Rola rodziców w kształtowaniu osobowości dziecka
Osobowość jest to ,, dynamiczna, hierarchiczna, mniej lub bardziej spójna,
względnie trwała całość złożona sprzężonych wzajemnie struktur, kształtująca się w
relacjach społecznych i w wyniku rozwoju człowieka, w rezultacie pracy nad sobą 1
Kolebką rozwoju osobowości jest rodzina  rodzeństwo, dziadkowie, w
kontaktach, z którymi dziecko rozwija podstawowe struktury osobowości i normy
zachowania się. Przede wszystkim jednak należy podkreślić rolę rodziców, którzy
mają decydujący wpływ na rozwój podstawowych funkcji psychicznych dziecka, jego
uczuć, dążeń, na kształtowanie przez dziecko obrazu samego siebie oraz na to, jak
odnajduje się ono w środowisku, przystosowuje do nowych sytuacji i ludzi.
Już na początku swego Listu do Rodzin Jan Paweł II podkreśla ważność i
niepowtarzalność rodziny w wychowaniu dziecka - ,, Pośród wielu dróg rodzina jest
drogą pierwszą i z wielu względów najważniejszą. Jest drogą powszechną, pozostając
za każdym razem drogą szczególną, jedyną i niepowtarzalną, tak jak niepowtarzalny
jest każdy człowiek. Rodzina jest tą drogą, od której nie można się odłączyć. Wszak
normalnie każdy z nas w rodzinie przychodzi na świat, można więc powiedzieć, że
rodzinie zawdzięcza sam fakt bycia człowiekiem .2
Wraz z wiekiem dziecka poszerzają się jego kontakty i więzi społeczne poza
rodziną, dostrzega ono nowe autorytety- np. nauczycieli, rówieśników. Nawet
wówczas nie maleje jednak rola rodziców, którzy w dalszym ciągu służą dziecku radą
i pomocą. Jak stwierdzono według badań , że osobowość dziecka jest,, rezultatem
wpływu wszystkich świadomych i nieświadomych przejawów osobowość rodziców,
jak również ich postaw wobec dzieci .W odróżnieniu od kontaktów pozarodzinnych
więz
z rodzicami cechuje stabilność, co jest podstawowym czynnikiem równowagi
emocjonalnej dziecka.
Przygotowanie do podjęcia roli matki i ojca, powinno zacząć się już w okresie
narzeczeństwa, a już na pewno powinno się wykorzystać czas naturalnego
przygotowania do ról rodzicielskich, jakim jest okres ciąży. W łonie matki dziecko nie
jest obojętne na to jak rodzice ze sobą rozmawiają, jak przemawiają do niego, jak
starają się zapewnić najlepsze warunki do jego rozwoju. Kobieta winna od samego
początku otoczyć poczęte w swym łonie dziecko opieką i miłością, świadoma tego, że
te pierwsze dziewięć miesięcy życia są dla rozwoju i wychowania dziecka bardzo
ważne3
W pierwszych latach życia dziecko przyswaja sobie normy zachowania, system
wartości, kształtuje się jego sumienie, a wzorami osobowymi są rodzice. Oddziałują
oni na dziecko przez proces ,, modelowania - dziecko obserwuje ich zachowanie i
naśladuje je. Jest to możliwe dzięki więzi uczuciowej, jaka istnieje między rodzicami i
1
Ziemska M, Rodzina a osobowość, Warszawa 1975, s.11.
2
Jan Paweł II, List do Rodzin 2.
3
Wolicki M, Rola matki i ojca w rodzinie, Warszawa 1984, s. 1
1
dzieckiem, dziecko wyczuwa ich siłę, podziwia ich i tym samym pragnie upodobnić
się do nich. ,, Dawszy życie ciału, ojciec musi obudzić inteligencję, serce, sumienie.
To długie dzieło. Codziennie będzie sobie zadawał pytanie: Czy rzeczywiście jestem
ojcem?, czy mój przykład , moje słowo, moje napomnienia, moje przebaczenia, moje
wymagania i moje rady  są twórcze 4 .Nic tak nie pobudza człowieka do rozwoju i
nic tak faktycznie go nie rozwija, jak czyjeś zaufanie, czyjeś przekonanie, że ,, ty
możesz , ,, ciebie na to stać . Taki ogromny kredyt zaufania daje zawsze dziecku
każda kochająca matka
Podstawą dalszego rozwoju osobowości dziecka jest jego właściwa
identyfikacja płciowa. I w tej dziedzinie rozwoju rodzice odgrywają kluczową rolę.
Dziecko identyfikuje się z jednym z rodziców, zwykle przedstawicielem tej samej płci.
I tak chłopiec obserwując ojca, kształtuje w sobie zachowanie charakterystyczne dla
roli męskiej  zaradność, siłę, odpowiedzialność za rodzinę. Dziewczynka natomiast
identyfikuje się z rolą matki. Charakterystyczne cechy przyszłej matki  serdeczność,
uczuciowość, wyrozumiałość.
W małżeństwach partnerskich, gdzie rodzice wychowują i opiekują się
wspólnie dziećmi, role męskie i kobiece staja się coraz bardziej zamienne. Do
pewnego stopnia dzieci mogą utożsamiać się również z rodzicami płci przeciwnej.
Dzięki temu dziewczynka będzie bardziej zaradna, a chłopiec wyrozumiały i
uczuciowy, co w przyszłości pomoże mu zrozumieć żonę lub córkę.
Jednym z istotnych czynników kształtującymi osobowość dziecka są postawy
wychowawcze rodziców.5
Postawy właściwe to:
" Akceptacja  jawna aprobata dziecka ze strony rodziców, przyjęcie go takim
jakim jest. Postawa ta pomaga w nawiązywaniu więzi emocjonalnych z
dzieckiem, dziecko jest pogodne, otwarte, czuje się bezpieczne.
" Współdziałanie z dzieckiem  zainteresowanie, gdy dziecko odrabia prace
domowe, angażowanie do prac domowych. Dzięki takiej postawie dziecko uczy
się współdziałania, podejmowania zobowiązań , odpowiedzialności, jest ufne
wobec rodziców, zwraca się do nich po radę i pomoc.
" Uznanie swobody aktywności  umożliwienie dziecku fizycznego
uniezależnienia się od rodziców przy jednoczesnym wzmocnieniu więzi
psychicznych. Taka postawa prowadzi do większego uspołecznienia dziecka,
ułatwia mu przystosowanie się do różnych sytuacji, dziecko samodzielnie dąży
do pokonywania przeszkód.
" Poszanowanie praw dziecka  docenianie jego wysiłków, ustosunkowanie się
do jego działań z szacunkiem, co sprawi, że dziecko wykształci pozytywny
obraz samego siebie.
4
Majdański K, Wspólnota życia i miłości, Warszawa 1987,s. 58.
5
Ziemska M, dz. cyt., s. 97.
2
 Rodzina ze względu na wyjątkową siłę istniejących więzi może być też
miejscem silnych psychicznych doświadczeń i urazów. Dlatego warto zwrócić także
uwagę na niekorzystne postawy rodziców wobec swych dzieci, a których można
uniknąć.
Postawy niewłaściwe to:
" Odtrącenie  kiedy dziecko traktowane jest jako ciężar, a opieka nad nim
przekazywana jest przez rodziców innym osobom, traktowanie dziecka jak
rzeczy i nie okazywanie uczuć, dziecko staje się agresywne, nieposłuszne,
ucieka się do kłamstw, zachowań antyspołecznych
" Unikanie  rodzice nie lubią przebywać z dzieckiem. Dziecko czuje się
niepotrzebne, staje się nieufne, konfliktowe, często ma kłopoty z koncentracją.
" Nadmierne wymagania  usilne kształtowanie dziecka według zamierzeń
rodziców bez liczenia się z jego możliwościami. Powoduje to, że dziecko
przestaje wierzyć we własne siły, jest niepewne, lękliwe, podatne na frustracje,
nerwowe.
" Nadmierne ochraniane  bezkrytyczne podejście do dziecka i uważanie go za
wzór doskonałości, rozwiązywanie za dziecka trudności. Postawa taka utrudnia
osiągnięcie samodzielności, dojrzałości emocjonalnej i społecznej, pozbawia go
inicjatywy, sprawia, że dziecko jest uległe, albo zbyt pewne siebie.
Prawidłowe postawy wychowawcze nie są sztywnymi schematami, ale należy je
modyfikować w miarę rozwoju dziecka. W I fazie rozwoju dziecko potrzebuje przede
wszystkim akceptacji, dzieci od 5-6 klasy potrzebują autorytetu rodziców, którzy
powinni pomagać im w rozwiązywaniu problemów. Młodzież natomiast, nastawiona
jest do rodziców bardziej krytycznie. Oczekuje większej swobody i poszanowania ich
samodzielnych działań i decyzji. Tak więc rodzice powinni służyć swoim nastoletnim
dzieciom radą pomocą, ale do nakazów i zakazów powinni uciekać się tylko w
ostateczności, gdyż nadmierna ingerencja mogłaby być potraktowana jako brak
szacunku dla ich samodzielności. Istotną sprawą jest zachęcanie dzieci w okresie
dorastania do pracy nad własną osobowością i charakterem, gdyż wtedy właśnie
młodzi ludzie obierają cele życiowe, określają hierarchię wartości. Wskazane jest np.
podkreślenie wartościowych cech ich osobowości, aby zachęcić ich do dalszego
rozwoju.
Jednym z istotny zadań rodziców w kształtowaniu osobowości dziecka jest
zaspokojenie podstawowych potrzeb psychospołecznych dziecka:
3
" Potrzeby miłości, serdeczności- jej zaspokojenie jest podstawą rozwoju
psychicznego i społecznego.
" Potrzeby częstego kontaktu z rodzicami  zainteresowania z ich strony.
" Potrzeby samourzeczywistnienia  rozwoju uzdolnień, realizacji planów.
Dziecko musi mieć swobodę działania ( jej zakres przystosowany do wieku).
Sprzyja to rozwojowi samodzielności, aktywności, twórczości.
" Potrzeby godności, szacunku  dziecko nie może być lekceważone, czy wciąż
krytykowane, gdyż może to wzbudzić w nim poczucie mniejszej wartości.
Niezaspokojenie którejkolwiek z tych potrzeb może prowadzić do pojawienia się
zaburzeń w zachowaniu dziecka, a nawet trwałych rysów osobowości. Trzeba
podkreślić, że okazywana dziecku miłość , serdeczność, zainteresowanie, zrozumienie
wpływają korzystnie na rozwój jego osobowości. Dzieci świadome swej wartości i
uznania ze strony rodziców są wytrwałe, mają większe aspiracje, są bardziej
samodzielne niż dzieci które czują się niedoceniane. Natomiast brak uczucia, krytyka,
brak zainteresowania, lub nieszczerość uczuć, surowa kontrola nie sprzyja rozwojowi
dziecka.
Jak pisze Z. Zaborowski6 ,,& o efektach wychowania dziecka nie decydują
techniki wychowawcze, lecz charakter i formy stosunków rodziców i dzieci. Dopiero
na podłożu określonego stosunku można mówić o wartości i efektywności konkretnej
metody lub techniki
Dzięki więzi uczuciowej dziecko w miarę swojego rozwoju zinternalizuje normy
prezentowane przez rodziców, na ich podstawie tworzy swój własny system wartości.
W ten sposób rodzice mogą mieć wpływ na zainteresowania dziecka, środowisko w
jakim przebywa, poglądy, m. inn. na życie seksualne itd.
Ogromny wpływ na harmonijny rozwój osobowości dziecka ma wzajemny
stosunek między rodzicami. Jak zauważ M. Ziemska7 , powinni oni stanowić ,,koalicję
wychowawczą , to znaczy ich działania wychowawcze powinny być zgodne, powinni
oni umacniać swój autorytet rodzicielski. Dysharmonia utrudnia dziecku przyswajanie
wzorców postępowania, może dostarczać również wzorców agresji, wrogości,
zachowań aspołecznych.
Współdziałanie i zaangażowanie rodziców w sprawy dotyczące dziecka, nie
bagatelizowanie ich problemów, dyskretna pomoc w przezwyciężaniu kłopotów
każdego z członków rodziny, gotowość współdziałania i poświęcenia, otwartość i
zrozumienie. W takiej rodzinie może rozwijać się osobowość człowieka otwartego na
świat i ludzi, szanującego prawo i normy, dążącego do doskonałości, stawania się
bardziej człowiekiem. Generalnie trzeba podkreślić, iż dobrobyt materialny, troska o
realizację potrzeb materialnych nie są czynnikami wystarczającymi do uczynienia
6
Zaborowski Z, O rodzinie. Rola rodziny jako grupy społeczno- wychowawczej,
Warszawa 1969, s. 61.
7
Ziemska M, dz. cyt., s. 85.
4
dziecka szczęśliwym. Dzieci potrzebują przede wszystkim zainteresowania,
serdeczności , miłości. Pragną, by matka i ojciec wspólnie z nimi przeżywali jego
sprawy, radości i smutki, aby rodzina była szkołą uczestnictwa w życiu. W miarę jak
dorosną, chcą coraz bardziej brać udział w sprawach dorosłych, być przez nich
poważnie traktowani.Od prawidłowego rozwoju emocjonalnego dziecka w
dzieciństwie zależy, czy dorosły człowiek będzie zdolny do przyjaz
ni, miłości, czy
będzie koleżeński, uczynny, dojrzały społecznie, aktywny i samodzielny
Na zakończenie warto dodać, że kształtowanie osobowości w rodzinie nie jest
procesem jednolitym; - nie tylko dziecko rozwija swoją osobowość, rozwijają ją
również rodzice w trakcie pełnienia ról rodzicielskich.
Bibliografia:
1. Czapów Cz., Wychowanie w rodzinie, Warszawa 1968.
2. Hurlock E., Rozwój dziecka, Warszawa 1960
3. Jan Paweł II., List do Rodzin.
4. Majdański K., Wspólnota życia i miłości, Warszawa 1987.
5. Miśkiewicz H., Rola rodziny w kształtowaniu postaw, Warszawa 1986.
6. Wolicki M ., Rola matki i ojca w rodzinie, Warszawa 1984.
7. Zaborowski Z., O rodzinie. Rola rodziny jako grupy społeczno- wychowawczej,
Warszawa 1975.
8. Ziemska M., Rodzina a osobowość, Warszawa 1975.
Opracował:
Stanisław Polak
Nauczyciel
Szkoła Podstawowa w Woskrzenicach Dużych
5