Jan Kancewicz, Żanna Kormanowa (1900-1988), "Kwartalnik Historii Ruchu Zawodowego" 27 (1988),

nr 4, s. 161-163.

Z żałobnej karty

Żannna Kormanowa (1900 – 1988)

Odeszła od nas na zawsze profesor Żanna Kormanowa, jedna z ostatnich już działaczek lewicy

robotniczej, a w szczególności lewicy nauczycielskiej. Z polskim ruchem robotniczym związana była

właściwie przez całe życie, od wczesnej młodości aż do śmierci. Urodzona 13 VIII 1900 r. w Łodzi w

lewicowej rodzinie nauczycielskiej., już od piętnastego roku życia zaczęła zarobkować nauczaniem.

Wtedy też przystąpiła do koła młodzieży socjaldemokratycznej w tym mieście. W okresie

międzywojennym była czynnym członkiem Komunistycznej Partii Polski (KPP), a po wyzwoleniu

należała najpierw do PPR, a od 1948 r. do PZPR.

W 1918 r. Ż. Kormanowa podjęła studia historyczne w Warszawie i z tym miastem związała się

już na zawsze. Od 1921 r. do 1938 r. pracowała nieprzerwanie jako nauczycielka historii w gimnazjum,

a potem liceum Z. Kaleckiej. Zarazem działała aktywnie w ruchu zawodowym nauczycieli szkół średnich,

będąc członkiem Związku Zawodowego Nauczycieli Średnich Szkół Żydowskich w Polsce z siedzibą w

Warszawie. Na tym gruncie współpracowała m.in. z Henrykiem Altmanem, a po linii partyjnej – ze

znanym działaczem KPP w ruchu zawodowym Jakubem Dutlingerem – Mariańskim.

Przez dłuższy czas Ż. Kormanowa zajmowała się zagadnieniami postępowej oświaty, a w

szczególności sytuacją szkolnictwa w różnych krajach. Opublikowała na ten temat kilka artykułów,

m.in. na łamach pisma związkowego Wiadomości Pedagogiczne zamieściła artykuł o reformie szkolnej

w Austrii. W połowie lat 30 – tych wchodziła w skład redakcji lewicowego, jednolitofrontowego pisma

Miesięcznik Nauczycielski, współpracując m.in. z Teofilem Wojeńskim.

W wyniku uporczywych studiów Ż. Kormanowa uzyskała w styczniu 1927 r. stopień doktora w

zakresie nauk historycznych (studiowała też prawo i dziennikarstwo). Wkrótce podjęła gruntowne,

wieloletnie prace nad skompletowaniem bibliografii polskich druków socjalistycznych sprzed 1918 r.,

współpracując przy tej okazji z Ludwikiem Krzywickim. Plonem tych prac stała się wydana w 1935 r.

publikacja pt. „Materiały do bibliografii druków socjalistycznych na ziemiach polskich w latach 1866 –

1918”, w której Autorka zarejestrowała m.in. wiele czasopism zawodowych i w ogóle druków

związanych z początkami ruchu zawodowego na ziemiach polskich. W tym okresie Ż. Kormanowa

opublikowała kilka prac naukowych i popularnonaukowych, wśród nich wnikliwe studium dotyczące

dziejów I Proletariatu.

Po napaści Niemiec hitlerowskich na Polskę we wrześniu 1939 r. Ż. Kormanowa znalazła się w

Białymstoku, gdzie przez dwa lata pracowała w szkolnictwie radzieckim, a później – jako uchodźca –

przebywała w Stalingradzie (obecnie Wołgogradzie) i na Uralu. Wezwana przez Związek Patriotów

Polskich (ZPP) do Moskwy, pracowała tu od polowy 1943 r. w Komitecie do Spraw Dzieci Polskich w

ZSRR, kierowała pracami Wydziału wydawniczego tego komitetu, redagowała programy i podręczniki

szkolne dla dzieci polskich.

Od listopada 1944 r. pracowała w Resorcie Oświaty Polskiego Komitetu Wyzwolenia

Narodowego w Lublinie, a następnie w Ministerstwie Oświaty w Warszawie, w którym do 1948 r.

kierowała wydawnictwami i pracami nad reformą szkolnictwa. Na tym polu współpracowała z

Eustachym Kuroczko, znanym działaczem związkowym, późniejszym przewodniczącym Związku

Nauczycielstwa Polskiego.

W 1947 r. podjęła pracę naukową i dydaktyczną na Uniwersytecie Warszawskim, początkowo

jako docent, a od połowy 1948 r. jako profesor nadzwyczajny historii ruchów społecznych na Wydziale

Humanistycznym (później Historycznym). Jednocześnie w latach 1948 – 1950 prowadziła wykłady w

Akademii Nauk Politycznych, a w latach 1950 – 1957 była profesorem Instytutu Kształcenia Kadr

Naukowych (później Instytutu Nauk Społecznych) przy KC PZPR. Ponadto od 1953 r. była pracownikiem

naukowym Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk (od 1965 r.). W 1962 r. została mianowana

profesorem zwyczajnym.

Na jej działalności naukowej w pierwszej połowie lat 50 – tych odbiły się nie tylko blaski, ale

również i cienie ówczesnego okresu deformacji stalinowskich. Po 1956 r. przywracała pamięci młodych

pokoleń „wyklęte” postacie polskich komunistów; „wyklęte” – bo byli to z reguły ludzie represjonowani

za rządów Stalina. Czyniła to bądź jako autorka artykułów biograficzno – wspomnieniowych,

publikowanych na łamach czasopism naukowych lub w formie książkowej, bądź jako inicjatorka

wielkich przedsięwzięć edytorskich.

Szczególną rolę odegrała jako inicjatorka prac nad „Słownikiem biograficznym działaczy

polskiego ruchu robotniczego”, występując po raz pierwszy z tym postulatem na VIII Powszechnym

Zjeździe Historyków Polskich we wrześniu 1958 r. Przez kilka lat zabiegała niestrudzenie o nadanie

temu przedsięwzięciu określonych ram organizacyjnych, o przygotowanie odpowiedniej,

wyspecjalizowanej kadry w zakresie biografistyki, o pokonanie piętrzących się barier i uprzedzeń. A

kiedy udało się Jej usunąć wszelkie przeszkody, stanęła na czele Komitetu Redakcyjnego Słownika jako

jego przewodnicząca. Jeszcze za Jej życia ukazały się dwa pierwsze tomy Słownika (w 1978 r. tom I

obejmujący litery A – D i w 1987 r. tom II – litery E – J). W Słowniku znaleźć można liczne biogramy

działaczy ruchu robotniczego, w tym niektóre biogramy napisane bezpośrednio przez prof. Ż.

Kormanową.

Bogaty dorobek naukowy prof. Ż. Kormanowej świadczy o wielostronności Jej zainteresowań

badawczych. Składają się nań zarówno oryginalne prace autorskie, jak i publikacje wydawane pod Jej

redakcją (wśród nich wydawnictwa źródłowe do dziejów klasy robotniczej, publikacje poświęcone

dziejom Warszawy i jej poszczególnych dzielnic i in.). Jako wieloletni kierownik Katedry Historii Ruchów

Społecznych na Wydziale Historycznym UW prof., Ż. Kormanowa interesowała się też żywo historią

polskiego ruchu zawodowego, m.in. była redaktorem i współautorką wydanego w 1967 i 1972 r.

dwutomowego „Zarysu dziejów Związku Zawodowego Metalowców w Polsce Ludowej”, obejmującego

lata 1944 – 1949 i 1949 – 1960, oraz wchodziła w skład Komitetu Redakcyjnego, który patronował

wydanej w 1982 r. książce pt. „Tramwajarze warszawscy wczoraj i dziś”.

Najważniejsze jest jednak może to, ze jako pedagog wykształciła prof. Ż. Kormanowa nader

liczną rzeszę badaczy historii ruchu zawodowego. Pod Jej kierownictwem naukowym napisano i

obroniono ok. 15 prac magisterskich, poświęconych walkom ekonomicznym i częściowo ruchowi

zawodowemu, i kilka prac doktorskich, m.in. Władysława Ratyńskiego o Lewicy Związkowej, Marii

Korniluk o robotniczym ruchu zawodowym w latach 1918 – 1926 i Edwarda Kołodzieja o klasowym

ruchu zawodowym w latach 1918 – 1923.

Jako wieloletni pedagog i działacz społeczny prof. Ż. Kormanowa wyróżniała się wyjątkową

pracowitością i sumiennością, była zawsze człowiekiem obowiązku. Dla młodych adeptów nauki

pozostawała uważnym opiekunem i serdecznym wychowawcą, troszczącym się nie tylko o sprawy

profesjonalno – historyczne, lecz również o byt i przyszłość swoich podopiecznych. Powszechnie znana

była z pogodnego usposobienia, wyjątkowego taktu i uczynności. Ruch robotniczy był dla niej ruchem

ludzi dla ludzi. Takie jego tradycje wydobywała i popularyzowała w swoich pracach.

Prof. Ż. Kormanowa była m.in. członkiem Polskiego Towarzystwa Historycznego, członkiem

Komitetu Nauk Historycznych PAN i Rady Naukowej Zakładu Historii Partii przy KC PZPR. Brała też

czynny udział w pracach Komisji Historycznej Centralnej Rady Związków Zawodowych, będąc w latach

1959 – 1967 członkiem jej Prezydium. Posiadała liczne odznaczenia państwowe, m.in. Order Sztandaru

Pracy II klasy oraz Krzyże Komandorski i Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. Swe coraz trudniejsze,

zwłaszcza w ostatnich latach, a tak pracowite życie zakończyła 3 VIII 1988 r. w Warszawie.