Najwyższy Czas, nr 49, 3.12.2011 r.

Maszeruje ONR!

Nie ten niepodległościowy na 11 listopada w Warszawie czy ten antywesołkowaty w

Poznaniu tydzień później. Ten prawdziwy, pierwszy – Obóz Narodowo-Radykalny. Do tej
pory w kulturze popularnej i do dużego stopnia w tzw. nauce na temat tej organizacji
dominowała ignorancja oraz kalki propagandowe komunistów. Wojciech Jerzy Muszyński
rozprawia się z tą ponurą spuścizną sowieckiej okupacji w pracy Duch młodych: Organizacja
Polska i Obóz Narodowo-Radykalny w latach 1934-1944 – od studenckiej rewolty do
konspiracji niepodległościowej (Warszawa: IPN, 2011). Jest to właściwie monografia i
jednocześnie album bogato ilustrowany i atrakcyjnie wydany. W aneksie wspomnienia
czołowych działaczów narodowo-radykalnych.

Dr. Muszyński tłumaczy, że Organizacja Polska (OP) to tajna prawicowa struktura

składająca się z konserwatywnej, tradycjonalistycznej śmietanki intelektualnej młodego
pokolenia II RP. OP szukała trzeciej drogi dla Polski między demo-liberalizmem a
komunistycznym totalitaryzmem. W latach trzydziestych OP stała na czele partii o nazwie
ONR a w latach czterdziestych kierowała podziemnymi strukturami Związku Jaszczurczego
(ZJ) i Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ). ONR była partią prawicową, która stosowała
taktykę lewicową aby zachować esejncję polskości, przeciwstawić się komunistycznej
rewolucji i zdobyć władzę.

ONR to elitarny ruch młodzieży polskiej, wywodzący się głównie z ekskluzywnego

kręgu narodowej młodzieży akademickiej. To byli najlepsi z najlepszych na prawicy polskiej.
Wielu pochodziło z najbardziej zasłużonych na polu niepodległościowym, społecznym,
kulturowym i profesjonalnym polskich rodzin inteligenckich. Inni dobili na ten poziom
wyjątkowymi zdolnościami i przymiotami własnymi. Wszystkich ich łączyła chęć służby
Polsce i Polakom oraz ciąg do władzy oparty o przekonanie o posiadaniu najtrafniejszej
formuły na najzdrowszy rozwój kulturowo-społeczno-gospodarczy kraju i narodu.

W czasie wojny ZJ i NSZ stały się masowymi emanacjami struktur ONR, które pod

wodzą prawicowej elity intelektualnej stanęły w ultrapragmatyczny i ultrafanatyczny sposób
do walki o wolność ojczyzny przeciw dwu wrogom: niemieckim narodowym socjalistom i
sowieckim komunistom oraz ich tubylczym kolaborantom i zdrajcom narodu:
Volksdeutschom i komunistom oraz ich poputczykom.

Jeśli chodzi o periodyzację, pracy niniejsza podzielona jest na dwie części. Najpierw

autor omawia okres międzywojenny, ze szczególnym uwzględnieniem okresu po 1934, kiedy
to formalnie utworzono ONR, mimo, że faktycznie orientacja ta formowała się na łonie ruchu
narodowego już od jakiegoś czasu. Cezura to rok 1939 – inwazja Hitlera i Stalina na Polskę,
czyli wybuch II wojny światowej. Następnie Dr. Muszyński koncentruje się na latach 1940-
1945. Przedstawia działalność okupacyjną i wojenną OP, ONR, oraz ich wojskówek – ZJ i
NSZ – w kontekście walki z niemieckimi nazistami i sowieckimi komunistami oraz ich
kolaborantami. Autor omawia również kontekst polityczny, społeczny i kulturowy, a tym
samym stosunek OP ONR do władz sanacyjnych oraz partii opozycyjnych przed wojną jak
również do władz polskiego państwa podziemnego i innych uczestników obozu
niepodległościowego. Odnotowuje się również podejście OP ONR do spraw zagranicznych,
szczególnie w okresie wojny.

Pokolenie niepodległości to ludzie, których dzieciństwo przypadło jeszcze zwykle na

schyłkowy okres zaborów, a którzy kształcili się i dojrzewali w Polsce niepodległej.
Największy wpływ na nich wywarło odzyskanie przez kraj wolności oraz związane z tym
kataklizmy, a przede wszystkim I wojna światowa, rewolucja bolszewicka i wojna polsko-
sowiecka (1919-1920). Jeśli chodzi o inspiracje ideowe to opierali się głównie na Dmowskim,
ks. Rostworowskim, oraz Doboszyńskim. Jednym słowem wyznawali radykalny nacjonalizm
chrześcijański, którego duch szedł z Europy Zachodniej za sprawą takich jak Chesterton i

Najwyższy Czas, nr 49, 3.12.2011 r.

Maurass w sferze ideii oraz Mussolini i Hitler (ale nawet też i Lenin i Stalin – na zasadzie
negacji) w sferze akcji.

ONR-owców ekscytowały analogiczne ruchy narodowo-radykalne Europy, takie jak

Rexiści belgijscy, czy hiszpańscy Falangiści, bądź nawet rumuńscy legioniści Archanioła
Michała. Nie przyjmowali tych zjawisk jako kalek, służyły one raczej jako weryfikacja
poglądów i działań własnych. Reagowali też gwałtownie na Wielki Kryzys gospodarczy lat
trzydziestych. Charakteryzowała ich niesamowita dynamika, gwałtowna retoryka i
deklarowany otwarcie radykalizm narodowy. Zapowiadali rewolucję.

To radykalni narodowcy do dużego stopnia byli motorem rozwoju Rzeczpospolitej

Akademickiej. Jej instytucje były jakby miniaturowymi ministerstwami, jej samorząd
miniaturowym parlamentem, jej działacze pokazali, że potrafią dobrze rozwiązywać
codzienne sprawy braci studenckiej: doraźne, bytowe, naukowe problemy uczelni. Byli
przekonani, że równie dobrze poradzą sobie ze sprawami ogólnopolskimi. Byli wykształceni,
kompetentni. Nie mieli kompleksów. Chcieli władzy, aby wykuć nową Polskę,
Rzeczpospolitą narodowo-radykalną.

Dopiero w takim kontekście organizacyjno-kulturowym polskiego szkolnictwa

wyższego możemy docenić i zrozumieć wszelkie manewry, podziały, przetasowania i
konflikty wewnątrz ruchu narodowego. Ferment bowiem dotykał najpierw najbardziej
dynamiczną i intelektualną część tego ruchu, a ta znajdowała się przede wszystkim na
uniwersytetach wśród młodych, studenckich zapaleńców.

Dziś już śmiało można powiedzieć, że nie ma takich pośród starej polskiej elity,

przedwojennej inteligencji, którzy nie mieliby endeków w rodzinie czy wśród przyjaciół. Co
więcej, okazuje się, że wielu z tych wstydliwie ukrywanych atentatów to ONRowcy. Dr.
Muszyński odkrył, że ONR to kwiat młodej inteligencji przedwojennej. To pokolenie Polski
niepodległej. W Warszawie i w Poznaniu to właśnie oni byli normą, to właśnie oni nadawali
ton od połowy lat trzydziestych. Byli najliczniejszą i najbardziej dynamiczną formacją obozu
narodowego na uczelniach stołecznych.

Ogólnie ONR-owcy szli z duchem czasów. Ich sukcesem było to, że potrafili

przetlumaczyć tradycję polską na nowoczesność. Imponowali rozmachem, dzielnością i
smykałką organizacyjną. W szkołach wyższych opanowali główne organizacje studenckie
takie jak Bratnia Pomoc (Bratniak) czy korporacje. Te ostatnie stanowiły ważne zaplecze
ruchu narodowego, a jednocześnie znaczenie ich i prestiż powiększała znacznie filisterka,
która wspomagała świeżo upieczonych absolwentów na polu towarzyskim i na rynku pracy –
rzecz neizwykle ważna w dobie kryzysu światowego. Kulturowe, społeczne i politycznye
znaczenie korporacji jest nie do przecenienia. Z nich wywodził się gros polskiej elity
przedwojennej.

Na uczelniach ONR-owcy również stworzyli konfederacje studenckie (na których

temat przydała by się oddzielna monografia – tak zresztą jak o każdym poruszonym w pracy
dr. Muszyńskiego wątku, a w tym każdy z wymienionych przez niego działaczy i działaczek
zasługuje na osobną biografię). Radykalni narodowcy byli też stołecznych gimnazjach, gdzie
Grupy Szkolne ONR zdublowały NOGę, a sanacyjna Straż Przednia nie miała prawa pisnąć.

Młodzi nie mieli cierpliwości dla „starych” ze Stronnictwa Narodowego, którzy

przywykli do liberalnej demokracji parlamentarnej. Idealizowali Wojsko Polskie. Gardzili
sanacją, chociaż ich stosunek do Józefa Piłsudskiego, szczególnie po śmierci dyktatora, był
raczej wyważony. ONR-owcy rozumieli wagę symboli narodowych. Z martwą charyzmą się
nie walczy na poziomie popularnym. Intelektualnie odszczypuje się za to liść za liściem
spóścizny piłsudczyzny ukazując jej miałkość logiczną, a doceniając dynamikę i siłę czynu.
W końcu to zamach stanu w maju 1926 r. pokazał młodym narodowcom, że przemoc jest
najskuteczniejszą drogą do władzy.

Najwyższy Czas, nr 49, 3.12.2011 r.

Mimo, że wiele nauczyli się od antywolnorynkowych sanatorów, ONR-owców

zachwycały też obce wzory etatystyczne, szczególnie rozmaite rozwiązania totalne płynące z
zachodu. Przyglądali się Włochom i Niemcom, ale odrzucili te modele ze względu ich
pogańskie i laickie źródła inspiracji. Polscy narodowi radykałowie byli przede wszystkim
katolikami, przywiązanie do Kościoła – jako apostoła Wiary uniwersalnej i organizacji
ponadnarodowej – łagodziło ich radykalizm do pewnego stopnia i stępiało pomysły totalne i
autarkiczne.

Nota bene, ich katolicyzm powodował też, że ich antyżydowskie postulaty – a byli

partią najgwałtowniej antyżydowską w Polsce – nigdy nie zeszły do poziomu pogańskiego
zezwierzęcenia praktykowanego w narodowo-socjalistycznej III Rzeszy, której antysemityzm
kulminował w totalnej eksterminacji ludności żydowskiej podczas wojny. To nie było ani w
teorii ani praktyce ONR. Antyżydowskość była po części znakiem bezsilności: atakowanie
dyktatury sanacyjnej poprzez atakowanie społeczności mojżeszowej. Antyżydowskość
narodowych radykałów polskich była też po części symboliczna – wygodne klisze
propagandowe potrzebne do mobilizacji antykapitalistycznej („żydomasoneria”) i
antykomunistycznej („żydokomuna”) społeczeństwa polskiego.

ONR-owcy byli więc wrogami tego co według nich dla polskości stanowiło

zagrożenie. A najśmiertelniejszym wrogiem był komunizm. Dotyczyło to zarówno zagrożenia
wewnętrznego i zewnętrznego, bo nieliczni komuniści tubylczy mieli przecież potężnego
sponsora: Związek Sowiecki. Programowy antygermanizm napędzała również wrogość
wobec III Rzeszy.

To co ONR-owcy stworzyli przed wojną, to co ideowo wykoncypowali, przydało się

bardzo w walce ZJ i NSZ przeciw dwóm wrogom. Walczyli wszędzie i ginęli wszędzie:
Auschwitz, Gułag, Katyń, Palmiry. Nazwiska i szczegóły? Trzeba samemu przeczytać
książkę dr. Muszyńskiego. To prawdziwy przemarsz przez historię ONR: Z sympatią o swych
bohaterach, ale nie na kolanach.

Marek Jan Chodakiewicz
Washington, DC, 22 październik 2011

www.iwp.edu