33

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy październik 2009

Michał Ziółkowski
Problem wspólnotowego zakazu dyskryminacji

homoseksualnych partnerów w rejestrowanych

związkach partnerskich

PS

E

Dyskryminujący charakter ma zarówno: 1) różnicowanie ze

względu na wskazane w traktatach kryteria (tzw. dyskrymina-

cja bezpośrednia), jak i 2) różnicowanie na podstawie kryteriów

neutralnych, prowadzących jednak do podobnych skutków, jak

przy dyskryminacji bezpośredniej (tzw. dyskryminacja pośred-

nia)

8

.

Zakres ochrony przed dyskryminacyjnym traktowaniem

w porządku wspólnotowym przeszedł istotną ewolucję. Po-

czątkowo jego znaczenie determinował ekonomiczny charak-

ter integracji oraz zakaz stosowania środków krajowych, które

różnicują w sposób nieuprawniony pozycję podmiotów korzy-

stających ze swobód traktatowych z uwagi na obywatelstwo

(art. 39 ust. 2, art. 43 ust. 2 i art. 50 ust. 3 TWE oraz art. 12

TWE) oraz płeć (art. 141 TWE).

Gospodarczy wymiar integracji został uzupełniony przez

orzecznictwo luksemburskie o gwarancję dla praw podsta-

wowych

9

i uznanie dorobku Europejskiego Trybunału Praw

Człowieka (dalej jako ETPCz)

10

. Z biegiem lat prawa człowieka

stawały się coraz istotniejszym elementem w procesie subsum-

Realizacja strategii ramowej „Niedyskryminacja i równe szanse dla wszystkich”

1

oraz wyniki projektów

przeprowadzonych podczas Europejskiego Roku na rzecz Równych Szans dla Wszystkich (2007)

2

jedno-

znacznie wskazują, że w Unii Europejskiej „wciąż mamy do czynienia z nierównością i dyskryminacją ze

względu na orientację seksualną, czego istotne koszty ponoszą zarówno pojedyncze osoby, jak i społe-

czeństwa europejskie”

3

. Wśród przyczyn należy wskazać niedostateczną ochronę przed dyskryminacją ze

względu na orientację seksualną oraz rozbieżnie uregulowany w państwach członkowskich status cywilny

osób homoseksualnych.

1. W pierwszej części niniejszego artykułu zostanie dokona-

na analiza powyższych zagadnień na podstawie art. 13 Traktatu

ustanawiającego Wspólnotę Europejską (dalej jako TWE) oraz

orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europej-

skich (dalej jako ETS lub Trybunał) w sprawach dotyczących

jednakowego traktowania małżonków i osób pozostających

w homoseksualnych rejestrowanych związkach partnerskich.

W drugiej części wskazane zostaną – wynikające z Trakta-

tu z Lizbony (dalej jako TL) oraz Karty Praw Podstawowych

(dalej jako KPP) – podstawy dla zmiany podejścia do zakresu

ochrony przed dyskryminacją ze względu na orientację seksu-

alną.

2. Ogólna zasada równego traktowania wymaga, aby pod-

mioty znajdujące się w sytuacjach porównywalnych, tj. wyka-

zujące się wspólną cechą relewantną (prawnie istotną)

4

były

traktowane tak samo

5

, chyba że istnieje obiektywne uzasadnie-

nie dla różnego traktowania

6

, a zastosowane kryteria są propor-

cjonalne i konieczne

7

. Nieuzasadnione obiektywnie różnicowa-

nie lub odmienne traktowanie jest dyskryminacją.

1 Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego, Europejskiego

Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z 1.06.2006 r.,

Niedyskryminacja i równe szanse – strategia ramowa, Bruksela 2005 r., COM

(2005) 224.

2 Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady 771/2006/WE z 17.05.2006 r.

ustanawiająca Europejski Rok na rzecz Równych Szans dla Wszystkich

(2007 r.) – w Kierunku Sprawiedliwego Społeczeństwa, Dz. Urz. UE L 146

z 31.05.2006 r., s. 1. W motywie 11 przywołane zostały wnioski z wcze-

śniejszych dyskusji oraz wskazano na potrzebę intensyfikacji działań UE

w ramach kompetencji wynikających z art. 13 TWE. Zob. też Zielona

Księga z 28.05.2004 r., Equality and non-discrimination in an enlarged European

Union, COM (2004) 379, s. 14–15.

3 Rezolucja Rady 2007/C 308/01 z 5.12.2007 r. w sprawie dalszych działań

po zakończeniu Europejskiego Roku na rzecz Równych Szans dla Wszyst-

kich (2007 r.), Dz. Urz. UE C 308 z 19.12.2007 r., s. 1.

4 Por. wyrok TK z 18.04.2000 r. ( K 23/99), OTK ZU 2000/3, poz. 89,

s. 449–450.

5 Por. I. Boruta, Polityka społeczna, zatrudnienie, edukacja, szkolenie, młodzież,

w: J. Barcz (red.), Prawo UE. Prawo Materialne i Polityki, Warszawa 2005, s. 553.

6 Element ten jest silnie akcentowany w orzecznictwie ETPCz. Nie wszyst-

kie środki różnicujące będą dyskryminacją, a jedynie takie, które nie reali-

zują uprawnionego celu i nie zachowują rozsądnej proporcji. Zob. np. wyro-

ki: z 27.10.1975 r. w sprawie National union of bielgian police przeciwko Belgia,

skarga nr 4464/70, § 46; z 18.02.1999 r. w sprawie Larkos przeciwko Cypr,

skarga nr 29515/95, § 29.

7 I. Boruta, Polityka społeczna..., s. 552; analogiczne uzasadnienie na tle EKPCz

podaje: Ł. Horała, Zasada niedyskryminacji w systemie Rady Europy i Unii Euro-

pejskiej – ujęcie prawno-porównawcze, w: W. Czapliński (red.), Prawo w XXI wie-

ku. Księga pamiątkowa Instytutu Nauk Prawnych PAN, Warszawa 2006, s. 264.

8 A. Wróbel, Pojęcie wspólnego rynku i rynku wewnętrznego a swobody wspólnotowe,

w: J. Barcz (red.) Prawo UE..., s. 21–24.

9 Sprawa 29/69, Satuder przeciwko Ulm Sozialamt, ECR [1969] 419. Szerzej

zob. N.A. Neuwahl, The Treaty on European Union: A step forward in the protec-

tion of human rigths?, w: N.A. Neuwahl, A. Rosas, The European Union and

Human rights, Haga–Boston–Londyn 1995, s. 1–23.

10 Szerzej zob. R. Wieruszewski, The European Union Charter of Fundamental

Rights – History, Content and Relationship to Polish Law, w: W. Czapliński (red.),

Poland’s Way to the European Union, Warszawa 2002, s. 137–140.

34

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy październik 2009

cji dokonywanym przez ETS. W efekcie gwarancje z art. 14

Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (dalej jako EKPCz)

11

oraz wspólnotowa debata nad problemem dyskryminacji

12

nie-

wątpliwie wpłynęły na Trybunał i skłoniły do rozszerzenia

zakresu udzielanej ochrony. W 1996 r. uznano, że tolerowanie

dyskryminacji transseksualistów w zatrudnieniu byłoby rów-

noznaczne z naruszeniem ich godności i wolności

13

.

W sprawie P.S. przeciwko Cornwall Country Council

14

Trybu-

nał dokonując rozszerzającej wykładni zakazu dyskryminacji

z uwagi na płeć objął ochroną przed dyskryminacją transsek-

sualistów

15

. Zarazem jednak sędziowie luksemburscy zasadnie

odrzucili argument, jakoby zakaz dyskryminacji ze względu na

płeć oznaczał również zakaz ze względu na orientację seksu-

alną

16

.

Rozwijające się orzecznictwo nie objęło ochroną osób

dyskryminowanych z uwagi na orientację seksualną. Jeszcze

w 1998 r. w sprawie Grant przeciwko South-West Trains Trybunał

stał na stanowisku, że „prawo wspólnotowe w obecnym stanie

nie chroni przed dyskryminacją ze względu na orientację sek-

sualną”

17

. Sprawa dotyczyła odmowy przyznania prawa do dar-

mowych przejazdów partnerce Lisy Grant, pracującej w firmie

South-West Trains. Zarzut dyskryminacyjny dotyczył polityki

firmy, która przyznawała wspomniane korzyści partnerkom

pracowników lub partnerom pracownic. Warunkiem była od-

mienność płci. Trybunał uznał, że skoro odmowa przyznania

prawa do darmowych przejazdów w jednakowym stopniu do-

tyczyła zarówno mężczyzn, jak i kobiet żyjących z partnerem

lub partnerką tej samej płci, to nie występuje dyskryminacja

z uwagi na płeć. W sprawie brakowało podstaw dla stwierdze-

nia istotnego normatywnie zróżnicowania pomiędzy znajdują-

cymi się w podobnej sytuacji homoseksualnymi mężczyznami

a kobietami

18

.

Podtrzymana zastała wcześniejsza teza o odmienności kry-

terium płci oraz orientacji seksualnej

19

. Trybunał podkreślił, że

w związku z planowanymi zmianami w treści traktatów, UE

w celu podniesienia poziomu ochrony praw podstawowych

uzyska kompetencje do poszerzenia zakresu ochrony przed

dyskryminacją (w tym z uwagi na orientację seksualną)

20

.

Rozstrzygnięcie to mogłoby sugerować, że w ocenie ETS

jakikolwiek postęp w zakresie ochrony przed dyskryminacją ze

względu na orientację seksualną powinien się dokonać jedynie

w wyniku przyjętych przez Radę środków w świetle (wprowa-

dzonego Traktatem amsterdamskim) art. 13 TWE

21

. Przepis ten

przyznał Radzie, stanowiącej jednomyślnie na wniosek Komi-

sji Europejskiej i po konsultacji z Parlamentem Europejskim,

kompetencję do podejmowania niezbędnych środków w celu

zwalczania wszelkiej dyskryminacji, w tym – ze względu na

orientację seksualną.

Treść art. 13 TWE w świetle sprawy Grant może uzasad-

niać pogląd, że kwestia niedyskryminacji z uwagi na orienta-

cję seksualną w prawie europejskim została uzależniona od

swobodnej woli państw członkowskich

22

. Po pierwsze, art. 13

TWE – w przeciwieństwie do art. 12 TWE – nie wywiera

skutku bezpośredniego

23

. Po drugie, zgoda na wprowadze-

nie środków zakazujących dyskryminacji uzależniona jest

od jednomyślności państw członkowskich. Po trzecie, przez

posłużenie się pojęciem „środki” art. 13 TWE pozostawia

de facto Radzie prawo wyboru formy prawnej

24

. Z uwagi na

różny skutek oraz cel i moc przyjmowanych środków prawo

to może mieć istotne znaczenie dla kształtowania prawa nie-

dyskryminacyjnego.

W efekcie wdrażanej polityki antydyskryminacyjnej Rada na

podstawie art. 13 TWE wydała kolejno: dyrektywę 2000/43/

WE w sprawie stosowania zasady równego traktowania osób

bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne

25

, dyrektywę

2000/78/WE ustanawiającą ogólne warunki ramowe równego

traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy

26

oraz dyrektywę

2004/113/WE wprowadzającą w życie zasadę równego trak-

towania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do towarów

i usług oraz dostarczania towarów i usług

27

. Druga z dyrektyw

po raz pierwszy przewidziała wyraźny zakaz dyskryminacji ze

względu na orientację seksualną

28

.

Mając powyższe na uwadze, można mówić o dwóch płasz-

czyznach ochrony przed dyskryminacyjnym traktowaniem.

Pierwszą płaszczyznę stanowią bezpośrednio skuteczne prze-

pisy TWE (art. 39

29

, art. 43

30

, art. 50

31

TWE – niedotyczące

11 Art. 14 zakazuje dyskryminacji posługując się otwartym katalogiem przy-

czyn, do których zalicza: płeć, rasę oraz jakiekolwiek inne przyczyny, wśród

których ETPCz lokuje wiek oraz orientację seksualną.

12 Na temat inicjatyw wspólnotowych szerzej zob. Ł. Horała, Zakaz dyskry-

minacji ze względu na orientację seksualną w prawie Unii Europejskiej, „Przegląd

Prawa Europejskiego” 2005/1, s. 18.

13 Sprawa C-13/94, P.S. przeciwko Cornwall Country Council, ECR [1996] I-2143,

pkt 22 wyroku. W tym kontekście znamienny jest fakt, że ETS wykazał

silniejszą tendencję do ochrony przed dyskryminacją transseksualistów

z uwagi na płeć niż orzecznictwo ETPCz, które do 2002 r. pozostawiało

szeroki margines swobody państwom członkowskim Rady Europy. O ewo-

lucji orzecznictwa w tej kwestii zob. szerzej K. Osajda, Orzecznictwo ETPCz

dotyczące transseksualizmu, „Europejski Przegląd Sądowy” 2009/5, s. 35.

14 Sprawa C-13/94…, pkt 20–24 wyroku.

15 Na temat szerokiego objęcia ochroną osób transseksualnych zob. np. wy-

rok ETPCz z 11.11.2002 r., Christine Goodwin przeciwko Wielka Brytania,

nr 28957/95 oraz K. Osajda, Orzecznictwo ETPCz…, s. 38.

16 Por. P. Pogodzińska, Orientacja seksualna w orzecznictwie Trybunałów Europej-

skich, w: K. Śmieszek (red.), Przeciwdziałanie dyskryminacji z powodu orientacji

seksualnej w świetle prawa polskiego oraz standardów europejskich, Warszawa 2006,

s. 137–139.

17 Sprawa C-249/96, Grant przeciwko South-West Trains, ECR [1998] I-00621.

18 Krytyczne uwagi zob. P. Pogodzińska, Unijna zasada równego traktowania

i swoboda przepływu pracowników w odniesieniu do sytuacji mniejszości seksualnych

w zatrudnieniu, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Euro-

pejskiego i Porównawczego” 2005/2, s. 83 i por. N. Bamforth, Sexual Orienta-

tion Discrimination after Grant v South-West Trains, „The Modern Law Review”

2000/5, s. 701.

19 Inaczej wcześniej uznał Komitet Praw Człowieka ONZ w sprawie Toonen

przeciwko Australia, Communication Nr 488/1992, U. N. Doc. CCPR/C/50/

D/488/1992 (1994), pkt 8.7. ETS odrzucił przywołany przez p. Grant

pogląd Komitetu, argumentując, że ochrona praw podstawowych determi-

nowana jest zakresem i treścią traktatów oraz kompetencjami Wspólnoty

(pkt 43, 45 i 46 wyroku).

20 Sprawa C-249/96, pkt 48.

21 Por. N. Bamforth, Sexual Orientation..., s. 719.

22

J. Plaňavová-Latanowicz, Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich

i ochrona praw podstawowych, Warszawa 2000, s. 17–19.

23 A. Wróbel, Uwaga 13.1 do art. 13 TWE, w: A. Wróbel (red.), Traktat ustanawia-

jący Wspólnotę Europejską, t. I (art. 1–60), Warszawa 2008, s. 372.

24 W doktrynie wskazano, że przez „środki” należy rozumieć nie tylko dyrek-

tywy i rozporządzenia, ale różnego rodzaju wspólne działania, np. progra-

my. Jednocześnie jednak wskazuje się na ograniczony zakres możliwości

użycia przez Radę rozporządzeń (A. Wróbel, Uwaga 13.5 do art. 13 TWE...,

s. 385).

25 Dz. Urz. WE L 180 z 19.07.2000 r., s. 22.

26 Dz. Urz. WE L 303 z 2.12.2000 r., s. 16.

27 Dz. Urz. UE L 373 z 21.12.2004 r., s. 37.

28 Na temat ogólnej charakterystyki zob. szerzej A.Wróbel, Uwaga 13.9 do

art. 13 TWE…, s. 387.

29 Sprawa 167/73, Commission v France, ECR [1974] 00359, pkt 35.

30 Sprawa 2/74, Jean Reyners v Belgian State, ECR [1974] 00631, pkt 3–32.

31 M.M. Kenig-Witkowska (red.), Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej, War-

szawa 2006, s. 262.

35

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy październik 2009

dyskryminacji ze względu na orientację seksualną i art. 141

32

TWE) oraz przepisy dyrektyw

33

(w tym wydanych na podsta-

wie art. 13 TWE), jeśli ich charakter, układ i treść w indywidu-

alnym przypadku pozwalają na ich zastosowanie w sporze mię-

dzy państwem członkowskim a podmiotem indywidualnym.

Pomimo że realizacja uprawnień przyznanych przez dyrektywy

odbywa się za pośrednictwem właściwych przepisów krajowych

(tj. przepisów implementujących), możliwe jest powołanie się

przez jednostkę bezpośrednio na przepis dyrektywy. Możliwość

taka pojawia się, gdy przepis dyrektywy spełnia przesłanki bez-

pośredniej skuteczności oraz brakuje odpowiednich przepisów

implementujących lub implementacja została przeprowadzona

w sposób nieprawidłowy. Taką możliwość uznał rzecznik ge-

neralny Colomer w opinii w sprawie C-267/06, Tadao Maruko,

stwierdzając, że z zastrzeżeniem powyższych warunków zakaz

nierównego traktowania ze względu na orientację seksualną,

zawarty w dyrektywie 2000/78/WE

34

może być bezpośrednio

skuteczny

35

.

Drugą płaszczyznę stanowią przepisy dyrektyw, wywie-

rające skutek pośredni polegający na obowiązku interpretacji

prawa wewnętrznego zgodnie z prawem wspólnotowym

36

. Kra-

jowy organ oceniając dyskryminacyjny – z uwagi na orientację

seksualną – charakter regulacji w odniesieniu do zatrudnienia

i pracy jest zobowiązany uwzględnić cel i treść dyrektywy

2000/78/WE.

Ochrona przed dyskryminacyjnym traktowaniem ze wzglę-

du na orientację seksualną wobec braku samodzielnej, bezpo-

średnio skutecznej podstawy w TWE jest uzależniona każdo-

razowo od działań Rady i na obecnym etapie rozwoju prawa

wspólnotowego obejmuje jedynie ochronę w związku ze sto-

sunkiem pracy. Zatem wyraźnie uprzywilejowany jest zakaz

nierównego traktowania z powodów związanych bezpośrednio

z procesem integracji gospodarczej

37

, podczas gdy wiele prze-

jawów dyskryminacji wynikających z niejednolitego uregulo-

wania statusu cywilnego osób homoseksualnych wobec braku

odpowiednich norm kolizyjnych pozostaje poza zakresem

udzielanej ochrony

38

.

3. Celem odróżnienia od innych form faktycznego pożycia,

na potrzeby niniejszego artykułu, przez pojęcie „partnerskie

związki homoseksualne” należy rozumieć „zarejestrowane

prawnie związki powstałe z woli uregulowania wspólnego po-

życia osób tej samej płci”

39

.

Różnorodność rozwiązań w państwach członkowskich po-

zwala na zaprezentowanie jedynie ogólnych tendencji w spo-

sobie regulacji problematyki związków partnerskich

40

. Można

wskazać na związki: 1) z wyeksponowanym elementem kon-

traktowym (Belgia

41

, Luksemburg

42

, Francja

43

, Wielka Bryta-

nia

44

)

45

, oraz 2) z wyeksponowanym elementem rodzinnym –

związki o charakterze quasi-małżeńskim (Dania

46

, Norwegia

47

,

Szwecja

48

, Islandia

49

, Finlandia

50

oraz Niemcy

51

). Ponadto,

w Holandii i w Belgii niezależnie od dopuszczalności zawar-

cia związku partnerskiego osoby homoseksualne mogą również

wstąpić w związek małżeński. Zarówno te regulacje, jak i hisz-

pańska ustawa o małżeństwach homoseksualnych mają jednak

charakter wyjątkowy.

Pierwszy model silnie akcentuje umowny charakter powią-

zań. Podstawę zawarcia związku stanowią zgodne oświadcze-

nia woli homoseksualnych partnerów pragnących prowadzić

i uregulować jedynie wybrane cywilnoprawne elementy ży-

cia. Wyeksponowane są skutki majątkowe porozumienia (po-

wstanie wspólnoty majątkowej, solidarnej odpowiedzialności

za niektóre zobowiązania, możliwość uzyskania ulg podatko-

wych).

Drugi model przewiduje ponadto powstanie stosunków

prawnorodzinnych. Na partnerów nałożony jest obowiązek

wzajemnego wspierania się i ponoszenia obowiązku alimenta-

cyjnego (np. niemiecki model po 2004 r.). W niektórych krajach

możliwa jest również adopcja dzieci (np. Dania, Szwecja, Ho-

landia) oraz przyjęcie wspólnego nazwiska

52

.

Niejednolita ocena statusu osób pozostających w rejestro-

wanych związkach partnerskich może prowadzić do dyskrymi-

nacji homoseksualnych obywateli UE zarówno: 1) przemiesz-

czających się między państwami członkowskimi, w których

nie zalegalizowano związków partnerskich lub brakuje reguł

kolizyjnych, pozwalających na zachowanie nabytego w innym

państwie członkowskim statusu, jak i 2) zamieszkałych na stałe

w jednym z państw członkowskich, którego ustawodawstwo nie

zostało dostosowane do zakazu dyskryminacji wynikającego

z przepisów prawa pochodnego. Poniżej zostaną omówione oba

przypadki.

3.1. Problematyka możliwej dyskryminacji jest w pierw-

szym przypadku związana m.in. z wąską interpretacją instytu-

cji małżeństwa. W konsekwencji nie jest możliwe: 1) traktowa-

nie małżonków homoseksualnych analogicznie jak małżonków

32 A. Łazowski, Ochrona praw jednostek w prawie Wspólnot Europejskich, Kraków

2002, s. 62.

33 M.M. Kenig-Witkowska (red.), Prawo instytucjonalne…, s. 267–268.

34 Art. 1 w zw. z art. 2 i art. 3 dyrektywy.

35 Opinia rzecznika generalnego D. Ruiz-Jaruba Colomera z 6.09.2007 r.

w sprawie C-267/06, Tadao Maruko przeciwko Versorgungsanstalt der deutschen

Bühnen, pkt 29–35.

36 M.M. Kenig-Witkowska (red.), Prawo instytucjonalne…, s. 286.

37 Zob. też Ł. Horała, Zakaz dyskryminacji…, s. 36–38.

38 Na temat potrzeby zwiększenia aktywności UE w tej dziedzinie zob. Komu-

nikat Komisji…, COM (2005) 224.

39 Por. z definicją małżeństwa „jako trwałego i legalnego związku mężczyzny

i kobiety, powstałego z ich woli, jako równoprawnych stron w celu wspólne-

go pożycia, realizacji dobra małżonków, dobra założonej rodziny i jej celów

społecznych” (T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2005,

s. 21).

40 Szerzej zob. N. Carey, Opening up Marriage to Same-sex Couples. Why Separate

bu Equal is intrinsically Disordered, Florencja 2004, s. 183–359; M. Stus, Insty-

tucjonalizacja związków partnerskich i małżeństw homoseksualnych w ustawodaw-

stwie państw europejskich, „Państwo i Prawo” 2005/5, s. 74.

41 N. Carey, Opening up Marriage..., s. 249–267.

42

Loi du 9 juillet 2004 relative aux effets légaux de certains partenariats, „Journal Of-

ficiel du Grand-Duché de Luxembourg” 2004/143.

43 N. Carey, Opening up Marriage..., s. 183–222.

44 Civil Partnership Act 2004, zob. strona: http://www.opsi.gov.uk/acts/acts2004/

ukpga_20040033_en_1 (odczyt: 20.05.2008 r.).

45 Wydaje się, że do wskazanej grupy można zaliczyć „skromniejsze”, z uwagi

na zakres regulacji, związki zalegalizowane w Czeskiej Republice, na Wę-

grzech oraz w Słowenii.

46 Law on Registered Partnership, Act no. 372 of 7 June 1989, (Lov om registrert part-

nerskap).

47 Law on Registered Partnership, Act no. 40 of 30 April 1993, (Lov om registrert part-

nerskap).

48 N. Carey, Opening up Marriage..., s. 225–246.

49 M. Stus, Instytucjonalizacja związków...., s. 82–83.

50 Act on Registered Partnerships, 950/2001, zob. strona: http://www.finlex.fi/en/

laki/kaannokset/2001/en20010950.pdf (odczyt: 20.05.2008 r.).

51 Zob. B. Janowski, Rejestracja w RFN związków partnerskich osób tej samej płci,

„Rejent” 2001/12, s. 22. Jednak w wyniku reformy wprowadzonej w 2004 r.

niemiecki model zbliżył się istotnie do quasi-małżeńskiego (zob. opinia

rzecznika generalnego Colomera).

52 P. Pogodzińska, Status prawny małżeństwa i związków partnerskich w Unii Europej-

skiej, w: C. Mik (red.), Prawa człowieka w XXI w. Wyzwania dla ochrony prawnej,

Toruń 2005, s. 166.

36

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy październik 2009

heteroseksualnych w państwie członkowskim, którego system

prawny nie reguluje małżeństw homoseksualnych, ani 2) trak-

towanie partnerów pozostających w rejestrowanych związkach

o charakterze quasi-małżeńskim analogicznie jak małżon-

ków

53

.

Istotny wpływ na rozumienie pojęcia „małżonek” oraz na

debatę o potrzebie uwzględniania partnerów życiowych mi-

grujących pracowników miało orzeczenie w sprawie Reed prze-

ciwko Holandia

54

. W wyroku tym ETS nie przyjął możliwości

szerokiej interpretacji pojęcia „małżonek” na potrzeby prawa

wspólnotowego. Za takim rozstrzygnięciem, poza argumentem

potrzeby poszanowania autonomii państw, przemawiał fakt, że

w momencie wyrokowania (1986 r.) nie istniały rejestrowane

związki partnerskie i niewiele państw przyznawało prawa oso-

bom pozostającym w nie-małżeńskim związku faktycznym.

Rozstrzygnięcie wyeksponowało potrzebę dostosowania

rozporządzenia nr 1612/68/EWG

55

do rzeczywistości wspól-

notowej i usunięcia przeszkód w postaci niemożności połą-

czenia się migrującego pracownika z partnerem, niebędącym

małżonkiem. W efekcie Rada i Parlament Europejski przyjmu-

jąc dyrektywę 2004/38/WE

56

uwzględniły w motywie 5 ko-

nieczność dostosowania prawa do ewolucji społecznej, uznając,

że „do celów niniejszej dyrektywy, definicja członka rodziny

powinna również obejmować zarejestrowanego partnera, je-

żeli ustawodawstwo przyjmującego Państwa Członkowskiego

uznaje równoważność między zarejestrowanym związkiem

partnerskim a małżeństwem”. Zatem zmiana polegała na rede-

finicji pojęcia „członek rodziny”, które obejmuje współmałżon-

ka (art. 2 pkt 2 lit. a) oraz partnera zarejestrowanego związku

(art. 2 pkt 2 lit. b), z zastrzeżeniem uznania związków przez

państwo przyjmujące. Wspomniane zastrzeżenie nie pozbawia

automatycznie partnera związku rejestrowanego prawa pobytu

wraz z migrującym pracownikiem w państwie członkowskim,

którego prawo nie reguluje związków rejestrowanych. Artykuł

3 pkt 2 lit. b zawiera bowiem obowiązek ułatwienia wjazdu

i pobytu partnera, który pozostaje z migrującym pracownikiem

w „należycie poświadczonym związku”.

Niemniej jednak wąska interpretacja pojęcia „małżeństwo"

pozostała aktualna, zgodnie z zajętym przez ETS stanowiskiem

w sprawie D. and Kingdom of Sweden przeciwko Council

57

. Sprawa

dotyczyła pozostającego w zarejestrowanym homoseksualnym

związku pracownika, któremu odmówiono przyznania zasiłku

rodzinnego dla jego partnera. Odmowę oparto na aneksie do

regulaminu pracowniczego, który łączył prawo do zasiłku z żo-

natym/zamężną urzędnikiem/urzędniczką. Trybunał uznał za

niedopuszczalne jednakowe traktowanie związku partnerskiego

i małżeństwa, pomimo że prawo szwedzkie przewiduje niemal

takie same skutki prawne

58

.

Należy podkreślić, że orzeczenie D. and Kingdom of Sweden

przeciwko Council dotyczyło uznania statusu cywilnego przez

Radę jako pracodawcę. Inne znaczenie ma zaś uznanie statu-

su cywilnego partnerów rejestrowanych w systemie prawnym

państw członkowskich. Po wprowadzeniu w 15 państwach

członkowskich instytucji rejestrowanego związku partnerskiego

bardzo trudno wskazać na wspólny zespół uprawnień pozwa-

lających na analogiczne względem małżonków traktowanie mi-

grujących partnerów rejestrowanych. Małżeństwo oraz związek

rejestrowany występują w prawodawstwie państw członkow-

skich jednocześnie i niezależnie. Charakteryzują się różnym

zakresem przyznanych uprawnień oraz obowiązków. Ponadto,

aktualny pozostaje argument uzależniający dopuszczalność

rozszerzającej interpretacji pojęcia „małżonek” od: 1) uznania

przez państwa członkowskie związków nie-małżeńskich, oraz

2) prawnomaterialnego zbliżenia statusu cywilnego małżonków

i partnerów rejestrowanych

59

.

Zarówno małżeństwo, jak i rejestrowany związek partner-

ski są instytucjami krajowego prawa cywilnego – rodzinnego i,

z uwagi na brak kompetencji harmonizacyjnych w tej dziedzi-

nie (zob. art. 5 w zw. z art. 3 TWE) oraz zasadę poszanowania

tożsamości narodowej państw członkowskich, powinny być in-

terpretowane przez pryzmat krajowych porządków prawnych.

Z wyjątkiem Holandii, Belgii oraz Hiszpanii, w większości

porządków prawnych ma ono charakter heteroseksualny. Na

marginesie należy wskazać, że w świetle art. 12 EKPCz orzecz-

nictwo strasburskie nie uznało, jak dotąd, prawa homoseksuali-

stów do małżeństwa

60

.

Mając powyższe na uwadze należy uznać, że w przypadku

migrujących partnerów rejestrowanych trudne jest analogiczne

stosowanie reguły z orzeczenia Garcia Avelo

61

, które dotyczyło

odmowy uznania przez belgijskie władze hiszpańskich reguł

nadawania nazwiska dzieciom. Trybunał argumentując, że roz-

bieżności pomiędzy państwami członkowskimi w przedmiocie

nazwiska obywatela UE mogą mieć istotny wpływ na wyko-

nywanie swobody przepływu osób uznał, iż reguły zmiany na-

zwiska (choć, co do zasady, pozostają w kompetencji państw

członkowskich)

62

mogą stanowić przedmiot zainteresowania

prawa wspólnotowego i podlegać ocenie z perspektywy art. 12

i art. 17 TWE

63

. Rozstrzygnięcie mogłoby sugerować, że w od-

niesieniu do innych aspektów statusu cywilnego rozbieżności

prawne między państwami członkowskimi mogą być również

kłopotliwe dla swobody przepływu osób oraz uzasadniać ob-

jęcie ich zakresem ochrony

64

. Reguła ta nie powinna znaleźć

zastosowania w przypadku rozbieżności dotyczących statusu

cywilnego partnera rejestrowanego. Nie chodzi tu bowiem jedy-

nie o pojedynczy element statusu cywilnego, lecz o cały zespół

uprawnień i obowiązków, który jest bezpośrednio powiązany

z aksjologią i konkretnymi instytucjami systemu prawa pry-

watnego poszczególnych państw członkowskich (podatkowego,

53 Por. N. Carey, Opening up Marriage..., s. 168–177.

54 Sprawa 59/85, ECR [1986] 1283.

55 Rozporządzenie Rady nr 1612/68/EWG z 15.10.1968 r. w sprawie swobod-

nego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty, Dz. Urz. WE L 257

z 19.10.1968 r., s. 2.

56 Dyrektywa 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 29.04.2004 r.

w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego

przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, zmie-

niająca rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchylająca dyrektywy 64/221/

EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/

EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG, Dz. Urz. WE L 158

z 30.04.2004 r., s. 77.

57 Sprawa C-122/99P oraz C-125/99P, ECR [2001] I-4219.

58 Ł. Horała, Zakaz dyskryminacji…, s. 2.

59 Por. ETS w sprawie 59/85 (zob. przyp. 54).

60 Poszanowanie praw osób o orientacji homoseksualnej ETPCz rozważał do-

tychczas głównie z perspektywy art. 8 EKPCz (zob. też T. Jasudowicz, Pra-

wo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, w: B. Gronowska, T. Jasudowicz

(red.), Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2005, s. 367–368).

61 Sprawa C-148/02, Carlos Garcia Avello v Etat Belge, ECR [2003] I-11613.

62 Sprawa C-148/02, pkt 25 wyroku.

63 Sprawa C-148-02, pkt 40-45. Zob. też. opinia rzecznika generalnego F.G.

Jacobsa z 22.05.2003 r. w sprawie C-148/02, Carlos Garcia Avello v Belgium,

ECR [2003] I-11613.

64 Por. T. Ackermann, Comment to Case C-148/02 Carlos Garcia Avello v Etat Belge,

„Common Market Law Review” 2007/44, s. 141.

37

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy październik 2009

ubezpieczeń społecznych, rodzinnego, spadkowego, zobowią-

zań). Objęcie zakresem TWE statusu cywilnego osób homo-

seksualnych w drodze orzecznictwa, wobec braku kompetencji

harmonizacyjnych, mogłoby godzić w zasadę pewności i sta-

bilności systemów prawa prywatnego państw członkowskich.

Ponadto, tak daleko idąca ingerencja w wewnętrzny porządek

prawny, podyktowana potrzebą ochrony praw podstawowych

nie znajduje wciąż dostatecznego oparcia normatywnego

w TWE. Należy jednocześnie podkreślić, że z uwagi na obo-

wiązek znoszenia barier dla swobodnego przepływu osób oraz

wzrastające znaczenie instytucji obywatelstwa Unii, nie jest

pożądane rozbieżne traktowanie przez państwa członkowskie

migrujących partnerów.

Mając jednak na uwadze: 1) ograniczony zakres zakazu nie-

dyskryminacji z uwagi na orientację seksualną, 2) wyłączne

kompetencje państw członkowskich w sferze prawa cywilnego

– rodzinnego, 3) wynikające z różnorodnej materialnej regula-

cji przeszkody w analogicznym stosowaniu przepisów o mał-

żeństwie do quasi-małżeńskich związków partnerskich, oraz

4) wąską interpretację pojęcia „małżonek” w orzecznictwie

Trybunału należy stwierdzić, że na obecnym etapie rozwoju

prawa wspólnotowego nie ma podstaw do uznania, iż nierówne

traktowanie przez państwa członkowskie migrujących homo-

seksualnych obywateli UE, z uwagi na ich status cywilny jako

partnera rejestrowanego, jest w świetle TWE – w szerokim uję-

ciu – wyraźnie zabronione.

W tym kontekście można wskazać, że jedynie właściwe nor-

my prawa międzynarodowego publicznego, zawarte w umowach

między poszczególnymi państwami członkowskimi, mogą zo-

bligować państwa-sygnatariuszy do wzajemnego uznania statu-

su cywilnego partnerów związków rejestrowanych.

3.2. Problematykę możliwej dyskryminacji partnerów reje-

strowanych zamieszkałych w jednym z państw członkowskich,

którego ustawodawstwo nie zostało dostosowane do zakazu

dyskryminacji wynikającego z przepisów prawa pochodnego,

rozważał ETS w sprawie Tadao Maruko

65

. Dotyczyła ona od-

mowy przyznania renty pozostałemu przy życiu partnerowi re-

jestrowanemu. Organ ubezpieczeniowy, do którego zwrócił się

skarżący z wnioskiem o przyznanie renty, wniosek ten odrzucił,

argumentując, że renta rodzinna jest świadczeniem należnym

jedynie małżonkowi/małżonce zmarłej osoby ubezpieczonej.

Skarżący argumentował, że znajduje się w podobnej sytuacji

względem pozostałego przy życiu małżonka, gdyż ustawodaw-

ca niemiecki, nakładając na partnerów związków rejestrowa-

nych obowiązki socjalne, upodobnił je do małżeństwa. Odmo-

wa przyznania renty rodzinnej stanowiła zatem nieuzasadnione

różne traktowanie podmiotów podobnych.

Z uwagi na fakt, że dyskryminacja ze względu na orienta-

cję seksualną w prawie wspólnotowym jest zakazana jedynie

w związku ze stosunkiem pracy, istotne dla sprawy było usta-

lenie, czy sporna renta może być zakwalifikowana jako wy-

nagrodzenie związane ze stosunkiem pracy. Trybunał uznał,

że renta rodzinna wywodzi się ze stosunku pracy zmarłego

pracownika, a w konsekwencji należy zakwalifikować ją jako

wynagrodzenie, do którego zastosowanie znajdą przepisy dy-

rektywy 2000/78/WE. Drugim warunkiem zastosowania dy-

rektywy było uznanie, że sporna renta nie jest świadczeniem

z publicznego systemu zabezpieczenia społecznego oraz mie-

ści się w pojęciu wynagrodzenia w rozumieniu art. 141 TWE.

W ocenie ETS z uwagi na: 1) pochodzenie renty z systemu

ubezpieczeniowego, którego podstawą był układ zbiorowy

pracy

66

, 2) dobrowolny charakter ubezpieczenia

67

, 3) uzależ-

nienie wysokości renty od statutu a nie od ustawy

68

, sporną

rentę należało traktować jako wynagrodzenie w rozumieniu

art. 141 TWE.

Trzecim warunkiem zastosowania dyrektywy była inter-

pretacja zastrzeżenia wskazanego w motywie 22

69

. Został on

powołany przez zakład ubezpieczeń jako argument na rzecz

wyłączenia zastosowania dyrektywy do świadczeń związa-

nych ze stanem cywilnym. Trybunał przyznał, że zarów-

no stan cywilny, jak i związane z nim świadczenia pozostają

w kompetencji państw członkowskich. Jednocześnie Trybunał

wyeksponował ciążący na państwach członkowskich, wykonu-

jących swoje kompetencje, obowiązek przestrzegania prawa

wspólnotowego, zwłaszcza zasady niedyskryminacji

70

. Jeżeli

zatem charakter świadczenia pozwala zakwalifikować je jako

objęte wspólnotową regulacją, to nie można odmówić zasto-

sowania normy prawa wspólnotowego. Nie wypowiadając się

bezpośrednio o sposobie rozumienia motywu 22 preambuły

dyrektywy 2000/78/WE

71

, ETS znacząco pomniejszył jego

znaczenie i na pierwszy plan wysunął wspólnotowe przepisy

antydyskryminacyjne.

Stwierdzenie dyskryminacji wymagało jednak rozstrzygnię-

cia o podobieństwie sytuacji partnera w rejestrowanym związku

partnerskim i sytuacji pozostałego przy życiu małżonka. Try-

bunał choć zauważył, że ustawodawstwo niemieckie w 2004 r.

istotnie upodobniło związek rejestrowany do małżeństwa, to

nie rozstrzygnął o podobieństwie sytuacji partnerów i małżon-

ków. Kwestia ta leży bowiem w kompetencji sądu krajowego.

Rozstrzygnięcie przez ETS o podobieństwie sytuacji mał-

żonków i partnerów rejestrowanych stanowiłoby bezpośred-

nią ingerencję w niemiecki porządek prawno-rodzinny oraz

odejście od zasady jurysdykcyjnego wyznaczania standardu

minimalnego lub rozsądnie uzasadnionego w danym momen-

cie. Trybunał, jak podnosi doktryna przywołując orzeczenia

w sprawie Grogan i Omega

72

, w swoim orzecznictwie poszu-

kuje równowagi pomiędzy interesem i celami Wspólnoty oraz

wspólnymi standardami konstytucyjnymi a autonomią państw

członkowskich. W tym względzie ETS wykazuje rozsądne

i umiarkowane podejście, aby nie doprowadzić do narzucenia:

1) standardu większości państw lub 2) standardu jednego pań-

stwa.

Orzeczenie w sprawie Tadao Maruko, choć nie rozstrzyga

o podobieństwie statusu cywilnego partnera rejestrowanego

i małżonka oraz nie rozwiązuje problematyki szerokiego uzna-

nia statusu cywilnego migrujących partnerów rejestrowanych,

stanowi istotny krok wzmacniający ochronę przed dyskrymi-

65 Sprawa C-267/06, ECR [2003] I-11613.

66 Sprawa C-267/06…, pkt 49 wyroku.

67 Sprawa C-267/06…, pkt 55 wyroku.

68 Sprawa C-267/06…, pkt 50–53 wyroku.

69 „Niniejsza dyrektywa nie narusza przepisów prawa krajowego dotyczących

stanu cywilnego i wynikających z tego świadczeń”.

70 Sprawa C-267/06…, pkt 59 wyroku.

71 Skarżący i Komisja argumentowali, że motyw ten nie znalazł zastosowania

w żadnym z artykułów dyrektywy 2000/78/WE, a jego sens należy inter-

pretować jedynie jako potwierdzenie braku kompetencji Wspólnoty w za-

kresie stanu cywilnego.

72 A. Wyrozumska, Umocnienie praw podstawowych na podstawie Traktatu z Liz-

bony, w: Materiały Konferencji Niezależnego Instytut Prawa Międzynarodowego

i Europejskiego Kolegium Prawa WPiSZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa – siedziba

Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2008, s. 23.

38

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy październik 2009

nacją z uwagi na orientację seksualną w porządkach prawnych

państw członkowskich

73

. Po pierwsze, ETS stwierdził, że zróż-

nicowana ocena statusu cywilnego w sytuacji prawnomaterial-

nego podobieństwa instytucji małżeństwa i związku partner-

skiego stanowi dyskryminację zakazaną prawem pochodnym.

Po drugie, Trybunał dokonał szerokiej wykładni terminu „wy-

nagrodzenie”, niezależnie od treści motywu 22 preambuły dy-

rektywy 2000/78/WE.

Pomimo że Trybunał nie wypowiedział się wprost o bezpo-

średniej skuteczności zakazu dyskryminacji zawartego w dy-

rektywie 2000/78/WE, trafnie wskazano w doktrynie, iż orze-

czenie wypełnia „przestrzeń, która powinna być zajęta przez

Protokół 12 do EKPCz przyznający prawo do bezpośredniego

skarżenia się na naruszenie zasady niedyskryminacji ze wzglę-

du na orientację seksualną”

74

. Zrekonstruowany na podstawie

przepisów dyrektywy zakaz dyskryminacji ze względu na

orientację seksualną stoi na przeszkodzie przepisom krajowym,

„zgodnie z którymi zarejestrowany partner po śmierci swego

partnera nie otrzymuje renty rodzinnej odpowiadającej rencie

rodzinnej przysługującej pozostałemu przy życiu małżonkowi,

podczas gdy w prawie krajowym zarejestrowany związek part-

nerski skutkuje tym, że sytuacja osób tej samej płci jest po-

równywalna z sytuacją małżonków w odniesieniu do tej renty

rodzinnej”

75

. Sąd niemiecki rozstrzygający problematykę po-

dobieństwa i dyskryminacji będzie musiał zatem uwzględnić

powoływane przez skarżącego przepisy dyrektywy. Trybunał

wprost wskazuje, że w przypadku stwierdzenia podobieństwa

przepisy ustawy niemieckiej będą sprzeczne z art. 1 i art. 2

ust. 2 lit. a dyrektywy 2000/78/WE

76

.

Trzeba jednak krytycznie ocenić pominięcie milczeniem

przez ETS w wyroku znaczenia praw podstawowych i po-

wiązanie zakazu dyskryminacji jedynie z treścią dyrektywy

2000/78/WE.

4. Poszerzony zakres przewidzianej w prawie wspólnoto-

wym ochrony przed dyskryminacyjnym traktowaniem partne-

rów rejestrowanych z uwagi na ich orientację seksualną uzasad-

nia podpisany 13.12.2007 r. Traktat z Lizbony. Wzmacniając

ochronę praw podstawowych oraz podkreślając znaczenie oby-

watelstwa UE dokument ten dostarcza nowych narzędzi, które

mogą zostać wykorzystane do przeciwdziałania dyskryminują-

cym skutkom niejednolitej oceny statusu cywilnego partnerów

rejestrowanych w różnych państwach członkowskich.

4.1. Wzmocnienia ochrony praw podstawowych należy upa-

trywać przede wszystkim w: 1) nadaniu Karcie Praw Podstawo-

wych UE charakteru prawnie wiążącego, oraz 2) nowej redakcji

art. 6 Traktatu o Unii Europejskiej (dalej jako TUE) w związku

z treścią EKPCz – przewidywanych na mocy TL.

Nowa rola KPP wyraża się w inkorporacji jej treści do prawa

pierwotnego UE. Artykuł 6 TUE w nowym brzmieniu nakła-

da na Unię obowiązek uznania praw, wolności, zasad wyrażo-

nych w KPP, jak również wskazuje na równy TUE i Traktatowi

o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dalej jako TFUE) status

KPP. Inkorporacja do prawa pierwotnego nie tylko „uwidacznia”

gwarantowane w niej prawa, które w zdecydowanej większości

są powtórzeniem praw i wolności gwarantowanych w EKPCz,

lecz przede wszystkim umożliwia jej bezpośrednie stosowanie.

Tym samym zawarte w niej prawa i wolności będą mogły stano-

wić samodzielną podstawę dla ochrony jednostki.

W doktrynie wskazano, że nie mniejsze znaczenie ma przy-

znanie UE kompetencji do przystąpienia do EKPCz

77

. Akcesja

do systemu ochrony praw człowieka Rady Europy będzie się

wiązała m.in. z: 1) poddaniem instytucji UE niezależnej kon-

troli zewnętrznej, 2) bezpośrednią kontrolą prawa UE przez

ETPCz, oraz 3) większą spójnością orzecznictwa ETPCz i ETS

w ramach multicentrycznego systemu ochrony praw człowie-

ka. Tym samym szeroki zakres ochrony przed dyskryminacją

z uwagi na orientację seksualną udzielany na tle EKPCz

78

nie

pozostanie bez wpływu na interpretację prawa europejskiego.

Ponadto, należy zwrócić uwagę na treść art. 21 KPP, zaka-

zującego wszelkiej dyskryminacji (w tym ze względu na orien-

tację seksualną). Wyjaśnienia do KPP wskazują, że przepis

ten wywodzi się z art. 13 TWE oraz art. 14 EKPCz, lecz nie

oznacza przyznania organom UE nowych kompetencji w za-

kresie walki z dyskryminacją. Kompetencję taką przewiduje

art. 19 TFUE

79

. Choć nowa redakcja nie odbiega zasadniczo od

treści art. 13 TWE, to należy uznać, że przewidziana w tym ar-

tykule kompetencja nabiera nowego wymiaru.

Po pierwsze, charakter kompetencji przewidzianej w art. 19

TFUE należy odczytywać w związku z dodanym art. 2 TUE,

który wśród wartości, na jakich opiera się Unia, wymienia

wprost zasadę niedyskryminacji. Z kolei nowy art. 3 TUE

(obecnie art. 2 TUE) podkreśla, że jednym z celów Unii Euro-

pejskiej jest zapewnienie jej obywatelom przestrzeni wolności,

w której zagwarantowana jest swoboda przepływu osób, będąca

warunkiem niezbędnym dla funkcjonowania rynku wewnętrz-

nego. W celu jego urzeczywistnienia Unia podejmuje się zwal-

czania wyłączenia społecznego i dyskryminacji.

Po drugie, art. 19 TFUE został umieszczony w części II,

w rozdziale „Niedyskryminacja i Obywatelstwo”

80

. Tym sa-

mym silnie powiązano zasadę niedyskryminacji z instytucją

obywatelstwa UE oraz praw z nim związanych (w tym prawa

do swobodnego przemieszczania się). W tym kontekście warto

odnotować, że instytucja obywatelstwa, zgodnie z realizowaną

przez TL koncepcją Europy obywatelskiej

81

, będzie zapew-

ne odgrywała coraz większą rolę w prawodawstwie Unii oraz

orzecznictwie ETS.

Wyraźne wyeksponowanie w porządku prawnym UE praw

podstawowych (w tym zakazu dyskryminacji), jak i wskazane

powyżej zmiany w treści TWE wydają się tworzyć podstawę

73 Por. A. Bodnar, Zakaz dyskryminacji osób homoseksualnych pozostających w związ-

kach partnerskich – glosa do wyroku ETS z 1.04.2008 r., w sprawie C-267/06 Tadao

Maruko przeciwko Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen, „Europejski Prze-

gląd Sądowy” 2008/10, s. 46.

74 Por. A. Bodnar, Zakaz dyskryminacji osób homoseksualnych…, s. 46.

75 Teza II wyroku.

76 Pkt 72 wyroku.

77 A. Wyrozumska, Umocnienie praw podstawowych…, s. 3–5.

78 Zob. np. wyrok ETPCz z 21.12.1999 r., Salgueiro da Silva Mouta przeciwko Por-

tugalia, skarga nr 33290/96; wyrok ETPCz z 26.07.2003 r., Karner przeciwko

Austria, skarga nr 40016/98; wyrok ETPCz z 22.01.2008 r., E.B. przeciwko

Francja, skarga nr 43546/02.

79 Dz. Urz. UE C 115 z 9.05.2008 r., s. 56; zob. też art. 2 pkt 24 w zw.

z pkt 33 TL.

80 Zob. art. 1 pkt 31 TL.

81 Zob. np. komunikat Komisji do Rady Europejskiej z 10.05.2006 r., Plan osią-

gnięcia wyników dla Europy z myślą o obywatelach, COM (2006) 211; komunikat

Komisji dla Rady z 10.07.2007 r., Reformowanie Europy na potrzeby XXI wieku,

COM (2007) 412; Deklaracja berlińska z 25.03.2007 r. przyjęta z okazji

pięćdziesiątej rocznicy podpisania traktatów rzymskich. Zob. też. Ł. Ho-

rała, Zakaz dyskryminacji…, s. 38–39. Autor ten wskazuje, że wiele praw so-

cjalnych wynika z samego faktu posiadania obywatelstwa UE. Tym samym

zakres ochrony przed dyskryminacją z uwagi na orientację seksualną nie

powinien być uzależniony od gospodarczego uzasadnienia procesu integra-

cji, ale odpowiadać szerokiej koncepcji praw obywatela w UE.

39

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy październik 2009

dla przyjęcia instrumentów szeroko chroniących przed nie-

równym traktowaniem obywateli UE ze względu na orientację

seksualną

82

.

4.2. Mając na względzie nałożony na organy UE szeroki

obowiązek ochrony przed dyskryminacją z uwagi na orientację

seksualną, można wyrazić pogląd, że organy te zyskały nowy

instrument, który pozwoli na objęcie ochroną przed dyskry-

minującym traktowaniem migrujących partnerów związków

partnerskich.

Wydaje się, że art. 81 ust. 1 oraz ust. 3 TFUE

83

(obecnie

art. 65 TWE), odczytywany w zw. z nowym art. 4 ust. 1 i ust. 2

lit. b TFUE

84

, może stanowić skuteczną podstawę dla wpro-

wadzania środków eliminujących negatywne – dla migrują-

cych partnerów rejestrowanych (obywateli UE) – skutki różnic

w uznaniu statusu cywilnego. Przepis ten rozszerza kompeten-

cje UE na sprawy z zakresu prawa cywilnego – rodzinnego, któ-

re dotychczas były zastrzeżone dla państw członkowskich.

Jednak w przepisie tym przewidziano wiele ograniczeń do-

tyczących korzystania z tej kompetencji. Po pierwsze, środki

dotyczące prawa rodzinnego, mające skutki transgraniczne,

przyjmowane będą przez Radę stanowiącą jednomyślnie. Po

drugie, ewentualna zmiana trybu przyjmowania tych środków

obwarowana jest następującymi warunkami: 1) Rada mogłaby

na wniosek Komisji przyjąć decyzję określającą te aspekty pra-

wa rodzinnego, mające skutki transgraniczne, które mogą być

przedmiotem aktów przyjmowanych w drodze zwykłej proce-

dury prawodawczej (Rada współdziała z Parlamentem Euro-

pejskim) – wówczas przyjęcie decyzji wymagałoby jednomyśl-

ności w Radzie i konsultacji z PE, 2) projekt tej decyzji byłby

przekazany wszystkim parlamentom narodowym, natomiast

sprzeciw choćby jednego parlamentu narodowego, zgłoszony

w terminie 6 miesięcy od jego przekazania, uniemożliwiłby

przyjęcie decyzji przez Radę.

5. Podsumowując należy uznać, że wskazane przez Trybu-

nał „zielone światło” w sprawie Tadao Maruko, wzrost znaczenia

praw podstawowych, powiązanie zakazu dyskryminacji z in-

stytucją obywatelstwa oraz swobodą przepływu obywateli UE,

mogą uzasadniać uprawnienie organów Unii do podejmowania

działań w sferze statusu cywilnego obywateli UE – dotychczas

zastrzeżonej dla państw członkowskich.

Wraz z wejściem w życie Traktatu z Lizbony UE zyska

(we wskazanych powyżej granicach) legitymację do przeciw-

działania istotnym dla realizacji swobodnego przepływu osób,

dyskryminacyjnym skutkom różnorodnej regulacji statusu

cywilnego partnerów rejestrowanych. Jej efektywność mogą

zapewnić kompetencje Rady do: 1) zbliżania ustawodawstw

państw członkowskich w zakresie wzajemnego uznawania

orzeczeń sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych,

które dotyczą statusu migrujących rejestrowanych partnerów

(zob. art. 81 ust. 1 oraz ust. 3 TFUE), oraz 2) podejmowania

środków antydyskryminacyjnych na podstawie art. 19 TFUE

oraz zasady poszanowania praw podstawowych.

Michał Ziółkowski

Autor jest studentem Kolegium Międzywydziałowych

Studiów Humanistycznych UW.

82 Nieśmiałe przymiarki w tej kwestii widoczne są w pracach Komisji, która

2.07.2008 r. przyjęła propozycję wprowadzenia szerokiego (tj. wykraczają-

cego poza zakres zatrudnienia i pracy) zakazu dyskryminacji osób homo-

seksualnych, Proposal for a Council Directive on implementing the principle of equal

treatment between persons irrespective of religion or belief, disability, age or sexual

orientation z 2.07.2008 r., COM (2008) 426.

83 Dz. Urz. UE C 115 z 09.05.2008 r., s. 75; zob. też art. 2 pkt 66 TL. Omawia-

ny przepis ma następujące brzmienie: „1. Unia rozwija współpracę sądową

w sprawach cywilnych mających skutki transgraniczne, w oparciu o zasadę

wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych i pozasądowych. Współpraca

ta może obejmować przyjmowanie środków w celu zbliżenia przepisów

ustawowych i wykonawczych Państw Członkowskich. 3. Na zasadzie od-

stępstwa od ustępu 2, środki dotyczące prawa rodzinnego mające skutki

transgraniczne są ustanawiane przez Radę stanowiącą zgodnie ze specjalną

procedurą prawodawczą. Rada stanowi jednomyślnie po konsultacji z Par-

lamentem Europejskim. Rada, na wniosek Komisji, może przyjąć decyzję

określającą te aspekty prawa rodzinnego mające skutki transgraniczne,

które mogą być przedmiotem aktów przyjmowanych w drodze zwykłej

procedury prawodawczej. Rada stanowi jednomyślnie po konsultacji z Par-

lamentem Europejskim. Wniosek, o którym mowa w akapicie drugim, jest

przekazywany parlamentom narodowym. W przypadku, gdy parlament na-

rodowy notyfikuje swój sprzeciw w terminie sześciu miesięcy od takiego

przekazania, decyzja nie zostaje przyjęta. W przypadku braku sprzeciwu

Rada może przyjąć taką decyzję”.

84 Dz. Urz. UE C 115 z 9.05.2008 r., s. 51, zob. też art. 2 pkt 12 Traktatu z Lizbony.

Nowy art. 4 TFUE przyznaje UE kompetencje dzielone z państwami człon-

kowskimi w zakresie polityki społecznej określonej w TWE.

Summary

The status of partners of a registered homosexual partnership

in view of the EU anti-discriminatory laws

The article explores the issue of the permissibility of a discriminatory

treatment of homosexual registered partners exercising their right to

free movement by an EU Member State within the current Communi-

ty legal framework.

Factors that were taken into account when addressing the issue inclu-

de: (i) the limited scope of the prohibition of discrimination based on

sexual orientation (as Art. 134 TEC merely gives EU the competence

to legislate in that field and by no means is it a substantive provision),

(ii) the Member States’ exclusive competence in the field of family law,

(iii) obstacles to applying provisions on marriage to quasi-marital ho-

mosexual partnerships by analogy because of a dissimilar regulation

of the two, and (iv) a rather narrow construction of the term “spouse”

in the ECJ jurisprudence.

The overall conclusion that follows is that as the EU law stands now,

there is no grounds for stating that discriminatory treatment of the

migrating homosexual partners by a Member State is forbidden by

the Treaties.

However, certain recent developments in that area should also be noted.

The holding of the Tadao Maruko case, the increasing importance of

the fundamental rights, and a significant connection between the pro-

hibition of discrimination and free movement of EU citizens, can all be

viewed as a beam of hope for those wishing for a ban on discrimination

based on sexual orientation. Nor can it be forgotten that the Reform

Treaty (Lisbon Treaty) confers on the EU bodies specific new powers

that might be used in regulating the civil status of registered homose-

xual partners. The cited examples include the mutual recognition of

court judgments concerning the civil status of registered partners who

migrate within the EU territory, or the possibility to actively combat

discrimination based on, inter alia, sexual orientation.