]

Borowik szlachetny występuje w lasach iglastych pod sosnami oraz w lasach liściastych

pod dębami i bukami. Kapelusz jest początkowo półkolisty i białawy, później poduchowaty,
jasnobrązowy do ciemnobrązowego. Skórka gładka, sucha, podczas wilgotnej pogody
i u starszych owocników staje się lepka. Rurki są długie żółtozielonkawe, przy trzonie
zatokowato wcięte [2, s. 198]. Trzon biały do popielatego, w górnej części pokryty
jasnobrązową lub białawą siateczką, masywny, za młodu pękaty, potem cylindryczny.

Rys. 14. Borowik szlachetny [15]

Koźlarz babka występuje w lasach różnych typów z udziałem lub domieszką brzozy,

częstszy w miejscach wilgotnych. Kapelusz jasnoorzechowy do szarobrązowego. Za młodu
półkolisty, potem wypukły. Powierzchnia kapelusza gładka, sucha. Rurki białawe, potem
szarobrązowe, po uszkodzeniu przebarwiające się na brązowo , przy trzonie głęboko wcięte.
Trzon białoszary smukły, włóknisty, pokryty licznymi, ciemnymi kosmkami. Miąższ biały, za
młodu twardy, szybko staje się gąbczasty, po przecięciu nie przebarwia się.

Koźlarz czerwony występuje pod osikami w lasach, zaroślach, zadrzewieniach

ródpolnych. Kapelusz czerwonopomarańczowy do ciemnoczerwonego, za młodu kulisty,

potem wypukły. Powierzchnia kapelusza gładka, zamszowa, sucha. Rurki białawe, potem
szarawe, po uszkodzeniu przebarwiające się na brązowo , przy trzonie zatokowato wcięte.
Trzon długości 5–15 cm, białawy pokryty czerwonobrązowymi kosmkami. Miąższ biały, po
przekrojeniu czernieje.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 15. Koźlarz czerwony [15]

Gąska niekształtna występuje w lasach iglastych na glebach piaszczystych, najczęściej

pod sosnami. Owocniki rosną prawie zawsze grupowo; pojawiają się od września, aż do
grudnia. Kapelusz oliwkowobrunatny lub szaroczarny, na szczycie zazwyczaj ciemniejszy, za
młodu półkolisty, potem wypukły do płaskiego. Powierzchnia kapelusza gładka
z promienistymi włókienkami. Blaszki za młodu białe, później żółtawe, gęste, przy trzonie
zatokowato wcięte. Trzon białawy, walcowaty [9, s. 46].

Rys. 16. Gąska niekształtna [15]

Mleczaj rydz występuje w lasach iglastych, często w młodnikach o trawiastym runie.

Kapelusz wypukły po krótkim czasie w środku lekko wgłębiony, jasnopomarańczowy do
pomarańczoworudego, z kolistymi, szerokimi pręgami, stare owocniki zieleniejące. Brzeg
kapelusza jest mocno podwinięty. Blaszki bladopomarańczowe, prosto przyrośnięte lub
krótko zbiegające na trzon, cienkie, kruche, po naciśnięciu zabarwiają się na zielono. Trzon
jaśniejszy od kapelusza, z pomarańczowymi, płytkimi jamkami, u starszych owocników
pusty. Grzyb zawiera mleczko o pomarańczowym lub krwistym zabarwieniu.

Opieńka miodowa rośnie w kępkach na pniakach i w szyjach korzeniowych drzew.

Kapelusz miodowy, za młodu półkolisty, zamknięty, potem wypukły do płaskiego,
powierzchnia kapelusza sucha, pokryta drobnymi łuseczkami. Blaszki białawe do
jasnobrązowych, u starszych owocników z plamkami. Trzon białawy do brązowego, z nieco
rozdętą podstawą i wyraźnym pierścieniem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Charakterystyka ważniejszych grzybów trujących

Muchomor sromotnikowy występuje w całej Polsce najczęściej w lasach liściastych

i mieszanych, rzadziej w iglastych. Kapelusz o średnicy do 15cm, początkowo półkolisty,
później spłaszczony, oliwkowozielony, żółtozielony, może być biały o matowym,
jedwabistym połysku, z promieniście biegnącymi włókienkami. Blaszki różnej długości, gęsto
ustawione, przy trzonie wolne, białe. Trzon z żółtawym lub zielonkawym odcieniem
i wężykowatym wzorkiem. Podstawa trzonu bulwiasta, z dobrze rozwiniętą, odstającą
pochwą. Pierścień delikatny skórkowaty zwisający. Pierścień wyraźny, zwieszony, biały,
gładki lub słabo bruzdowany. Grzyb śmiertelnie trujący. Dawką śmiertelną jest już jeden
ś

redni okaz. Zawiera ponad 20 różnych toksyn. Trucizna nie jest rozkładana podczas

przetwarzania – gotowania, smażenia. Bywa mylony z gąską zielonką. Różni się od niej
przede wszystkim białymi blaszkami, obecnością pierścienia i pochwy na rozdętej podstawie
trzonu. Młode owocniki muchomora sromotnikowego bywają mylone z pieczarkami, które
początkowo mają również białe blaszki (później różowe), ponadto pieczarki nie mają pochwy
u podstawy trzonu.

Rys. 17. Muchomor sromotnikowy [13]

Muchomor jadowity rośnie w lasach liściastych rzadziej iglastych. Kapelusz biały,

kremowy, z wiekiem może żółknąć, początkowo owalny, potem stożkowaty i wypukły,
z szerokim, obłym garbkiem. Powierzchnia kapelusza gładka, brzeg kapelusza ostry, długo
podwinięty, zwykle nieregularny, czasem ze zwieszającymi się resztkami osłony. Blaszki
białe, z kremowym odcieniem, szerokie, wolne. Trzon cylindryczny, w górze zwężony,
z bulwiastą podstawą, biały, pełny, z wiekiem z pustym kanałem; twardy, łamliwy. Pierścień
biały, szybko zanika. Grzyb śmiertelnie trujący. Muchomor jadowity najczęściej jest mylony
z pieczarkami. Dlatego należy zbierać pieczarki dopiero wówczas, gdy już tak się rozwiną, że
wykształcą ważne cechy rozpoznawcze. W przeciwieństwie do trujących muchomorów, różne
gatunki pieczarek mają blaszki najpierw bladoszare, potem różowe, a w końcu prawie czarne.
Natomiast muchomory do starości mają blaszki białe, ewentualnie lekko kremowe. Inne
ś

miertelnie trujące białe muchomory to albinotyczna forma muchomora sromotnikowego

i muchomor wiosenny.

Muchomor czerwony występuje dość pospolicie w lasach liściastych, iglastych

i mieszanych, często w grupach. Owocniki wyrastają od sierpnia do listopada. Kapelusz
początkowo półkolisty, później płaski, pomarańczowo-żółty do czerwonego, pokryty
dającymi się zetrzeć białymi łatkami, tłusto lśniący. Blaszki wybrzuszone, miękkie, białawe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

lub żółtawe. Trzon długości do 20 cm, najpierw pełny, później pusty, biały. Pierścień duży,
biały, wiotko zwisający. Nasada bulwkowata, z wałeczkowatymi zgrubieniami, bez wyraźnej
pochwy. Grzyb śmiertelnie trujący, ale łatwy do odróżnienia od grzybów jadalnych
[2, s. 220].

Rys. 18. Muchomory czerwone [15]

Zasłonak rudy rośnie w lasach liściastych. Kapelusz pomarańczowobrązowy do rudego,

za młodu wypukły, potem płaski z garbkiem, średnicy 3–8 cm. Powierzchnia młodego
owocnika delikatnie filcowata i często pokryta drobnymi łuseczkami, starszego gładka.
Blaszki ciemnobrązowe, grube i szerokie, rzadkie, przyrośnięte do trzonu. Miąższ żółtawy
o wyraźnym zapachu rzodkwi. Grzyb śmiertelnie trujący. Jeden z najgroźniejszych grzybów,
ponieważ objawy zatrucia występują dopiero po 1–2 tygodniach i często nie są kojarzone ze
spożyciem grzyba [9, s. 69].

Rys. 19. Zasłonak rudy [13]

Krowiak podwinięty nazywany też olszówką jest bardzo pospolitym grzybem

występującym we wszystkich typach lasu. Kapelusz rdzawooliwkowy, rdzawobrązowy,
czerwonobrązowy, za młodu płaski, później wklęsły do lejkowatego, średnicy 5–15 cm.
Powierzchnia kapelusza gładka lub pokryta drobnymi łuseczkami, ma podwinięty brzeg.
Blaszki oliwkowobrązowe, po uszkodzeniu z rdzawobrązowymi plamami, wąskie, zbiegające,
gęste. Trzon ma kolor jaśniejszy od kapelusza, brązowieje w miejscu zgniecenia. Grzyb
trujący do niedawna uważany za jadalny i w niektórych okolicach zbierany. Obecnie nie ma
wątpliwości co do jego trujących właściwości. Przy wielokrotnym spożywaniu poważne
zatrucia mogą wystąpić nawet po kilku latach [9, s. 71].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Piestrzenica kasztanowata rośnie w suchych borach sosnowych. Pojawia się od końca

marca do czerwca. Kapelusz nieregularnie pofałdowany, przypomina fałdy mózgu lub
zwiniętą, pofałdowaną szmatkę. Kolor ma kasztanowaty, czerwonobrązowy. Trzon na
zewnątrz biały albo lekko żółtawy wewnątrz pusty i biały, często posiada jamki. Miąższ
zwięzły, o przyjemnym zapachu. Piestrzenica kasztanowata w wielu atlasach była oznaczona
jako grzyb jadalny. Jednak jest trująca, ale nie zawsze w tym samym stopniu i nie dla
każdego. Niektóre osoby są szczególnie uczulone na piestrzenice.

Rys. 20. Piestrzenica kasztanowata [13]

Goryczak żółciowy rośnie w borach sosnowych, potocznie nazywany jest borowikiem

szatańskim. Kapelusz ma żółtobrązowy za młodu półkolisty potem wypukły. Powierzchnia
kapelusza zamszowa, w stanie wilgotnym lekko śluzowata. Rurki bladoróżowe, szaroróżowe,
lub białawe, po dotknięciu brązowiejące. Trzon jest mocny, u dołu zgrubiały, jasnobrązowy
z ciemną wypukłą siateczką o szerokich oczkach [2, s. 197]. Miąższ biały, nie przebarwiający
się, o przyjemnym zapachu i gorzkim palącym smaku. Grzyb trujący o bardzo gorzkim
smaku. Młode owocniki można pomylić z owocnikami borowika szlachetnego. Cechami
odróżniającymi są barwa rurek i siateczka na trzonie.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie znasz surowce i produkty uboczne otrzymywane z drzew leśnych?

Jakie części roślin mogą stanowić surowiec zielarski?

Jakie są zasady pozyskiwania surowców zielarskich?

Jakie są zasady pozyskiwania owoców leśnych?

Które gatunki roślin leśnych są cennym surowcem zielarskim i jakie mają cechy
rozpoznawcze?

Które gatunki roślin leśnych mają jadalne owoce?

Jakie są zasady prawidłowego zbioru grzybów leśnych?

Które gatunki grzybów są trujące i jakie są ich cechy rozpoznawcze?

Które gatunki grzybów są jadalne i jakie są ich cechy charakterystyczne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj leśne rośliny zielarskie wskazane przez nauczyciela. Opisz cechy

charakterystyczne, podaj termin zbioru i określ część rośliny, która stanowi surowiec
zielarski.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,

obejrzeć atlasy, ilustracje i fotografie roślin zielarskich,

rozpoznać gatunki roślin zielarskich,

opisać najważniejsze cechy charakterystyczne rozpoznanych gatunków roślin,

podać właściwy termin i sposób zbioru,

podać, która część rozpoznanej rośliny stanowi surowiec zielarski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik, długopis,

−

atlasy, ilustracje i fotografie roślin zielarskich,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj rośliny o jadalnych owocach wskazane przez nauczyciela. Opisz cechy

charakterystyczne i podaj termin i sposób zbioru.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,

obejrzeć atlasy, ilustracje i fotografie roślin o jadalnych owocach,

rozpoznać gatunki roślin,

opisać najważniejsze cechy charakterystyczne rozpoznanych gatunków roślin,

podać, właściwy termin i sposób zbioru poszczególnych rodzajów owoców.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik, długopis,

−

atlasy, ilustracje i fotografie roślin leśnych o jadalnych owocach,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj i scharakteryzuj jadalne gatunki grzybów leśnych wskazanych przez

nauczyciela.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

obejrzeć atlasy, ilustracje i fotografie grzybów,

rozpoznać gatunki grzybów,

opisać najważniejsze cechy charakterystyczne rozpoznanych gatunków grzybów,

podać, rodzaje siedlisk, na których najczęściej występują rozpoznane gatunki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik, długopis,

−

atlasy, ilustracje i fotografie grzybów,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj i scharakteryzuj trujące gatunki grzybów leśnych wskazanych przez

nauczyciela.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,

obejrzeć atlasy, ilustracje i fotografie grzybów,

rozpoznać gatunki grzybów,

opisać najważniejsze cechy charakterystyczne rozpoznanych gatunków grzybów,

wymienić gatunki grzybów jadalnych, z którymi mogą być mylone rozpoznane grzyby
trujące i podać cechy rozróżniające,

podać, rodzaje siedlisk, na których najczęściej występują rozpoznane gatunki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik, długopis,

−

atlasy, ilustracje i fotografie grzybów,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić uboczne użytki leśne?

określić sposoby pozyskiwania surowców zielarskich?

wykonać

czynności

związane

pozyskiwaniem

surowców

zielarskich?

określić sposoby pozyskiwania owoców leśnych?

rozróżnić najważniejsze gatunki leśnych roślin zielarskich?

rozpoznać jadalne owoce leśne?

określić sposoby zbierania grzybów jadalnych?

rozpoznać najgroźniejsze grzyby trujące?

rozpoznać najczęściej zbierane grzyby jadalne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Zwierzęta łowne

4.2.1. Materiał nauczania

Do zwierząt łownych zaliczamy następujące gatunki (zgodnie z ustawą z dnia

13 października 1995 r. – Prawo łowieckie): jelenie, jelenie sika, daniele, sarny, łosie, dziki,
muflony, borsuki, tchórze i kuny, lisy, jenoty i szopy pracze, norki amerykańskie, piżmaki,
dzikie króliki, zające szaraki, bażanty, kuropatwy, krzyżówki, cyraneczki, głowienki,
czernice, gęsi gęgawy, zbożowe i białoczelne, łyski, gołębie grzywacze, słonki, jarząbki.
Łosie objęte są całoroczną ochroną.

Zwierzynę tradycyjnie dzieli się na dwie grupy, a mianowicie na zwierzynę grubą

i drobną. Do zwierzyny grubej należą: łosie, jelenie, jelenie sika, daniele, sarny, dziki,
muflony, a do zwierzyny drobnej wszystkie pozostałe zwierzęta łowne. Niezależnie od
powyższego podziału wśród zwierzyny grubej wyróżnia się zwierzynę płową (łosie, jelenie,
daniele, sarny) oraz czarną (dziki).

Jeleń lubi rozległe i bogate w podszyty drzewostany mieszane i lasy liściaste [8, s.112].

Wymiary i ciężar ciała zależą od płci. Byk (samiec) jest prawie dwukrotnie większy od łani
(samicy). Jeleń ma budowę harmonijną u byka szczególnie starszego, przód jest dość
wyraźnie potężniejszy od zadu. Wysokość byka w kłębie wynosi około 120–160 cm, długość
ciała 170–240 cm, ciężar po wypatroszeniu 160–250 kg. Ciężar łań utrzymuje się w granicach
60–100 kg. Nogi jelenia, zwane badylami są długie, zakończone racicami, nad którymi z tyłu
są raciczki (szpice). Ogon krótki (ok. 15 cm). Byki mają poroże (wieniec), które zrzucają na
przełomie lutego i marca. Odrasta ono co roku i jest w pełni wykształcone we wrześniu, czyli
w okresie rui. Łanie nie mają poroża. Jeleń podobnie jak inne gatunki z rodziny jeleniowatych
zmienia okrywę włosową (suknię) dwa razy do roku. W lecie suknia jelenia jest
czerwonobrązowa, sierść krótka. Łeb z przodu szarobrązowy, na bokach jaśniejszy. Pod
oczami wyraźne tzw. dołki łzowe. Łyżki (uszy) dość długie, stojące, obrośnięte od wewnątrz
jaśniejszym, dłuższym, wełnistym włosem. Podbrzusze popielato-brązowe, ku tyłowi coraz
jaśniejsze, ogon od spodu goły, a z wierzchu pokryty ciemną sierścią. Wokół ogona biało-
ż

ółtawa plama (lustro) otoczona ciemnym paskiem. Suknia zimowa jest ciemnobrązowa lub

szarobrązowa o dłuższym gęstym włosie. Lustro w tym czasie robi się żółtawe, a nogi
popielate. Byki, od czwartego roku życia dostają grzywę na całej szyi z tym, że od spodu jest
ona dłuższa. Młode cielęta do drugiego miesiąca życia mają sierść pokrytą jasnymi cętkami.
Młode i starsze łanie tworzą chmary, samce – poza okresem rui – żyją w osobnych stadach
lub samotnie. Kończyny jelenia zakończone są racicami. Wyżej znajdują się dwie raciczki
zwane szpilami. Tropy jelenia idącego spokojnie, zwłaszcza na twardym podłożu, mają
wyraźne odciski przednich części racic. Szpile nie dotykają ziemi, w związku z tym nie
zostawiają żadnych śladów. Tropy jelenia charakteryzują się podwójnymi odciskami,
ponieważ kończyny tylne są stawiane mniej więcej na odciskach kończyn przednich lub nieco
z boku [1, s. 128]. Pojedynczy odcisk racicy jelenia ma zarys owalny o wymiarach około
8,5x7,0 cm. Tropy jelenia przedstawia rysunek 25.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 21. Jeleń – byk [14]

Daniel ma masywnie zbudowany tułów, nogi krótkie i mocne. Długość ciała wynosi

120–140 cm, wysokość w kłębie 75–90 cm. Suknia daniela w lecie jest rdzawo-brązowa.

W zimie przybiera kolor brudno-brązowy; na bokach tułowia ma białe cętki. W zimie

cętki te są słabo widoczne. Przez grzbiet ciągnie się ciemny pas. Pierś od przodu, badyle
(nogi) i podbrzusze daniela są popielate, w okolica ogona ma białawe lustro okolone ciemną
obwódką. Ogon dłuższy niż u jelenia (długość ok. 20 cm), z wierzchu czarny, znajduje się w
ciągłym ruchu. Szczegół ten jest bardzo charakterystyczny dla daniela. Łyżki (uszy) daniela,
zawsze stojące w bok, są w środku porośnięte jaśniejszym włosem. Samiec (byk) ma
charakterystyczne łopatowate poroże, którego wielkość i kształt mogą być bardzo różne. Trop
daniela jest bardzo podobny do tropu jelenia, różni się tylko wielkością tzn. jest mniejszy.
Pojedynczy odcisk racicy daniela ma wymiary około 5,5x3,5 cm.

Rys. 22. Daniel – byk [14]

Łoś jest największym przedstawicielem zwierzyny płowej. śyje najchętniej w terenie

podmokłym, zarośniętym drzewami i krzewami. Ma masywny tułów i głowę, oraz długie
i silne nogi. Długość ciała dorosłego łosia wynosi 250–270 cm, wysokość w kłębie
175–185 cm. Ciężar byka (samca) waha się w granicach 320–450 kg. Mniejsza od samca
klępa (samica) waży 270–370 kg. Byk ma poroże (rosochy) w postaci tyk z długimi
odnogami (badylarz) lub w kształcie łopat z krótszymi odnogami (łopatacz). Rosochy łosia
odrastają z głowy na boki, a nie do góry jak u jelenia. Sierść latem ciemnobrunatna, na
grzbiecie czarna, od spodu jaśniejsza; zimą szarawa [2, s. 437]. Nogi (badyle) są jasne. Łeb
ma wąski, długi z dużą opadającą górną wargą. Pod łbem na szyi ma narośl tłuszczową
z długim czarnym włosem, tzw. brodę. Ma krótki ogon, długości 10–15 cm. Racice łosia są
podłużne, lekko zaokrąglone. Trop jest podobny do jeleniego, ale wyraźnie większy.
Pojedynczy odcisk racicy dorosłego łosia ma wymiary około 18x12 cm. Tropy przednich
i tylnych nóg łosia pokrywają się. W błocie, śniegu lub piasku często odciskają się raciczki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 23. Łoś – byk [14]

Sarna jest najmniejszym przedstawicielem żyjącej u nas zwierzyny płowej. Sarna ma

drobną i proporcjonalną budowę z tym, że wyższy ma zad niż kłąb. Długość ciała wynosi
100–135 cm, wysokość w kłębie około 75 cm, ciężar ciała 16–35 kg. Sarna ma trójkątną,
klinowatą głowę, szyję wąską, cewki (nogi) smukłe i sprężyste, zakończone racicami
i powyżej nich z tyłu raciczkami. Suknia sarny w lecie, od maja do końca września, jest
czerwonobrązowa, a od października do kwietnia szarobrązowa albo szarożółta. Dolna warga
i szyja od dołu są srebrnoszare. W okolicy ogona, zupełnie niewidocznego (długości 2–3cm),
na pośladkach sarna ma białą plamę nazywaną talerzem lub lusterkiem. Kozioł (samiec) ma
poroże (parostki), które co roku zrzuca na przełomie listopada i grudnia. Młode sarny
(koźlęta) są od urodzenia pokryte białymi plamkami, które znikają mniej więcej po dwóch
miesiącach [2, s. 435]. Racice sarny, w porównaniu z racicami jelenia i daniela, pozostawiają
inne odciski. Są one przede wszystkim mniejsze i węższe. Tropy sarny idącej spokojnie po
płytkim śniegu składają się z podwójnych odcisków kończyn z zaznaczonymi w tle śladami
szpil. Pojedynczy odcisk racicy sarny ma wymiary około 3,5x5 cm.Tropy sarny przedstawia
rysunek 25.

Rys. 24. Sarny [13]

Dziki żyją w lasach liściastych i mieszanych lubią mokradła, bagna i podmokłe łąki.

Często żerują też na polach uprawnych w pobliżu lasu. Dzik podobny jest do świni domowej,
różnią go jednak od niej: wyższy, silniej rozwinięty przód, a zad trochę niższy, wyraźnie
opadnięty. Wysokość dorosłego dzika w kłębie waha się od 80 do 100 cm, ciężar ciała 90–
200 kg. Gwizd ( ryj) ma długi, uszy stojące, mocno obrośnięte, ogon do 30 cm (dłuższy
u odyńca niż lochy), prosty, nie skręcony jak u świni domowej, zakończony chwostem
(pędzlem). Suknia dzika w zasadzie jest czarna, ale bywa rudawa, brunatna, brązowoszara.
Intensywność barwy sukni zależna jest od pory roku i od miejscowych warunków. W zimie
suknia jest ciemniejsza, w lecie jaśniejsza. Skóra dzika pokryta jest długą szczeciną oraz
gęstą, krótką sierścią wełnistą. Nogi (biegi) dzika mają czarne racice oraz z tyłu raciczki
(szpile). Młode zwane warchlakami, mają charakterystyczne brązowo-beżowe podłużne pasy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

na ciele przez pierwszych 6 miesięcy życia. Ryj dzika ma twardą, dobrze unerwioną tarczę,
w której znajdują się otwory nosowe. Ta część ryja nazywa się (tabakierą) i służy do rycia
(buchtowania). Ryj dzika samca (wycinka i odyńca) uzbrojony jest w kły, tzw. szable,
w dolnej szczęce i tzw. fajki w szczęce górnej. Lochy też mają kły, ale znacznie mniejsze.
Odciski kończyn dzika, niezależnie od podłoża i szybkości ruchu, są bardzo
charakterystyczne ze względu na ślad palców szczątkowych nazywanych raciczkami lub
szpilami. Raciczki dzika są stosunkowo duże i znajdują się nisko na kończynie. Kształt
raciczek i ich odcisków jest półksiężycowaty, a racice są zawsze otwarte (przypominają
literę V) Tropy dzika idącego spokojnie składają się z podwójnych odcisków: odcisk
kończyny tylnej częściowo zachodzi na odcisk przedniej. Lewe i prawe odciski są ułożone po
przeciwnych stronach środkowej linii tropów [1, s. 122]. Pojedynczy odcisk racicy dzika ma
wymiary około 3x7 cm Tropy dzika przedstawia rysunek 25.

Rys. 25. Tropy jelenia, sarny, dzika [1, s. 122]

Lisy żyją zarówno w lesie, jak i w polu. W lesie lisy lubią miejsca suche, zarośnięte gęsto

krzewami i młodnikami. W polu mają ostoję w krzakach i zaroślach czasem nawet w zbożu
lub na odsłoniętych wzgórzach. W miejscach swoich ostoi lisy kopią rozległe nory (nawet
20 –30 m długie) często z kilkoma wlotami. Długość ciała lisa wynosi 60–90 cm, a ciężar
5–10 kg. Nogi (stawki) lis ma cienkie, krótkie, tułów długi. Ogon (kita) jest długi i puszysty,
pysk długi i wąski z czarnym nosem i wąsami, oczy skośne, uszy krótkie, stojące na boki.
Futro lisa jest rude, czerwonobrązowe. Dolna część pyszczka, podgardle, pierś, podbrzusze,
wewnętrzna strona nóg jest biała, a koniec ogona biały lub czarny. Zewnętrzna strona uszu
oraz dolna część stawek są czarne. Trop lisa przypomina trop małego psa, jest jednak bardziej
wydłużony i węższy, pazury dłuższe i wyraźnie odciśnięte. Odcisk łapy ma wymiary około
6cm x 7cm. Biegnący truchtem lis pozostawia prawie idealnie prostą linię tropów. Nazywa
się to sznurowaniem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Borsuk żyje w lasach liściastych i mieszanych, zwłaszcza z bogatym podszytem,

w pobliżu wody [2, s. 431]. Borsuk jest silnej budowy. Głowę ma trochę nieproporcjonalną
w stosunku do ciała – małą, długą i wąską, oczy i uszy małe, szyję grubą, nogi krótkie,
mocne, dostosowane do kopania nor. Futro borsuka jest szare z domieszką czarnego,
błyszczące. Głowa prawie biała z czarnymi pasmami po bokach, ciągnącymi się od nosa
poprzez oczy i uszy do przedniej części barków, obrzeża uszu, białe. Łapy, pierś i kark od
spodu czarne. Ogon krótki, łapy zakończone pięcioma palcami i długimi pazurami. Borsuk
ma długość do około 90 cm, wysokość do 30 cm, masę 15–20 kg. Borsuk prowadzi życie
nocne, dzień przesiaduje w norze. Nora jest bardzo czysta w odróżnieniu od nory lisiej.
Z nastaniem mrozów borsuk zasypia w norze, budząc się kilka razy w ciągu zimy.

Jenot jest zwierzęciem nieco mniejszym od lisa. Tułów ma długi, krępy, nogi długie,

głowę małą z krótkim, spiczastym pyskiem. Zaokrąglone uszy ledwo wystają z długich
włosów głowy. Krótki ogon nie przekracza 1/3 długości ciała. Futro zimowe tworzą bardzo
długie ościste włosy i gęste włosy puchowe. Długi włos pokrywa równomiernie całe ciało
włącznie z głową i ogonem. Tylko kończyny, pysk, i zewnętrzna strona uszu pokryte są
krótkim, gęstym włosem. Włosy na kończynach, uszach, wokół oczu i na policzkach są
ciemnobrązowe lub prawie czarne, na bokach szyi, bakach, czole i pysku biało-żółte. Włosy
porastające policzki i boki głowy tworzą charakterystyczne bokobrody.

Rys. 26. Jenot [13]

Wśród kun rozróżnia się dwa gatunki: kunę leśną (tumak) i domową (kamionka). Kuna

leśna ma długi tułów, głowę dość dużą, okrągłą, pyszczek spiczasty, uszy krótkie, okrągłe,
oczy duże, nogi. krótkie. Ogon długi, puszysty. Kuna leśna jest z wierzchu
kasztanowobrunatna, na szyi przy głowie i na podbrzuszu tułowia jaśniejsza, żółtawa. Na
podgardlu pomarańczowo kremowa plama charakterystycznie półokrągła na piersiach. Łapy
brązowe zakończone owłosionymi opuszkami i pazurami. Futro ma włos podwójny, przy
skórze gęsty brązowożółty i przewodni ciemniejszy. Kita puszysta, z długim, ostrym,
ciemniejszym włosem. Futro lśniące, w zimie ciemniejsze niż w lecie. Długość ciała kuny
leśnej wynosi około 50 cm, masa 0,8–2,0 kg. Kuna domowa (kamionka) ma futro podobne do
leśnej i różni się tylko kolorem i kształtem plamy na podgardlu. Kuna domowa ma długą,
białą plamę, rozwidloną na piersiach, sięgającą aż na górną część nóg. Jest mniejsza od kuny
leśnej. Kuna leśna żyje w lasach całego kraju, najchętniej w gęstych lasach mieszanych. Kuna
domowa żyje w zabudowaniach gospodarczych, spotyka się ją także w lesie.

Zając szarak żyje na obrzeżach lasów, łąkach i polach. Grzbiet i boki zająca są

płowoszare, z mniej lub bardziej brunatnym odcieniem, skoki (nogi) rudawe, brzuch biały,
końce uszu czarne. Głowa jest stosunkowo mała, pyszczek krótki, o charakterystycznie
rozciętej wardze górnej. Uszy (słuchy) są długie, stojące i bardzo ruchliwe. Oczy duże,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

okrągłe, osadzone bocznie. Niezbyt długa szyja przechodzi w lekko wydłużony tułów,
zakończony krótkim, puszystym ogonem. Tylne nogi (skoki) są silnie rozwinięte i dwukrotnie
dłuższe od przednich. Długość ciała szaraka wynosi około 60 cm, masa waha się w granicach
3,5–5,5 kg. Szarak jest przeważnie aktywny nocą i o zmierzchu, ale można zobaczyć go
również w ciągu dnia. Jest samotnikiem i żyje raczej pojedynczo.

Rys. 27. Zając szarak [13]

Bażant preferuje otwarte pola poprzecinane zadrzewieniami i ciekami wodnymi. Koguty

(samce) różą się od kur (samic) wielkością i barwą upierzenia. Koguty przez cały rok są
bardzo kolorowe, mają błyszczące, ciemnozielone zabarwienie głowy, a na niej pęczki
sterczących piór, róże (brewki) nad oczyma, czerwonawo-brązowe nakrapiane pióra, często
białą obrożę na szyi oraz długi spiczasty ogon. Kury mają skromne brązowo nakrapiane
upierzenie i krótszy ogon [8, s. 158]. Długość ciała wraz z ogonem wynosi około 90 cm, masa
dorosłego ptaka waha się w granicach 1,5 kg.

Rys. 28. Bażant – kogut [13]

Kuropatwa to ptak średniej wielkości, z krótkim ogonem i zaokrąglonymi skrzydłami.

Długość ciała wynosi około 30 cm, masa waha się w granicach 0,4 kg. Boki głowy
i podgardle kuropatwy są rdzawoczerwone. Grzbiet i skrzydła z wierzchu brązowo-szare
z czarnymi, popielatymi i rdzawymi znakami. Podbrzusze i szyja popielata, marmurkowana.
Na piersiach ma czekoladową plamę w kształcie podkowy otwartej do dołu. Dziób krótki
niebieskawo-szary.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 29. Kuropatwa [13]

Kaczka krzyżówka jest to gatunek najczęściej występujący w Polsce. Długość ciała

samca wynosi około 50 cm, masa waha się w granicach 0,8–1,7 kg. Kaczor w upierzeniu
godowym, tj. od października do maja, ma grzbiet i skrzydła brązowo-szare, na skrzydłach
fioletowo-niebieskie lustro w kształcie rombu, biało i czarno obramowane. Głowa i górna
część szyi ciemnozielona, błyszcząca. Samica różni się od kaczora upierzeniem. Głowę ma
brunatnoszarą, z boku głowy od dzioba przez oko przechodzi ciemny pasek. Ogon
brunatnoszary, bez czarnych zakręconych piórek. Takie samo, lecz trochę ciemniejsze,
bardziej brunatne upierzenie ma kaczor w okresie letnim. Dziób zgniłozielony, przy nasadzie
czarno kropkowany, z czarnym paznokciem. Wiosła (nogi) pomarańczowe.

Rys. 30. Kaczka krzyżówka – kaczor [13]

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie znasz gatunki zwierząt łownych?

Na jakie grupy można podzielić zwierzęta łowne?

Jakie cechy rozpoznawcze mają zwierzęta zaliczane do zwierzyny drobnej?

Jakie są cechy rozpoznawcze poszczególnych gatunków zwierzyny płowej?

Które zwierzę łowne jest objęte całoroczną ochroną?

Czym różnią się od siebie tropy zwierzyny grubej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj i opisz cechy charakterystyczne gatunków zaliczanych do zwierzyny grubej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,

obejrzeć atlasy, ilustracje i fotografie zwierzyny grubej,

wymienić zwierzęta zaliczane do zwierzyny grubej,

rozpoznać gatunki zwierząt łownych,

opisać najważniejsze cechy charakterystyczne rozpoznanych gatunków zwierząt,

podać, typy siedlisk, które najchętniej zamieszkują rozpoznane zwierzęta.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik, długopis,

−

atlasy, ilustracje, fotografie zwierząt łownych,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj gatunki zwierzyny łownej drobnej wskazane przez nauczyciela. Opisz

najważniejsze cechy charakterystyczne rozpoznanych gatunków.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,

obejrzeć atlasy, ilustracje i fotografie zwierzyny łownej drobnej,

wymienić zwierzęta zaliczane do zwierzyny drobnej,

rozpoznać gatunki zwierząt łownych,

opisać najważniejsze cechy charakterystyczne rozpoznanych gatunków zwierząt,

podać, typy siedlisk, które najchętniej zamieszkują rozpoznane zwierzęta.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik, długopis,

−

atlasy, ilustracje, fotografie zwierząt łownych,

−

spreparowane okazy zwierząt łownych,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj, naszkicuj i opisz najważniejsze cechy charakterystyczne tropów

poszczególnych gatunków zwierzyny grubej. W opisach szczególną uwagę zwróć na cechy
różnicujące tropy poszczególnych gatunków.

Sposób wykonania ćwiczenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,

wymienić zwierzęta zaliczane do zwierzyny grubej,

obejrzeć atlasy, ilustracje i fotografie z tropami zwierząt łownych,

rozróżnić tropy zwierząt łownych,

wykonać szkic tropów,

opisać najważniejsze cechy charakterystyczne tropów poszczególnych gatunków
zwierzyny grubej,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, notatnik, długopis, ołówek,

−

atlasy, ilustracje, fotografie z tropami zwierząt łownych,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić gatunki zwierząt łownych?

rozpoznać gatunki zwierzyny grubej?

rozpoznać gatunki zwierzyny grubej na podstawie tropu?

rozpoznać gatunki zwierzyny drobnej?

określić na jakie grupy dzieli się zwierzęta łowne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Prowadzenie gospodarki łowieckiej

4.3.1. Materiał nauczania

Podstawowe prace w łowisku leśnym

Łowisko obejmuje teren o zbliżonych warunkach środowiskowych, w którym bytują

zwierzęta łowne. Prace wykonywane w łowisku leśnym obejmują zadania związane ze
zwiększeniem bazy pokarmowej zwierzyny, dokarmianiem, a także budową i konserwacją
urządzeń łowieckich. Jednym ze sposobów zwiększenia i urozmaicenia bazy pokarmowej
w łowisku leśnym jest zakładanie poletek łowieckich. Poletka łowieckie są to powierzchnie
obsiane lub obsadzone roślinami, które służą zwierzynie za żer. Wyróżniamy poletka żerowe
i zgryzowe. Ich głównym zadaniem jest zwiększenie i urozmaicenie naturalnych baz
pokarmowych w łowisku, a także zatrzymanie zwierzyny w drzewostanach oraz ograniczenie
szkód w uprawach leśnych i polnych.

Przed przystąpieniem do zakładania poletka łowieckiego należy starannie wybrać miejsce

jego lokalizacji. Poletka należy zakładać możliwie blisko ostoi i na szlakach wędrówek
zwierzyny. Wybierając konkretne miejsce na poletko trzeba brać pod uwagę następujące
względy:

−

urodzajność i wilgotność gleby – ze względu na dobre plonowanie roślin potrzebna jest
gleba możliwie najżyźniejsza,

−

spokój żerującej zwierzyny – poletek nie należy zakładać przy ruchliwych drogach, przy
torach kolejowych ani w pobliżu osad ludzkich,

−

możliwość szybkiego ukrycia się żerującej zwierzyny w wypadku niebezpieczeństwa –
w pobliżu poletka powinny się znajdować podszyty lub podrosty dające zwierzynie
schronienie,

−

dobre nasłonecznienie i osłonę od wiatrów.

Po dokonaniu wyboru najodpowiedniejszego miejsca na poletko łowieckie należy

przygotować glebę. Powierzchnia przeznaczona pod poletko musi być wykarczowana.
Pożądane jest, aby pierwszą orkę wykonać jesienią z pozostawieniem gleby w ostrej skibie
przez zimę. Wiosenna uprawa i nawożenie uzależnione są od rodzaju zasiewu na poletku.
W celu określenia zasobności gleby w podstawowe składniki mineralne należy pobrać próbki
gleby. Próbki wysyła się do stacji chemiczno-rolniczych, które na podstawie wyników analiz
opracowują zalecenia nawozowe. Na poletkach żerowych uprawiane są najczęściej
następujące rośliny:

−

dla zwierzyny płowej – koniczyna, seradela, lucerna, łubin słodki, wyka, groch,
kukurydza, żyto, owies, jęczmień, jarmuż, buraki i marchew pastewna, topinambur,
ziemniaki,

−

dla dzików – wszelkie rośliny strączkowe, owies, kukurydza, ziemniaki, marchew
pastewna, topinambur, rzepa.
Po przygotowaniu gleby poletko trzeba ogrodzić w sposób, który uniemożliwi zwierzynie

wtargnięcie do wewnątrz. Ogrodzenie musi być odpowiednio wysokie i wystarczająco mocne.
Można je wykonać z żerdzi lub siatki leśnej rozpiętej na drewnianych słupkach. Gdy rośliny
na poletku można już udostępnić zwierzynie to likwiduje się ogrodzenie. Likwiduje się tylko
fragmenty ogrodzenia tworząc w nim szerokie przejścia dla zwierząt.

Poletka zgryzowe nazywane też pędowymi zakłada się na słabych siedliskach. Poletka

zgryzowe różnią się od poletek żerowych tylko tym, że zamiast roślin uprawnych sadzi się na
nich krzewy i drzewa liściaste. Ich szybko odrastające pędy dostarczają zwierzynie znacznych
ilości żeru, zawierającego stosunkowo dużo wody, białka, garbników, witamin,
mikroelementów i soli mineralnych. Na poletkach zgryzowych sadzi się przede wszystkim

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

różne gatunki wierzb, osikę, topolę, wiąz, kasztanowiec, robinię akacjową, jarzębinę, dzikie
drzewa owocowe, bez czarny i koralowy, jeżynę, malinę. Wskazane jest, aby na jednym
poletku było możliwie najwięcej gatunków odpowiednich dla danej gleby. Technika
zakładania poletek zgryzowych niewiele odbiega od stosowanej zazwyczaj techniki
zakładania upraw leśnych [7, s. 380]. Po wykonaniu orki pełnej lub pasowej sadzi się
najlepiej wieloletnie sadzonki. Więźbę sadzenia zagęszcza się dwukrotnie w stosunku do
normalnie stosowanej w uprawach leśnych. Poletko zgryzowe musi być ogrodzone
i udostępnia się je zwierzynie dopiero po 2–3 latach, kiedy krzewy dobrze się ukorzenią.

Do podstawowych prac wykonywanych w łowisku zalicza się wykonywanie

i konserwację technicznych urządzeń łowieckich. Urządzenia te można najogólniej podzielić
na dwie grupy:

−

służące do dokarmiania zwierzyny,

−

służące do obserwacji i dokonywania odstrzału [7, s. 394].

Urządzenia do dokarmiania to przede wszystkim różnego typu paśniki. Najbardziej

funkcjonalne są tradycyjne, dwustronne paśniki drabinowe. Są one proste w konstrukcji. Mają
dwuspadowy dach i umieszczone pod nim drabiny do zadawania karmy objętościowej. Często
do drabin przytwierdza się również korytka służące do wykładania karmy treściwej lub
soczystej w postaci kiszonki lub okopowych. Wymiary paśnika drabinowego zależą od tego,
dla jakiej zwierzyny jest on przeznaczony. Ważna jest przede wszystkim wysokość dna
paśnika od ziemi, zwłaszcza jeśli mają z niego korzystać sarny.

Na rysunku 31 pokazano wymiary paśnika drabinowego dla jeleni.

Rys. 31. Paśnik drabinowy dla jeleni (wymiary w cm) [7, s. 395]

Rys. 32. Paśnik drabinowy dla sarn (wymiary w cm) [7, s. 396]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podłużne paśniki drabinowe powinny mieć urządzenie do sprasowywania założonej

karmy objętościowej. Może to być deska obciążona kamieniami i położona na karmie, albo
tak zwany pawęż – mocny drąg, który z jednej strony mocuje się drutem do dolnego drążka
drabiny, a z drugiej obciąża dużym kamieniem lub betonowym bloczkiem. Wyciąganie
sprasowanej karmy wymaga od zwierzyny pewnego wysiłku i zabiera więcej czasu.
Przygnieciona karma nie jest rozrzucana wokół paśnika na ziemię, a więc nie ulega zdeptaniu
i zniszczeniu.

Do podawania zwierzynie soli służą lizawki. Są to urządzenia o prostej budowie. Bryłę

lub kostkę soli umieszcza się w rozszczepionym palu – spływająca z wodą deszczową sól jest
zlizywana z pala przez zwierzynę. Innym sposobem jest wyłożenie soli w wydrążonym
otworze na szczycie drewnianego słupka lub w skrzynce zamontowanej na słupku. Lizawki
zakłada się w pobliżu wody, niedaleko paśników i na szlakach wędrówek zwierzyny płowej.

Miejsce dokarmiania bażantów nazywa się posypem. Jest to prosty, jednospadowy

daszek oparty na czterech słupkach – dwóch dłuższych (80 cm) i dwóch krótszych (40 cm).
Daszek wykonuje się z gałęzi, trzciny, słomy lub mat słomianych. Najodpowiedniejszymi
miejscami na ustawienie posypów na terenie leśnym są halizny, a w polu kępy zadrzewień.
Posyp musi być ustawiony zawsze w pobliżu zarośli, w których bażanty mogłyby się
schronić.

Kuropatwy dokarmia się w tak zwanych budkach, składanych zwykle z gałęzi drzew

iglastych lub z mat słomianych czy trzcinowych. Budki takie chronią podaną karmę od
zasypania śniegiem, a jednocześnie są miejscem schronienia kuropatw przed wiatrami
i zamieciami oraz przed atakami drapieżnych ptaków. Rysunki 33 i 34 przedstawiają budki
dla kuropatw.

Rys. 33. Budka dla kuropatw z mat trzcinowych (wymiary w cm) [7, s. 396]

Rys. 34. Budka dla kuropatw z gałązek świerkowych [7, s. 396]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Urządzenia służące do obserwacji zwierzyny i polowania to przede wszystkim różnego

typu ambony. Ambona to stanowisko myśliwskie wsparte najczęściej na kilkumetrowej
konstrukcji drewnianej, na które wchodzi się po drabinie. Myśliwy znajdujący się na ambonie
nie będzie przez zwierzynę ani zwietrzony, ani zobaczony i ma możliwość spokojnego
przyjrzenia się i wybrania odpowiedniej sztuki do odstrzału. Ambony stawia się przy
uprawach, wzdłuż granic leśno-polnych, na skraju łąk oraz w starszych drzewostanach
umożliwiających skuteczną, daleką obserwację.

Rozróżnia się wiele typów ambon ze względu na ich konstrukcję i budowę: stałe

zadaszone i balkonowe, przenośne wolno stojące i oparte.

Wymiary i konstrukcję ambony stałej, zadaszonej przedstawia rysunek 35.

Rys. 35. Ambona stała zadaszona [7, s. 397]

Ambona wolno stojąca składa się z drabiny, siedziska i podpór usztywnianych

krzyżulcem. Obrys trzech punktów podparcia stojącej ambony winien tworzyć trójkąt
równoboczny o bokach równych lub niewiele krótszych od wysokości ambony. Taka
konstrukcja pozwala uzyskać wystarczającą stabilność i bezpieczeństwo użytkowania.

Wymiary i konstrukcję ambony wolno stojącej przedstawia rysunek 36.

Rys. 36. Ambona wolno stojąca [7, s. 398]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dokarmianie

Celem właściwego urządzenia łowiska powinno być stworzenie takiej bazy żerowej, by

w warunkach normalnie przebiegających zim uzupełnianie jej karmą sztuczną było
całkowicie zbędne. Stan zagospodarowania naszych łowisk odbiega jednak daleko od
doskonałości. W tych warunkach zimowe dokarmianie staje się koniecznością [7, s. 387].
Zimowe dokarmianie powinno spełniać dwie zasadnicze funkcje, tj. uzupełnienie ubogiej
w okresie zimowym bazy żerowej i tym samym ułatwienie przetrwania zwierzynie
niekorzystnego okresu bez większych ubytków naturalnych oraz zmniejszenie rozmiaru szkód
wyrządzanych przez zwierzynę w tym okresie w drzewostanach i na polach.
Rodzaje karmy stosowane przy dokarmianiu zwierzyny [8, s. 238]:

−

pasze objętościowe suche – o stosunkowo małej wartości pokarmowej, jednak
pozwalają przetrwać zwierzynie w trudnych warunkach zimowych. Zaliczamy do nich
siano i liściarkę,

−

pasze objętościowe soczyste – oprócz substancji pokarmowych zawierają dość dużo
wody. Są to ziemniaki, buraki, kapusta, jarmuż i kiszonki,

−

pasze treściwe – żołędzie, kasztany, kukurydza, owies, wytłoki buraków cukrowych,
a także specjalne mieszanki pasz treściwych dla niektórych rodzajów zwierzyny.

Liściarka stanowi karmę w największym stopniu zbliżoną do żeru naturalnego

i atrakcyjną pod warunkiem jednak właściwego zbioru i magazynowania. Na liściarkę
pozyskuje się jednoroczne ulistnione pędy drzew i krzewów w okresie do pierwszej dekady
czerwca. Oprócz właściwego doboru gatunkowego (atrakcyjne, ogryzowe, miękkie gatunki),
istotne jest pozyskiwanie jej z miejsc w możliwie dużym stopniu nasłonecznionych, wtedy
bowiem przedstawia największą wartość odżywczą. Na liściarkę nadają się również pędy
malin, słonecznika, topinamburu itp. Pozyskane pędy suszy się pod okapem drzewostanu lub
na siatce w półcieniu, nie tracą bowiem wtedy barwy i liści [7, s. 388].

Dokarmiając zwierzynę nie należy dostarczać zbyt dużych dawek paszy, gdyż może to

prowadzić do zaburzeń trawienia. Lepszym rozwiązaniem jest stosowanie środków
zwiększających możliwości żerowania zwierzyny. Dobrze skutkuje ścinanie drzew
z pozostawieniem gałęzi dla zwierzyny oraz odkrywanie z pod śniegu łanów runa leśnego
(zwłaszcza wrzosowisk i jagodzisk) za pomocą pługów śnieżnych [8, s. 239].

Rodzaje szkód wyrządzanych przez zwierzęta łowne

Szkody wyrządzane przez niektóre gatunki zwierząt łownych polegają na niszczeniu

roślin w uprawach leśnych i uprawach rolnych.

Zgryzanie pędów to szkody powodowane przez jeleniowate (jelenie, sarny, daniele,

łosie) lub zające. Zwierzęta z rodziny jeleniowatych nie mają siekaczy w górnej szczęce,
podcinają więc pęd dolnymi siekaczami i silnym szarpnięciem głowy łamią i odrywają
uchwycone części rośliny (szczytową część pędu głównego, sam pączek szczytowy, igły lub
liście). Grubsze pędy zwierzęta miażdżą zębami trzonowymi. Z tego powodu rany powstałe
wskutek zgryzania przez jeleniowate mają zawsze na brzegach i ścięciu powierzchnię bardzo
nierówną i zwykle postrzępioną. Przy zgryzaniu młodych, słabo zakorzenionych sadzonek
łatwo następuje ich wyrwanie z całym systemem korzeniowym. Z tak wyrwanej sadzonki
zwierzę zjada jedynie część wierzchołkową, pozostawiając dolną. Sarny zgryzają na ogół
tylko wierzchołki pędów, natomiast jelenie, daniele i łosie znacznie dłuższe ich odcinki.
Zające zgryzają dłuższe odcinki pędów niż jeleniowate, grubości do 1cm i na wysokości do
1m od podłoża [11, s. 8]. Zgryzione przez zająca sadzonki łatwo jest odróżnić po przekroju
zgryzienia od szkód wyrządzonych przez jeleniowate. Rany powstałe w skutek odgryzienia
pędu przez zająca mają brzegi równe, jak gdyby wykonane nożem. Ścięcie jest zwykle
ukośne w stosunku do osi pędu i można na przekroju dojrzeć ślady siekaczy w formie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

parzystych, płytkich rowków. Szkody gospodarcze wyrządzane przez zające najbardziej
dotkliwe są w drzewostanach przebudowywanych, gdzie zgryzane są sadzonki drzew
liściastych. Najmłodsze kilkuletnie sadzonki zostają pokaleczone tak mocno, ze najczęściej
zamierają.

Rys. 37. Sosna spałowana zimą przez jelenia [11, s. 13]

Spałowanie jest to zdzieranie kory z pni drzew, w celu zdobycia pokarmu. Spałują

głównie jelenie i łosie, rzadziej daniele, a sarny tylko wyjątkowo. Uszkodzone miejsca na
pniu, czyli tak zwane spały, mają różny wygląd, w zależności m.in. od pory roku, w której
nastąpiło uszkodzenie, oraz gatunku drzewa i zwierzęcia. Wyróżnia się spałowanie letnie
i zimowe, dość znacznie różniące się w skutkach. Spałowanie letnie występuje od momentu
wiosennego ruszenia soków. Zwierzę podcina wówczas siekaczami korę, a następnie
szarpnięciem głowy odrywa łatwo oddzielające się jej pasmo. W związku z tym długość spał
letnich może znacznie przewyższać zasięg głowy zwierzęcia. Powstałe rany są rozległe
i głębokie. Przy spałowaniu zimowym zwierzę zestruguje siekaczami mało soczystą w tym
okresie korę i łyko. Powstają dość regularne, równoległe do siebie głębsze lub płytsze rowki –
ś

lady siekaczy. Powierzchnia ran powstałych przy spałowaniu zimowym jest zwykle mniejsza

i są one bardziej powierzchowne. Jeśli uszkodzenia te nie obejmują dużej powierzchni pnia,
to znacznie łatwiej się zabliźniają niż letnie [11, s. 9]. W zależności od sprawcy szkód
występują dość wyraźne różnice w wyglądzie zimowych spał. Jelenie i łosie zostawiają po
zestrugiwaniu siekaczami kory z pnia ślady podłużne, czasem nieco skośne w stosunku do osi
drzewa. Daniele robią krótsze i szersze spały, ułożone zwykle skośnie, a dość często nawet
poprzecznie do osi drzewa.

Osmykiwanie, zwane również obijaniem lub czemchaniem to kolejny rodzaj uszkodzeń

drzew powodowanych przez jeleniowate. Jest ono skutkiem zachowań socjalnych osobników
m.in. znakowania terytorium, okazywania dominacji i nie ma związku z pobieraniem przez
nie pokarmu. Osmykiwanie drzew polega na kaleczeniu i zrywaniu kory wskutek pocierania
pnia lub pędów młodych drzew porożem lub czołem. Często zostają też połamane i odarte
z kory boczne gałęzie, a nawet całe drzewka. Uszkodzeniom tym ulegają drzewa w wieku od
kilku do kilkunastu lat i zwykle w ich wyniku zamierają, gdyż korę mają zdartą wokół
strzałki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 38. Sosna osmykana i złamana przez jelenia w okresie rykowiska [11, s. 11]

W okresie rui i tuż przed nią samce jeleniowatych prowadzą tak zwane walki

pozorowane, podczas których uderzają porożem w pnie młodych drzew, uszkadzając ich korę
i łamiąc pędy boczne. W podobny sposób zdzierają one porożem korę wycierając zamierający
scypuł. Zarówno do wycierania scypułu, jak i późniejszego bicia porożem wybierane są
zwykle gatunki rzadkie w danym terenie oraz drzewka wyróżniające się dobrym wzrostem.

Jeleniowate znakują także zapachowo granice swego terytorium m.in. pocierając czołem

pnie młodych drzew. W ten sposób przenoszą na nie substancje zapachowe, wydzielane
z gruczołów znajdujących się na czole.

Inne szkody wyrządzane przez jeleniowate polegają na wydeptywaniu i tratowaniu

młodych drzew. Ma to miejsce zwykle na szlaku częstych wędrówek zwierzyny
(np. do wodopoju) w ostojach lub miejscach koncentracji w zimie lub podczas godów. Na
skutek przydeptywania racicami rośliny zostają zmiażdżone lub złamane.

Szkody w uprawach rolnych wyrządzają: dzik, jeleń, łoś, daniel, rzadziej sarna.

W Polsce najczęstszymi ich sprawcami są dzik i jeleń. Szkody te polegają na wydeptywaniu,
tratowaniu, wyorywaniu i zjadaniu ziemiopłodów od wczesnej wiosny do późnej jesieni
i obejmują uprawy zbóż, roślin strączkowych i okopowych. Znacznie większe od wyjadania,
są często straty związane z wydeptywaniem, tratowaniem, i wyorywaniem roślin. Są one
skutkiem nie tylko przemieszczania się dużych zwierząt kopytnych w czasie żerowania, ale
również tworzenia w wielu uprawach ostoi i legowisk [11, s. 15].

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie są podstawowe rodzaje prac w łowisku leśnym?

Jaka jest kolejność czynności wykonywanych przy zakładaniu poletka łowieckiego?

Czym różni się poletko żerowe od poletka zgryzowego?

Jak są zbudowane urządzenia do dokarmiania zwierzyny?

Jakie są rodzaje ambon myśliwskich i czym się różnią?

Jakie znasz rodzaje karmy dla zwierzyny?

Co to jest lizawka?

Na czym polega spałowanie, zgryzanie, osmykiwanie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zidentyfikuj i opisz szkody wyrządzane przez zwierzęta łowne w lesie i uprawach

rolnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obejrzeć tematyczny film edukacyjny,

obejrzeć próbki drewna z uszkodzeniami powodowanymi przez zwierzynę,

odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,

wymienić rodzaje szkód powodowanych przez zwierzynę,

opisać na czym polegają szkody,

wymienić gatunki zwierząt wyrządzających szkody,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik, długopis,

−

próbki drewna z uszkodzeniami powodowanymi przez zwierzynę,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Określ czynności związane z zakładaniem poletka łowieckiego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,

wymienić kolejność wykonywania poszczególnych czynności,

podać zasady wyboru lokalizacji poletka łowieckiego,

opisać czym różni się poletko żerowe od zgryzowego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik, długopis,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Wykonaj paśnik dla zwierzyny płowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,

wybrać odpowiedni projekt paśnika,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

przygotować niezbędny sprzęt i materiały do wykonania paśnika,

wykonać paśnik zgodnie z wymiarami podanymi w projekcie,

podać zasady wyboru lokalizacji paśnika w terenie,

wymienić rodzaje karmy dla zwierzyny płowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

notatnik, długopis,

–

Poradnik dla ucznia,

–

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia,

–

deski i drewniane listewki, gwoździe, wkręty,

–

młotki, miarka, wkrętaki, poziomica, piła do drewna,

–

papier ścierny, ołówek stolarski, rękawice ochronne.

Ćwiczenie 4

Wykonaj budkę dla kuropatw.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,

wybrać odpowiedni projekt budki,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

przygotować niezbędny sprzęt i materiały do wykonania budki,

wykonać budkę zgodnie z wymiarami podanymi w projekcie,

podać zasady wyboru lokalizacji budek dla kuropatw w terenie,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik, długopis,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia,

−

drewniane listewki, mata trzcinowa, gwoździe, drut,

−

młotek, miarka, piła do drewna, papier ścierny, ołówek stolarski, rękawice ochronne

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić czynności związane z zakładaniem poletka łowieckiego?

określić zasady dokarmiania zwierząt?

wykonać paśnik dla jeleni?

wykonać budkę dla kuropatw?

rozpoznać szkody wyrządzane w lesie przez zwierzynę?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

Instrukcja dla ucznia

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. śywicę sosnową pozyskuje się

w procesie suchej destylacji drewna.

przez systematyczne nacinanie i zbieranie żywicy z żywych sosen na spałach.

przez zakładanie spał na ściętych sosnach.

przez systematyczne nacinanie i zbieranie żywicy ze ściętych sosen na spałach.

2. Cetyna to

nazwa żywicy świerkowej.

uiglone gałązki sosnowe, świerkowe, jodłowe.

ozdobne gałązki kruszyny.

kora pozyskiwana z kruszyny.

3. Rośliny zielarskie zbiera się

do dużych plastikowych toreb i ugniata.

podczas bezdeszczowej pogody, w słoneczne dni, po obeschnięciu rosy.

zawsze w całości, razem z korzeniami.

tylko w rezerwatach przyrody.

4. Owoce borówki czernicy należy zbierać

po pierwszych przymrozkach.

za pomocą specjalnych narzędzi zwanych grzebieniami.

do przewiewnych koszy lub łubianek.

w czasie deszczowej pogody.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Do cennych surowców zielarskich zaliczamy

owoce konwalii majowej.

kwiaty bzu czarnego.

kwiaty żurawiny.

kwiaty kruszyny pospolitej.

6. Jadalne owoce ma

wrzos.

kruszyna pospolita.

berberys zwyczajny.

konwalia majowa.

7. Grzyby należy zbierać

obcinając same kapelusze.

wykręcając trzon z kapelusza.

dokładnie rozgarniając ściółkę leśną w miejscu zbioru.

delikatnie wykręcając z podłoża cały owocnik.

8. Grzyby trujące różnią się od jadalnych tym, że

mają zawsze gorzki smak.

mają blaszki na spodzie kapelusza.

zawierają groźne dla życia lub zdrowia ludzi związki chemiczne.

po dotknięciu ciemnieją.

9. Do zwierzyny grubej zalicza się

sarny i dziki.

sarny i zające.

lisy i dziki.

lisy i borsuki.

10. Na poletku zgryzowym sadzi się

ziemniaki.

kukurydzę i owies.

krzewy i drzewa liściaste.

krzewy i drzewa iglaste.

11. Dwustronny paśnik drabinowy jest przeznaczony do

dokarmiania zwierzyny płowej.

dokarmiania dzików.

dokarmiania bażantów.

wykładania paszy treściwej.

12. Budki dla kuropatw

ustawia się w gęstych młodnikach, aby ułatwić kuropatwom zakładanie gniazd.

ustawia się na polach, aby dokarmiać kuropatwy.

ustawia się na polach wczesną wiosną, aby ułatwić kuropatwom zakładanie gniazd.

ustawia się w gęstych młodnikach, aby dokarmiać kuropatwy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. Ambona służy do

chwytania żywych zwierząt.

dokarmiania jeleni.

służy do obserwacji zwierzyny i polowania.

wypłaszania zwierząt w trakcie polowania.

14. Pasza objętościowa sucha

zawiera dużo substancji pokarmowych.

zawiera mało wody i mało substancji pokarmowych.

zawiera dużo wody, a mało substancji pokarmowych.

zawiera mało wody i mało substancji pokarmowych.

15. Liściarkę przygotowuje się

z suszonej koniczyny.

ze zgrabionych jesienią liści.

z suszonych liści buraków cukrowych.

z suszonych młodych pędów drzew i krzewów liściastych.

16. Lizawki wykonuje się

dla lisów.

w celu podawania zwierzynie soli.

z metalowego koszyka, w którym umieszcza się bryłę soli.

na grubym drzewie nacinając skośnie jego pień.

17. Osmykiwanie polega na

obgryzaniu młodej kory przez zające.

odgryzaniu pędów wierzchołkowych drzewek w uprawach przez jelenie.

zrywaniu kory przez pocieranie pnia porożem.

obgryzaniu młodych pędów przez jelenie.

18. Spałowanie to rodzaj szkód powodowany przez

zające.

jeleniowate.

dziki.

zające i sarny.

19. Muchomor sromotnikowy

ma różowe blaszki i rozdętą podstawę trzonu w pochwie.

ma białe blaszki i rozdętą podstawę trzonu w pochwie.

ma różowe blaszki i nieprzyrośnięty do trzonu pierścień.

ma czerwony kapelusz i prosty, długi trzon.

20. Trop dzika różni się od tropu jelenia tym, że

jest dużo mniejszy.

ma wyraźnie odciśnięte ślady szpil.

lady przednich i tylnych nóg nigdy się nie pokrywają.

jest idealnie okrągły.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

Pozyskiwanie produktów ubocznych lasu oraz prowadzenie gospodarki
łowieckiej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Bouchner M.: Przewodnik Śladami zwierząt. Multico, Warszawa 1992

Dreyer E., Dreyer W.: Las. Multico, Warszawa 1995

Głowacki S.: Leśne użytki uboczne źródłem dodatkowych dochodów Lasów
Państwowych. Biblioteczka leśniczego zeszyt 171. Wydawnictwo Świat, Warszawa 2002

Głowacki S.: Surowce i produkty uboczne otrzymywane z drzew leśnych. Biblioteczka
leśniczego zeszyt 249. Wydawnictwo Świat, Warszawa 2007

Głowacki S.: Zasoby leśnych surowców ubocznych oraz możliwości ich wykorzystania
przez LP. Biblioteczka leśniczego zeszyt 174. Wydawnictwo Świat, Warszawa 2002

Grzywacz A., Staniszewski P.: Wiem co zbieram w lesie. Multico, Warszawa 2003

Krupka J. (red.): Łowiectwo. PWRiL, Warszawa 1998

Nusslein F.: Łowiectwo Podręcznik. Galaktyka , Łódź 2005

Okołów G.: Zbieramy grzyby Przewodnik do plecaka. Multico Warszawa 2006

10.

Stichmann W., Kretzschmar E.: Spotkania z przyrodą Zwierzęta. Multico, Warszawa
1998

11.

Szukiel E.: Ochrona drzew przed roślinożernymi ssakami. CILP, Warszawa 2001

12.

Szwedler I., Sobkowiak M.: Spotkania z przyrodą Rośliny. Multico, Warszawa 1998

13.

www.wikipedia.org

14.

www.wildpark-schorfheide.de

15.

Archiwum Nadleśnictwa Zwoleń – fotografie

Czasopisma:

−

Echa leśne,

−

Głos lasu.