Profesjonalny warsztat

sPecjalisty teraPii Pedagogicznej

Moduł 3

diagnoza i pomiar pedagogiczny

w pracy specjalisty terapii pedagogicznej

autor:

dr jadwiga jastrząb

Moduł 3

Diagnoza i pomiar pedagogiczny w pracy specjalisty terapii pedagogicznej

Po realizacji modułu uczestnik:

posiada podstawową wiedzę na temat istoty diagnozy pedagogicznej jako integralnej części

interdyscyplinarnego postępowania diagnostycznego w rozpoznawaniu specyficznych
trudności w uczeniu się,

rozumie równorzędność ról i zadań diagnosty, terapeuty i doradcy, jakie ma spełniać specjalista

terapii pedagogicznej,

potrafi skonstruować program i plan postępowania diagnostycznego i stosować jego

odpowiednie aspekty i fazy w poszczególnych etapach sprawowania opieki i udzielania pomocy
psychologiczno-pedagogicznej,

zna kanon technik diagnostycznych, którym potrafi przyporządkować odpowiednie

narzędzia pomiaru diagnostycznego powszechnie dostępne lub skonstruowane osobiście
(testy i sprawdziany umiejętności czytania i pisania opracowane przez różnych autorów,
kwestionariusze objawów specyficznych trudności w uczeniu się),

tworzy własny warsztat diagnostyczny wyposażony w adekwatne do potrzeb metody, techniki

i narzędzia diagnostyczne.

Diagnoza w praktyce pedagogicznej

jeśli umiecie diagnozować radość dziecka i jej natężenie, możecie dostrzec, że najwyższą radość
przynosi mu pokonanie trudności, osiągnięcie sukcesu, odkrycie tajemnicy, triumf i szczęście
samodzielności, opanowania, władania. wiedza o dziecku i bezwarunkowa jego akceptacja
takim, jakie jest tu i teraz, pozwoli każdemu pedagogowi kierować się niezłomną zasadą janusza
Korczaka:

Mów dziecku, że jest dobre, że chce, że potrafi

.

Podmiotem w pedagogice jest człowiek i jego rozwój – od dzieciństwa do wieku dojrzałego. Każ-
dy pedagog, chcąc dobrze dostrzegać,rozumiećirozwiązywać ważne problemy pojawiające się
w trakcie nauczania i wychowania, powinien właściwie je diagnozować i planować działania.
współczesna edukacja potrzebuje specjalisty działającego skutecznie, to znaczy kompetentnie
pod względem jakości edukacji i jej efektywności. Efektywne kompetencje (jastrząb, Baczała
2011), jakich oczekuje się od pedagoga, rozpatrywane są w aspektach jakościowym i wyniko-
wym. Mają ujawniać się w działaniu pedagoga, który sprawnie łączy wiedzę z umiejętnościami
i wykorzystuje odpowiednie techniki pomiaru do sporządzenia profilu potrzeb edukacyjnych. we
współczesnej edukacji eksponuje się pomoc psychologiczno-pedagogiczną, której podstawę sta-
nowi odpowiednio postawiona diagnoza psychopedagogiczna, wskazująca formy działań i zalece-
nia do trafnego i skutecznego udzielania pomocy (rozporządzenie Men z dnia 17 listopada 2010
r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych
przedszkolach, szkołach i placówkach, dz.U. nr 228, poz.1487).
definicja diagnozy pedagogicznej powinna zawierać pojęcia zarówno ogólne, jak i odnoszące się
do wyznaczonego obszaru tematycznego, gdyż jest to metoda działania, która ma zastosowanie
praktyczne. wyniki pomiaru powinny być podstawą planowania, programowania, monitorowania
i ewaluacji zoptymalizowanego procesu edukacji, wychowania i pomocy psychologiczno-
pedagogicznej, w tym terapii pedagogicznej.

3

Moduł 3

Diagnoza i pomiar pedagogiczny w pracy specjalisty terapii pedagogicznej

specjalista zajmujący się terapią pedagogiczną powinien znać, rozumieć i adekwatnie stosować
pojęcia diagnostyka i diagnoza w ujęciu ogólnym, a także w odniesieniu do ściśle określonej
tematyki badawczej. zajmując się terapią pedagogiczną, nauczyciel pełni szereg specjalistycznych
ról, w których jest diagnostą, terapeutą i doradcą (jastrząb, Baczała 2011).

Zadania diagnosty: rozpoznawanie istoty, uwarunkowań i skutków badanej sprawy,

projektowanie konkretnych rozwiązań, prognozowanie efektów oraz weryfikacja trafności
diagnozy i zaleconych działań postdiagnostycznych.

Zadania doradcy: służy radą, wskazuje drogi postępowania, towarzyszy w rozwiązywaniu

problemów, dokonywaniu wyborów, podejmowaniu decyzji przez jednostki czy grupy osób
oczekujących pomocy, ale nie wyręcza i nie zastępuje ich w rozwiązywaniu problemów.

Zadania terapeuty: otaczanie ucznia szczególną troską, udzielanie mu koniecznej pomocy

w różnych zakresach, wspieranie i towarzyszenie w samodzielnym przezwyciężaniu
trudności i rozwiązywaniu problemów, ochrona przed niepowodzeniem przez korygowanie
nieprawidłowości, kontrolowanie przebiegu całego procesu, ocenianie jego efektów.

Każdy specjalista zajmujący się terapią pedagogiczną szuka odpowiedzi na podstawowe pytania:

Co robić, żeby uczeń z trudnościami odnosił sukcesy na równi z innymi uczniami?
Co robić, żeby ustrzec ucznia przed niepowodzeniami szkolnymi?

Co robić, gdy uczeń ujawnia specjalne potrzeby edukacyjne i/lub wychowawcze, jak mu pomóc,

jak wyrównywać jego szanse edukacyjne i społeczne?

Każde z tych pytań akcentuje konieczność działań zmierzających do stworzenia procesowi uczenia
się odpowiednich warunków, zapewniających jego niezakłócony przebieg i efektywne wyniki.
takich działań domaga się współczesny nurt pomocy psychologiczno-pedagogicznej, preferowany
przez Ministerstwo edukacji narodowej (trochimiak, 2010).
jeżeli specjalista chce rzetelnie rozwiązywać problemy, zaspokajając czy też kompensując
specjalne potrzeby edukacyjne uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się, to w swoim
postępowaniu nie może kierować się rutyną i intuicją, ani samą wiedzą o nauczaniu czytania
i pisania czy trudnościach w uczeniu się. Musi stosować wiedzę o rozwoju człowieka i jego
zachowaniu, by praktyka pedagogiczna wiązała się z teorią rozwoju i uczenia się. dzięki temu
odkryje, że istnieją możliwości indywidualizowania nauczania i wychowania, a co za tym idzie,
udzielania koniecznej pomocy specjalistycznej.

zapoznaj się z dokumentem Podniesienie efektywności kształcenia ucz-

niów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Materiały dla nauczycieli
(punkt 4. na s. 10–11) i zastanów się, jakie zadania zostały zaplanowane
dla nauczycieli, jaka jest ich kolejność oraz w które z nich może lub powi-
nien zaangażować się terapeuta z uwzględnieniem podanych w pierwszym
rozdziale klasyfikacji (diagnosta, doradca, terapeuta).

PRZEANALIZUJ

Moduł 3

Diagnoza i pomiar pedagogiczny w pracy specjalisty terapii pedagogicznej

Diagnoza w ujęciu teoretycznym

Diagnostyka to dziedzina wiedzy zajmująca się teorią i praktyką diagnozowania. Koncentruje
się na uściśleniu celu i przedmiotu diagnozy, na zasadach konstruowania i stosowania koncepcji
oraz procedur i narzędzi badawczych, stanowiąc tym podstawę wyjściową do różnych warsztatów
diagnostycznych.
Diagnoza to pojęcie wywodzące się z greckiego słowa diagnosis (rozpoznanie, rozróżnienie),
które obejmuje istotę i uwarunkowania złożonego stanu rzeczy na podstawie cech (objawów)
i w oparciu o znajomość ogólnych praw panujących w danej dziedzinie. diagnoza jako proces
składa się z diagnoz cząstkowych (ziemski 1970), które znajdują zastosowanie w diagnozie
psychopedagogicznej specyficznych trudności w uczeniu się, w tym ryzyka dysleksji rozwojowej.
stanowią one główny trzon wielofazowej procedury diagnostycznej (jastrząb 2003).

Klasyfikacja faz diagnozy:

diagnozaklasyfikacyjna, typologiczna zalicza dane zjawiska lub stan do określonej klasy lub
typu zjawisk na podstawie występowania charakterystycznych objawów, czyli symptomów,
pozwala odpowiedzieć na pytanie: co to jest?
diagnozagenetyczna, etiologiczna rozpatruje badane zjawisko lub stan rzeczy w kategoriach
genezy, czyli przyczyn, które je spowodowały na podstawie ustalenia zależności przyczynowo-
skutkowej, pozwala odpowiedzieć na pytanie: jakie jest źródło tego, co jest?
diagnozafazy określa stadium zaawansowania badanego zjawiska w chwili diagnozowania,
czyli „na tu i teraz”, odpowiadając na pytanie: jaki jest aktualnie stopień, zakres i kierunek
rozbieżności między tym co jest, a tym co być powinno?
diagnozaznaczeniawyjaśnia w kontekście otaczającej rzeczywistości istotę wpływu danego
zjawiska na obecną sytuację, odpowiadając na pytanie: co z tego wynika, a więc jakie są
skutki i dalsze konsekwencje, czyli wtórne następstwa pierwotnych zdarzeń?
diagnoza prognostyczna przewiduje alternatywnie: z jednej strony główne tendencje
rozwojowe diagnozowanego problemu, z drugiej tendencje blokujące, hamujące, nawet
pogłębiające niekorzystny stan rzeczy, odpowiadając na pytanie: co, kiedy, dlaczego i jak
może nastąpić?
diagnoza różnicowa porównuje stan obecny z przeszłością i oczekiwaniami, odpowiada
na pytanie: czy i co, jak i na ile się zmieniło pozytywnie, bądź negatywnie albo pozostaje
niezmienne?
diagnoza weryfikująca sprawdza trafność początkowego rozpoznania, skuteczność
wnioskowania i zastosowanych rozwiązań, koryguje błędy, uzupełnia niedociągnięcia,
odpowiada na pytanie: jaki stopień trafności i zarazem prawdy zawiera diagnoza, a na ile jest
mylna, nieprawdziwa?

wielofazowość diagnozy dowodzi, iż jest postępowaniem kompleksowym i proceduralnym, które
staje się procesem zorganizowanego działania, zwanym diagnozowaniem.

Moduł 3

Diagnoza i pomiar pedagogiczny w pracy specjalisty terapii pedagogicznej

diagnozowanie to rozpoznawanie istoty, uwarunkowań i skutków złożone-

go stanu rzeczy na podstawie jego cech, w oparciu o znajomość ogólnych
prawidłowości panujących w danej dziedzinie, oraz na racjonalnym projek-
towaniu konkretnych rozwiązań.

określ, na czym polega różnica między diagnostyką a diagnozą.

Diagnoza pedagogiczna

diagnoza pedagogiczna stosowana w procesie edukacji i wychowania definiowana bywa najczęściej
jako celowy, precyzyjny opis danego stanu rzeczy, powiązany z wyjaśnieniem jego genezy oraz
mechanizmów warunkujących daną sytuację. znaczy to, że diagnoza nie polega jedynie na
opisywaniu samych stanów rzeczy, ale obejmuje ich klasyfikowanie do określonych kategorii,
typów i cech w oparciu o zewnętrzną obserwację oraz o pomiar tych cech u poszczególnych osób
lub ich grup.
w przypadku diagnozowania specyficznych trudności w uczeniu się, w tym ryzyka dysleksji czy
dysleksji rozwojowej, punktem wyjścia i odniesienia są: z jednej strony obowiązujące definicje tych
zjawisk pedagogicznych, a z drugiej standardy psychorozwojowe gotowości szkolnej oraz osiągnięć
edukacyjnych w nauce czytania i pisana, które procedurze diagnostycznej nadają określoną formę
(jastrząb 2002).

Przykład wykorzystania wybranych definicji:
Podejściepsychologiczne o charakterze bardzo ogólnym wskazuje na patomechanizm i warunki

przebiegu procesu uczenia się oraz jego wyniki.

Specyficznetrudnościwuczeniu się to „termin odnoszący się do zaburzonego funkcjonowania

dziecka w szkole, gdy jego postępy edukacyjne pozostają na poziomie istotnie niższym niż
oczekiwany ze względu na: wiek życia, sprawność intelektualną mieszczącą się w granicach
normy, sprzyjające rozwojowi warunki środowiskowe i dydaktyczne” (Bogdanowicz 1996).

Specyficzna rozwojowa dysleksja to zaburzenie manifestujące się trudnościami w nauce

czytania mimo stosowanych konwencjonalnych metod nauczania, normalnej inteligencji
i sprzyjających warunków społeczno-kulturowych. jest spowodowana zaburzeniami rozwoju
podstawowych zdolności poznawczych, które uwarunkowane są konstytucjonalnie (langmeier
i Matejček, w: Bogdanowicz 1984).

Ryzyko dysleksji – termin stosuje się wobec dzieci w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym,

wykazujących wybiórcze zaburzenia w rozwoju psychoruchowym, które to zaburzenia mogą
warunkować wystąpienie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu. termin stosuje się również
w odniesieniu do uczniów zerówki i klasy pierwszej, którzy napotykają na pierwsze, lecz nasilone
trudności w nauce – pomimo inteligencji w normie, dobrze funkcjonujących narządów zmysłu,
właściwej opieki wychowawczej i dydaktycznej w domu oraz szkole (Bogdanowicz 2005).

SPRAWDŹ SIĘ

Moduł 3

Diagnoza i pomiar pedagogiczny w pracy specjalisty terapii pedagogicznej

Podejściepedagogiczneokreśla rodzaje charakterystycznych trudności, przeciwstawiając niski

poziom umiejętności czytania i pisania oraz zakłócony przebieg tych procesów oczekiwanym
i założonym osiągnięciom standardowym, uzyskiwanym realnie przez zdecydowaną większość
badanej populacji dzieci i młodzieży.

Dysleksja to specyficzne trudności w osiągnięciu umiejętności sprawnego czytania, które

powinno być płynne, biegłe, wyraziste i poprawne pod względem rozumienia treści w aspekcie
dosłownym, interpretacyjnym, krytycznym, kreatywnym, a nie jest, gdyż zakłócają je
charakterystyczne błędy zniekształcające obraz, brzmienie i znaczenie wyrazów, wolne tempo
i brak całościowej techniki odczytywania słów i tekstów, niewystarczające zrozumienie istoty
przeczytanych treści według podanych na wstępie wymagań.

Dysortografia to specyficzne trudności w osiągnięciu umiejętności poprawnego pisania, któ-

re powinno być bezbłędne, zgodne z ogółem określonych zasad pisowni, interpunkcji i pod-
staw gramatyki, a nie jest, gdyż zakłócają je charakterystyczne błędy zniekształcające obraz,
brzmienie i znaczenie: literowe, ortograficzne, interpunkcyjne, deformujące strukturę izolowa-
nych wyrazów, zdań i sekwencji tekstu.

Dysgrafia to specyficzne trudności w osiągnięciu poprawnego poziomu graficznego pisma,

które powinno być czytelne i estetyczne, a nie jest, gdyż zarówno elementy liter jak i/lub
litery w wyrazach są niekształtne, nieproporcjonalne, niejednolicie położone w stosunku do
liniatury, niespójne, a także niejednokrotnie umieszczone w niewłaściwej liniaturze, zdarza się
zagubienie liniatury zapisu.

Dezorganizacja wypowiedzi ustnych i pisemnych to specyficzny rodzaj trudności w kompeten-

tnej komunikacji językowej, którą to komunikację powinna cechować umiejętność wyrażania
własnych myśli w rzeczowej, zwięzłej, logicznie uporządkowanej formie za pomocą adekwat-
nego słownictwa, a tak nie jest, gdyż wypowiedzi charakteryzuje stereotypowość używanych
słów, sformułowań i konstrukcji gramatycznych, chaotyczność zamiast logicznego struktura-
lizowania, trudność w swobodnym posługiwaniu się pojęciami, posiadaną wiedzą, w wyrażaniu
poglądów, sądów, uczuć (jastrząb, Baczała 2011).

definicje o treści ogólnej wymagają pogłębienia, a także powiązania ze

zmieniającymi się osiągnięciami badań naukowych. Pojawiają się kolejne
definicje dysleksji z roku 1994 i 2003 prezentowane w publikacjach między
innymi przez M. Bogdanowicz, co zobowiązuje diagnostę do nieustannego
weryfikowania posiadanej wiedzy, ale i pozwala mu na dokonywanie wy-
borów tego, co w jego przekonaniu jest odpowiednie.

dysponując odpowiednim aparatem pojęciowym, diagnosta tworzy koncepcję i procedurę diagnozy.
Zakresdiagnozypedagogicznejma wieloaspektowy charakter i uwzględnia:

poznanie i ocenę warunków życia i rozwoju w rodzinie wychowanka, tj. sytuacji socjalnej,
opiekuńczej, wychowawczej, w tym wzorców zachowań, obowiązujących norm społecznych,
moralnych i kulturowych,

Moduł 3

Diagnoza i pomiar pedagogiczny w pracy specjalisty terapii pedagogicznej

poznanie wychowanka przez analizę historii życia i rozwoju, rozpoznanie różnego rodzaju
potrzeb, możliwości i przeszkód oraz problemów wpływających znacząco na przebieg jego
rozwoju i kariery szkolnej,
poznanie stosunków społecznych panujących w środowisku szkolnym w celu oceny ich
wpływu na społeczne przystosowanie ucznia,
poznanie i ocenę środowiska pozaszkolnego, w którym uczeń przebywa i z którego czerpie
określone wzorce własnych zachowań.

Analizadiagnostyczna zebranych danych pozwala rozpoznać i zweryfikować konkretne zjawisko
na podstawie przyjętych definicji oraz dokonać porównania procesów przemian w aspekcie
pozytywnym i negatywnym w odniesieniu do przeszłości i oczekiwań.
Wnioskowanie diagnostyczne wiąże się z odpowiedzialnością za skutki i dlatego wymaga od
diagnosty ostrożności w interpretacji wyników badań, a szczególnie unikania stwierdzeń pewnych
i statycznych, oraz powstrzymywania się przed dalekosiężnym prognozowaniem i przesądzaniem
o losach ucznia.
wynik wnioskowania diagnostycznego powinien uwzględnić związki przyczynowo-skutkowe
między czynnikami determinującymi powodzenie i niepowodzenie oraz przystosowanie szkolne
ucznia, wtedy będzie stanowił rzetelną podstawę do projektowania i organizowania wszelkich
procesów pedagogicznych na poziomie dostosowanym do potrzeb i możliwości ucznia oraz
dotychczasowych jego osiągnięć lub ich braku.

Rzetelnośćdiagnozy pedagogicznej wymaga:

interdyscyplinarnej wiedzy i doświadczenia praktycznego,
umiejętności operatywnego, refleksyjnego rozumowania i przewidywania następstw
bliższych i dalszych, często w ujęciu alternatywnym,
umiejętności podejmowania decyzji, czyli dokonywania wyboru najkorzystniejszej propozycji
z wielu możliwych.

Postępowaniediagnostycznejest kilkufazowe i wielospecjalistyczne, a uwzględnia:

sprecyzowanie problemu jako zadania wymagającego skutecznych rozwiązań,
wysunięcie hipotez jako założeń leżących u podstaw rozpoznania problemu,
przygotowanie adekwatnych metod, technik i narzędzi diagnostycznych, przeciwstawnych
intuicji i powszechnej opinii (unormowanych – standaryzowanych, a także nieformalnych,
skonstruowanych przez diagnostę na użytek własny),
opracowanie planu postępowania badawczego – wybór metod i technik oraz kolejności ich
stosowania w odniesieniu do przyjętych hipotez diagnostycznych,
diagnozowanie specjalistyczne, etapowe, pozwalające sformułować diagnozę syntetyczną,
zgodną z wynikami badań i istniejącą wiedzą merytoryczną w danej sprawie,
wydanie opinii postdiagnostycznej wraz ze wskazaniem dróg postępowania pedagogicznego,
zmierzających do rozwiązania problemu,
sprawdzanie doraźne, okresowe i końcowe efektów podjętych działań (monitorowanie),

Moduł 3

Diagnoza i pomiar pedagogiczny w pracy specjalisty terapii pedagogicznej

zestawienie i opracowanie wszystkich uzyskanych wyników w ujęciu porównawczym i różni-
cowym, a także finalnym i prognostycznym wobec dalszych losów i kariery szkolnej ucznia.

diagnoza pedagogiczna powinna towarzyszyć całemu procesowi dydak-

tyczno-wychowawczemu, łącząc się z wszelkimi innymi formami i aspek-
tami diagnozy interdyscyplinarnej, nieodzownej przy rozwiązywaniu róż-
nych problemów dotyczących ucznia i sytuacji, w których się ujawniają.
egzemplifikację wielostronnej diagnozy psychopedagogicznej przedstawia
schemat graficzny:

Model optymalnego postępowania diagnostycznego

Techniki diagnostyki pedagogicznej

diagnoza pedagogiczna uwzględnia szereg technik diagnostycznych, które powinny znaleźć się
w warsztacie diagnostycznym specjalisty terapii pedagogicznej osób ze specyficznymi trudnościami
w uczeniu się. refleksyjny diagnosta powinien posługiwać się wybranymi technikami diagnozy
pedagogicznej, którymi są przede wszystkim: bezpośrednie obserwacje uczniów, rozmowy z nimi,

diagnozowanie wielofazowe i wieloPŁaszczyznowe

diagnoza typologiczna

diagnoza genetyczna

fazy i znaczenia

diagnoza prognostyczna,

różnicowa, weryfikacyjna

naUczyciele w szKole:
– obserwują ucznia,
– otaczają specjalną opieką,
– udzielają pomocy,
– analizują wytwory,
– diagnozują trudności,
– charakteryzują je opisowo,
– zbierają ważne informacje,
– oceniają efekty swojego

działania i wnioskują o

dalszych rozwiązaniach,

– zalecają specjalistyczne

konsultacje i interwencje,

szukając nowych rozwią-

zań.

sPecjaliŚci diagnozy:
– klasyfikują symptomy:

rodzaj, stopień i zakres,

– ustalają źródła proble-

mu, złożoność podłoża,

– określają stadium,
– interpretują wpływ na

szkolne powodzenia i

niepowodzenia,

– udzielają porad, zale-

cając działania profi-

laktyczne, korektywne,

stymulujące, usprawnia-

jące,

– udzielają pomocy psy-

chopedagogicznej.

sPecjaliŚci teraPii:

– tworzą projekt programu,
– planują jego realizację,
– wdrażają do praktyki,
– oceniają efekty,
– prognozują o dalszych

losach ucznia w aspekcie

pozytywnym i negatyw-

nym,

– weryfikują i reformują

działania naprawcze,

– projektują profilaktykę,

chroniąc przed powrotem

problemu, bądź wzmacnia-

ją uzyskany efekt.

Moduł 3

Diagnoza i pomiar pedagogiczny w pracy specjalisty terapii pedagogicznej

analizy ich wytworów, sprawdziany i testy, charakterystyki i interpretacje zachowań w określonych
kontekstach sytuacyjnych, nauczanie diagnozujące, wywiady anamnestyczne, środowiskowe,
ocena na podstawie pierwszego wrażenia, proste techniki projekcyjne, techniki socjometryczne,
analiza dokumentów (jastrząb 1995, 2003).

obserwacja i analiza konkretnych zdarzeń

obserwacja i analiza konkretnych faktów sprzyjają zrozumieniu właściwych i niewłaściwych

zachowań uczniów. różnicujące i zarazem wartościujące ich porównywanie pozwala uchwycić
cechy względnie stałe oraz te, które pod wpływem określonych sytuacji ulegają zmianom.
Umożliwia to przewidywanie zachowań uwarunkowanych znanymi już przyczynami, a tym
samym ułatwia zapobieganie im przez hamowanie wpływu konkretnych czynników na
reakcje ucznia. obserwacja jest spostrzeganiem zamierzonym, planowym i selektywnym,
wymagającym aktywnej postawy umysłu, chociaż obserwator nie ingeruje w przebieg
obserwowanego zjawiska. efektywne jej stosowanie podczas dogłębnego poznawania ucznia
wymaga przejrzyście opracowanej procedury, czyli ustalenia celu i kategorii podlegających
obserwacji oraz ich wskaźników, w celu zachowania kolejności i niezbędnej częstotliwości
spostrzeżeń w wyznaczonym czasie. czynna postawa obserwatora przejawia się w tym, że
patrzy na określone zjawiska z punktu widzenia przyjętych hipotez i koncepcji teoretycznych,
posługując się odpowiednim systemem pojęć i założeń ogólnych. Koncentruje się on na faktach
szczególnie ważnych, kategoryzuje je i selekcjonuje w swoisty sposób, pomijając drugorzędne
(skorny 1968).

charakterystyki i opinie

charakterystyka to opracowanie i podsumowanie całokształtu zebranych materiałów

pozwalające określić osobowość ucznia w aspekcie struktury, genezy oraz funkcji
przystosowawczych. Pożądane jest, aby charakterystykę ogólną, opisową sporządzić
kilkakrotnie w okresie trwania edukacji ucznia, w tym podczas udzielania mu pomocy
psychologiczno-pedagogicznej. charakterystyki sporządzone w odstępach czasu zarysowują
obraz rozwoju wynikający z porównania materiału opisowego i analitycznego. dobrze
opracowana charakterystyka umożliwia: diagnozę aktualnego stanu, prognozę przyszłych
zachowań wobec trwałości pewnych cech, lepszą organizację procesu wychowania i utrzymanie
jego ciągłości, unikanie błędów wynikających z braku znajomości indywidualnych cech ucznia,
trafną analizę wyników, podjęcie specjalistycznych badań pedagogicznych, psychologicznych,
medycznych i innych, podjęcie właściwych decyzji o kierowaniu karierą szkolną, wyborze
formy i sposobów kształcenia interwencyjnego i profilaktycznego, dostosowaniu form
zajęć pozalekcyjnych, adekwatnych sposobach rozwiązywania problemów wychowawczych,
podsumowaniu etapów rozwoju, pracy dydaktycznej, wychowawczej, terapeutycznej, leczeniu
medycznym czy interwencji kryzysowej.

rozmowa i wywiad

rozmowa i wywiad należą do technik, które umożliwiają poznanie mechanizmów regulujących

relacje badanego z otoczeniem. Poznawanie dokonuje się w warunkach naturalnych za
pośrednictwem rozmowy badanego z badającym. Rozmowa odbywa się z osobą poznawaną.
Wywiad przeprowadza się z kimś z otoczenia osoby poznawanej, kto może podać ważne dla
badającego wiadomości.

10

Moduł 3

Diagnoza i pomiar pedagogiczny w pracy specjalisty terapii pedagogicznej

rozmowę i wywiad zalicza się do metod klinicznych, uzupełniają one obserwacje zachowań

badanej osoby, stwarzają szansę poznania życia w całości lub w wybranych okresach, poznania
celów i zadań życiowych, sposobów ich rozwiązywania oraz różnorodnych uwarunkowań
wpływających na tok zdarzeń.

stosując rozmowę i wywiad w postępowaniu diagnostycznym należy respektować reguły:

spotkanie powinno odbywać się „twarzą w twarz”, osoby muszą dobrze się widzieć, słyszeć
oraz rozumieć język, którym się posługują,
naturalność kontaktu emocjonalnego i intelektualnego między osobą badaną i diagnostą ma
ułatwiać swobodę zachowania się i szczerość wypowiedzi,
takt i kultura diagnosty pozwolą sterować przebiegiem wypowiedzi obu stron, aby stworzyć
warunki optymalne dla wartości uzyskiwanego materiału.

Proces rozmowy i wywiadu powinien uwzględniać:

pobudzenie rozmówcy do swobodnego wypowiadania się,
pobudzenie rozmówcy do ujawnienia postaw i motywów swojego postępowania,
wychwytywanie charakterystycznych reakcji, zarówno przemilczeń, jak i usilnie poruszanej
tematyki, poznawanie stanów nastroju i samopoczucia, toku myślenia

(gerstman 1985, stierlin, rücker-emboden, wetztel, wirschind 1999).

analiza wytworów

analiza wytworów uczniowskich prowadzi do wielostronnego poznania nie tylko aktualnych,
ale i potencjalnych możliwości ucznia. wnikając w wartość różnorodnych i różnorodnie
zaprezentowanych wytworów, diagnosta może wyrobić sobie szereg sądów o każdym ze swoich
wychowanków i zrozumieć ich szczególne problemy. dobra analiza wytworów to szukanie
odpowiedzi na pytania diagnozujące potrzeby i możliwości ucznia:

jakie są możliwości samodzielnego wykonania stawianych zadań, kiedy, w czym i jak należy
ucznia wspomóc?
jaka jest zdolność operatywnego władania wiedzą i umiejętnościami, w jakim momencie
konieczne jest wsparcie?
jakie typy bodźców nagradzających, oceniających, kontrolnych oraz korektywnych można
zaliczyć do bodźców najkorzystniejszego wpływu i zastosować je w oddziaływaniach
wychowawczych?
jaki jest stosunek ucznia do obowiązków nakładanych przez szkołę, jednakowy czy
zróżnicowany, kiedy, czym i w jakim stopniu?
jakie są przyczyny powstawania trudności, błędów i niepowodzeń, czy można im zapobiec,
kiedy i jak?
jakie są motywy postępowania ucznia w różnych momentach procesu dydaktyczno-
wychowawczego, jakie prezentuje postawy, przeżycia, jakie ujawnia zainteresowania,
uzdolnienia, czy i jakie występują utrudnienia?

11

Moduł 3

Diagnoza i pomiar pedagogiczny w pracy specjalisty terapii pedagogicznej

jak przebiega rozwój czynności werbalnych i praktycznych, czy jedne i drugie rozwijają się
jednakowo czy różnie, czy warunkują poziomem swojego rozwoju sposób funkcjonowania
dziecka?

testy i sprawdziany nauczycielskie

według pospolitego, aczkolwiek niezbyt ścisłego określenia, przez test rozumie się wszelką próbę,
która pozwala uzyskać określone informacje o badanej jednostce. jednak nie każdy sprawdzian
jest testem nauczycielskim (zaczyński 1968). test to specjalna próba, identyczna dla wszystkich
badanych, wprowadzana intencjonalnie w ściśle kontrolowanych warunkach i umożliwiająca
obiektywny i dokładny pomiar badanej cechy, procesu psychicznego lub jego zewnętrznych
rezultatów. testy pedagogiczne, zwane też nauczycielskimi, jako sprawdziany wiadomości służą
do mierzenia wiedzy uczniów. Pozwalają ustalić stopień postępów albo opóźnień w nauce szkolnej
przez wykazanie rozbieżności między tym, co uczeń wie i potrafi, a tym, co powinien umieć
w świetle wymagań obowiązującej podstawy programowej. testy umiejętności podstawowych
są stosowane do celów diagnostycznych, między innymi przy określaniu poziomu umiejętności
czytania, pisania i liczenia, które zaliczane są do ponadprzedmiotowych technik szkolnych
umożliwiających proces samodzielnej nauki.

nauczanie diagnozujące

nauczanie diagnozujące stanowi swojego rodzaju eksperyment pedagogiczny, prowadzony w ce-
lach diagnostycznych, których zadania szczegółowe odkrywają sposób działalności umysłowej
ucznia na określonym materiale, przebieg procesu uczenia się pod wpływem nauczania, trafność
i skuteczność metod prowadzących do rozwiązywania zadań o zróżnicowanym stopniu trudności
z uwagi na szereg uwarunkowań. analiza realnej aktywności uczniów stanowi najlepszy sposób
odkrywania możliwości, ograniczeń i specjalnych potrzeb edukacyjnych, rozwojowych i wycho-
wawczych badanego.
skuteczność nauczania diagnozującego zależy od zagwarantowania i spełnienia nieodzownych
warunków oraz od umiejętności refleksyjnego i modyfikującego postępowania diagnosty, który:

zna wstępną charakterystykę dziecka, opracowaną na podstawie istotnych informacji,
jasno sformułował pytania,
obserwuje wnikliwie proces uczenia się dziecka oraz czynności poznawcze zaangażowane
w jego przebieg,
dobiera adekwatnie materiał i metody nauczania, sterując czasem trwania danej próby,
wnioskuje natychmiast o tym, jak uczeń reaguje na jego zachowania, by wykorzystać to przy
modelowaniu kolejnych sytuacji skutecznego oddziaływania,
ocenia warunki sprzyjające efektywności uczenia się dziecka oraz rodzaje wzmocnień, na
które jest szczególnie podatne, oporne czy obojętne.

1

Moduł 3

Diagnoza i pomiar pedagogiczny w pracy specjalisty terapii pedagogicznej

wyniki nauczania diagnozującego dobrze podsumowane, zanalizowane

i zinterpretowane, dostarczają cennych informacji i dowodów uzyskanych
bezpośrednio. na ich podstawie znacznie łatwiej dobierać działania peda-
gogiczne i konstruować programy pomocy psychopedagogicznej (tyszkowa
1981).

ocena na podstawie pierwszegowrażenia

ocena na podstawie pierwszego wrażenia należy do często stosowanych sposobów poznawania
dziecka i wyrażania stosunku wobec niego. diagnosta musi być świadomy, iż w chwili pierwszego
zetknięcia się z nowym uczniem doznaje rozmaitych wrażeń, nie zawsze w pełni uświadomionych,
pod wpływem których wyrabia sobie pewien osąd. trafność tego osądu zależy od jego
dotychczasowych doświadczeń w poznawaniu dzieci, od sytuacji, w jakiej były poznawane, oraz
od osobistego nastawienia wobec tej nowej sytuacji i także nieznanej dotąd osoby. Musi też być
świadomy tego, że pod wpływem dłuższego poznawania ucznia pierwsze wrażenia weryfikują
się, to znaczy umacniają i pogłębiają odczucia trafne, korygują błędne, modyfikując jego stosunek
i postępowanie wobec badanej osoby. Pogłębiona i dopełniona wiedza umożliwia skuteczną
i szybką interwencję (nowacki 1977).

techniki socjometryczne

socjometria jest zespołem czynności werbalnych i manipulacyjnych mających na celu poznanie
uwarunkowań, istoty i przemian nieformalnych związków międzyosobowych w grupach
rówieśniczych. w pracy wychowawczo-terapeutycznej metodami socjometrycznymi bada się
jednocześnie zespół uczniów tak, aby uzyskane wyniki były źródłem informacji o różnych
charakterystycznych dla nich stanach, oraz by służyły jako źródło informacji o miejscu i pozycji
poszczególnych osób w strukturze całego zespołu. Przykładem dość powszechnie znanym jest
technika Moreno „zgadnij, kto?” (Pilch 1995, janowski 1975).

analiza dokumentów

w badaniach pedagogicznych wykorzystuje się dokumenty zastane i intencjonalnie tworzone. ich
wartość polega na tym, że są źródłem wiarogodnych informacji o ludziach, przedmiotach i zda-
rzeniach. ich analiza odnosi się do zarejestrowanych faktów. Podział dokumentów uwzględnia ich
formy pisane: protokoły, sprawozdania, plany, programy, opinie, świadectwa, orzeczenia specja-
listyczne, notatki służbowe, dzienniki, arkusze ocen, wyniki specjalistycznych pomiarów, opisy
zdarzeń, korespondencje i inne; dokumenty cyfrowe oparte na danych liczbowych; dokumenty
obrazowo-dźwiękowe zawierające materiał faktograficzny.

13

Moduł 3

Diagnoza i pomiar pedagogiczny w pracy specjalisty terapii pedagogicznej

techniki projekcyjne

techniki projekcyjne służą badaniu postaw pod wpływem działania czynnika celowo
zorganizowanego, który staje się bodźcem nabierającym indywidualnego znaczenia, wywołującym
określone reakcje i postawy emocjonalne. stosowane są techniki werbalne i obrazkowe. techniki
werbalne polegają na kojarzeniu słów, kończeniu zdań, udzielaniu odpowiedzi na specjalne pytania,
sporządzaniu autoopisu. techniki obrazkowe polegają na opisywaniu treści podsuniętych ilustracji
lub wykonanych osobiście obrazków, na interpretacji przedstawionych scen, ich przyczyn czy
konsekwencji. Przykładem są historyjki obrazkowe, ilustracje, własne wytwory, scenki dramowe,
literatura piękna, bajki terapeutyczne (Brzeziński 1984, Pilch 1995).

wielostronne poznanie dziecka z trudnościami umożliwi zaplanowanie dla

niego optymalnej pomocy. odkrywanie mocnych i słabych stron ucznia
wiąże się z twórczym poszukiwaniem nowych sposobów postępowania pe-
dagogicznego, którego celem jest podniesienie efektywności kształcenia.

1. Które z opisanych wyżej technik znasz dobrze i stosujesz w codziennej praktyce, a których nie

stosujesz i dlaczego? czego wymagałoby ich wprowadzenie?

2. oceń swoją intuicję – na ile ocena na podstawie pierwszego wrażenia sprawdza się podczas pracy

z uczniem, czy często musisz ją weryfikować? Łatwo czy z trudem przychodzi ci wprowadzenie
korekty swojej pierwszej oceny?

PRZEMYŚL