Klasycyzm w sztuce i muzyce

europejskiej

• Klasycyzm jest pojęciem o charakterze wieloznacznym;

określenie „klasyczny” wiąże się z takimi cechami dzieła

sztuki, jak „doskonałość”, „nieskazitelność”.

• Nazwa „klasycyzm” odnosi się do kierunku w sztuce

europejskiej, dla którego wzorem była przede wszystkim

kultura starożytnej Grecji i Rzymu - klasycyzm zaistniał
jako nurt w literaturze, sztukach plastycznych i muzyce.

• Najważniejszymi cechami tego kierunku w sztukach

plastycznych

– architekturze, rzeźbie i malarstwie były:

harmonia, symetria i prostota formy.

• Klasycyzm był przejawem racjonalistycznej ideologii

Oświecenia, wiążącej się z kultem rozumu i wiedzy.

• Zdaniem innych historyków, wręcz przeciwnie –

klasycyzm przeciwstawiał się racjonalizmowi, wysuwając

na plan pierwszy uczucie, co wiązało się z postulatem

nieskrępowanej swobody twórczej.

• Taka filozofia sztuki cechowała twórców okresu „burzy i

naporu” (Sturm und Drangperiode), który ze szczególną

siłą wystąpił w Niemczech, zwłaszcza w twórczości
Johanna Wolfganga von Goethego i Friedricha Schillera.

Klasycyzm w literaturze

• W literaturze okres klasycyzmu obejmował XVII i XVIII wiek.

• Znajdowały w niej odzwierciedlenie ówczesne poglądy filozoficzne,

głoszące istnienie w świecie niezmiennych praw ładu i możliwość

poznania natury za pomocą rozumu.

• Podstawowymi kategoriami estetycznymi były piękno i prawda, a

warunkiem ich osiągnięcia była doskonałość artystyczna (której

wzorem były dzieła antyku) oraz zgodność utworu z naturą.

• Literatura zyskała funkcje dydaktyczno-moralizatorskie, zaś

głównymi gatunkami literackimi były formy wywodzące się ze

starożytności: tragedia, epos, poemat opisowy, oda, satyra, bajka.

Np. w dramacie klasycystycznym obowiązywały ścisłe reguły, na

wzór dramatu antycznego była to jedność czasu, miejsca i akcji.

Klasycyzm w literaturze

• Największy rozkwit literatury klasycystycznej wystąpił we

Francji w epoce Ludwika XIV, w twórczości

dramatycznej Pierre’a Corneille’a i Jeana Baptiste’a

Racine’a, komediach Moliera, bajkach Jeana de La

Fontaine’a, czy prozie Blaise’a Pascala.

• W Anglii do reprezentantów klasycyzmu należeli m.in.

John Dryden, Alexander Pope, Samuel Johnson, w
Niemczech

– J. Ch. Gottsched, Ch. Gellert i J.J.

Winckelmann, także w pewnym stopniu Johann

Wolfgang von Goethe i Friedrich Schiller, zaś w Polsce -

Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki i Kajetan Koźmian.

Nurt klasycystyczny w architekturze,

rzeźbie i malarstwie

• Rozwijał się od XVII do 1. poł. XIX w.

• W XVIII w dużą rolę w rozwoju kierunku miały wykopaliska

przeprowadzone w Pompejach i Herkulanum, odsłaniające

zabytki tych starożytnych miast rzymskich, w tym barwne

freski, które wywarły na współczesnych olbrzymie

wrażenie.

• W sztuce klasycystycznej znalazły odbicie oświeceniowe

idee związane z poszukiwaniem prawidłowości,

równowagi i spokoju. Na architekturę wywarły wpływ
greckie, rzymskie i renesansowe budowle - stosowano

portyki, frontony, łuki triumfalne, pojawiły się nowe

rozwiązania urbanistyczne, jak zespoły architektoniczne

złożone z wielkich placów i szerokich arterii; do wybitnych

architektów tego czasu należeli m.in. Jacques-Ange
Gabriel, czy bracia James i Robert Adamowie.

Nurt klasycystyczny w architekturze,

rzeźbie i malarstwie

• Rzeźbiarze epoki klasycyzmu nawiązywali do sztuki

antycznej poprzez podejmowanie tematyki mitologicznej

i tworzenie rzeźby architektonicznej (tympanony, fryzy).

Do najwybitniejszych klasycystycznych rzeźbiarzy

należeli: Bertel Thorvaldsen, Antonio Canova, czy Jean-
Antoine Houdon.

• Malarze tej epoki podejmowali także tematykę

mitologiczną, ponadto historyczną (w tym starożytną),

także alegoryczną. Ich obrazy cechowała doskonałość
rysunku i dominacja formy nad kolorem. Do

najwybitniejszych malarzy klasycystycznych zalicza się
m.in. Jacquesa-Louisa Davida, Jeana-

Auguste’a-

Dominique’a Ingresa, Thomasa Gainsborough, zaś w
Polsce

– Marcella Bacciarellego.

Styl empire

• Późną odmianą klasycyzmu w sztuce był styl

empire, nazywany także stylem Cesarstwa,

powstały we Francji w okresie 1800-1815.

• Cechowały go wpływy sztuki starożytnej, w tym

także starożytnego Egiptu, a także

dekoracyjność i ornamentyka.

• Przejawił się on w architekturze, którą

charakteryzowały monumentalne budowle, jak i

w sztuce meblarskiej, a także w modzie

nawiązującej do antycznego stroju. Styl empire

przyjął się i rozpowszechnił w całej Europie w 1.

połowie XIX wieku.

Okres klasyczny w muzyce

• Definiowany jest przede wszystkim poprzez twórczość

najwybitniejszych przedstawicieli tego kierunku

– Haydna,

Mozarta i Beethovena.

• Twórczość tych kompozytorów była określana jako okres lub

szkoła „klasyczna” już od lat 30. XIX wieku w pracach

niemieckich pisarzy. Kiesewetter w pracy z 1834 pisał o

„niemieckiej lub (przypuszczalnie bardziej prawidłowo) …

wiedeńskiej szkole”, zaś inni pisarze podjęli to określenie.

Związek przymiotników „wiedeński” i „klasyczny” został

ustalony i skodyfikowany w pracach muzykologów z początku
XX stulecia: Sandbergera, Adlera i Wilhelma Fischera.

• Zdaniem Friedricha Blumego klasycyzm w muzyce obejmował

okres od połowy XVIII wieku aż do twórczości Schuberta;

autor przeciwstawił się zarazem koncepcji jedności

stylistycznej okresu pomiędzy datami śmierci Bacha i
Beethovena

.

Okres klasyczny w muzyce

• Charles Rosen zaliczył do kierunku, który określił jako „classical style”

głównie dzieła instrumentalne późnego Haydna i Mozarta, oraz

utwory Beethovena, zatem okres ten zdaniem badacza obejmował
ramy czasowe od lat 70. XVIII wieku (od homofonii obligato J.

Haydna) do ostatniego okresu twórczości Beethovena – w którym

dokonuje się przezwyciężenie i dezintegracja form klasycznych.

• Generalnie, w pracach muzykologicznych przyjmuje się bardziej

istnienie „idiomu klasycznego” w muzyce Haydna, Mozarta, i do

pewnego stopnia Beethovena, niż istnienie „nurtu klasycznego”.

• Zdaniem Daniela Hertza i Bruce’a Alana Browna, autorów hasła

„Classical” w 2. wydaniu The New Grove Dictionary of Music and

Musicians, opisując muzykę powstałą w okresie życia Haydna,

Mozarta i Beethovena, przypuszczalnie lepiej jest mówić o szkole

„wiedeńskiej” lub „austro-czeskiej”, przyjmując analogiczne terminy
dla innych tradycji lokalnych.

Okres przedklasyczny (preklasyczny)

w muzyce - styl galant

• Obejmuje muzykę bezpośrednio poprzedzającą twórczość

klasyków wiedeńskich. Określenie to stosowane jest do

twórczości takich kompozytorów, jak Vinci, Pergolesi, czy

Hasse, reprezentujących tzw. styl galant.

• Określenie „galant” było szeroko stosowane już w XVIII

wieku na określenie muzyki zawierającej melodie
okresowe, wykonywane z lekkim akompaniamentem (lub

na określenie odpowiedniego sposobu ich wykonywania).

• Styl galant przejawił się zarówno w muzyce operowej, jak i

w muzyce instrumentalnej XVIII wieku, zaś główną jego

cechą była dążność do przezwyciężenia stylu
barokowego.

Opera w stylu galant

• W muzyce scenicznej styl galant reprezentowany był

przez typ opery widowiskowej o charakterze baletowym.

Ten gatunek opery wykształcił Jean-Baptiste Lully,

tworząc dzieła o charakterze pastoralnym. Mimo, iż

miały one w jego dorobku drugorzędne znaczenie, po
jego tragediach lirycznych, komponowanych do librett

Quinaulta, jednak to właśnie jego opery baletowe były
zwiastunem nowego stylu w muzyce operowej.

• Opera widowiskowa o charakterze baletowym składała

się z entrée i récit, czyli tańców i partii wokalno-

instrumentalnych. W operze tej nie obowiązywała już, jak
w tragedii lirycznej, budowa 5-

aktowa, mogła ona

zawierać dowolną ilość entrées.

Opera w stylu galant

• Opery w stylu galant tworzył André Campra (1660-1744).

Należą do nich:

o

L’Europe galante,

o Mercure galant,
o

Vénus – Feste galante.

•
• Pojawiające się w tytułach dzieł określenie „galant”

oznaczało wytworne przedstawienie z pięknymi
dekoracjami i modnymi kostiumami oraz fryzurami.

• Opery te adresowane były przede wszystkim do kręgów

dworskich i arystokratycznych. Komponowane głównie na

zamówienie, wykonywane były w teatrach dworskich,

choć od ok. 1740 r. wystawiano je także w teatrach

miejskich Paryża.

Opera w stylu galant

• Twórcą oper w stylu galant był również André

Destouches (1672-

1769). Wraz z André Camprą był

autorem kilku dzieł, reprezentujących nowy rodzaj

widowiska scenicznego, w którym powstała możliwość

ciągłej zmiany obrazów (można było je przestawiać i

uzupełniać). Do tego typu dzieł należała ich wspólna
opera

Les fêtes venitiennes.

• W utworach scenicznych w stylu galant, w tym także

baletach, zaznaczały się wpływy muzyki włoskiej, np. w

jednym ze swych baletów, Carneval de Venise, Campra

wprowadził jako intermezzo operę włoską. Takie

składanki były typowe dla ówczesnej muzyki włoskiej,

gdzie określano je jako pasticci. Zdarzało się także, iż

przedstawienia operowe lub baletowe były składane z

najrozmaitszych utworów.

Styl galant w muzyce instrumentalnej

•

W muzyce instrumentalnej styl galant reprezentuje przede wszystkim
francuska muzyka klawesynowa i jej podstawowy gatunek

– suita. Ma ona

pewne związki z operą baletową Campry, gdyż podstawą dla schematów

formalnych stosowanych w suicie klawesynowej był taniec.

•

François Couperin powiększył liczbę części suity do kilkunastu. Suita

przyjęła nazwę „ordre”, która oznaczała określony porządek i charakter

części. Couperin wprowadzał niekiedy do suity cykl obrazów, nawiązujących

do przedstawień baletowych i masek karnawałowych. Np. do XI Ordre

przeniósł 5-aktowy spektakl wędrownych aktorów zatytułowany Les Fastes

de la grande et ancienne Ménéstrandise, w którym pojawiają się notable,

sędziowie, starcy, żonglerzy, kuglarze z niedźwiedziami i małpami, czy

inwalidzi w służbie wielkiego Minstrela. Utwory będące częściami suity miały

tytuły oznaczające określone ludzkie charaktery czy zawody, występowały

także różne gatunki zwierząt i kwiatów.

•

Oprócz Couperina do wybitnych przedstawicieli suity klawesynowej należeli

François Dandrieu (1682-1738), Louis-Claude Daquin (1694-1772) oraz
Jean-Philippe Rameau

, który rozwinął w swych utworach fakturę

klawesynową, akcentując zróżnicowanie dynamiczne i kolorystykę
brzmienia.

Styl galant w muzyce instrumentalnej

• Styl galant przejawił się w muzyce francuskiej także w

utworach kameralnych, zwłaszcza skrzypcowych takich

kompozytorów jak: Jacques Aubert (1678-1753), Jean-
Marie Leclair (1697-1764), Jean Joseph Cassanea de
Mondonville (1711-1772) i Louis Gabriel Guillemain (1705-
1770).

• Guillemain zaznacza w tytule swoich sześciu sonat

zatytułowanych Conversations ich związek ze stylem galant:
Six sonates en quattuor ou Conversations galantes et

amusantes entre une flûte traversière, un violon, une basse
de viole et la basie continua. Utwory te cechuje delikatna

faktura i lekka figuracja oraz częste zastosowanie

równoległych tercji i sekst.

Styl galant w muzyce instrumentalnej

• W dziełach Guillemaina i François Martina (zm. ok. 1760)

dokonywał się proces formowania klasycznego kwartetu i
tria smyczkowego, w którym barokowy splot
polifonicznych linii zastępowany był stopniowo poprzez
dążność do stosowania kontrastów tematycznych.

• W okresie przejściowym między epoką baroku a

klasycyzmu tworzył także Jean-Marie Leclair, wybitny
skrzypek i kompozytor, autor czterech zeszytów sonat
zawierających 49 utworów z basso continuo, należących
do podstawowej literatury skrzypcowej. Pisał także
koncerty, wzorowane w swej budowie na włoskiej sinfonii,
które cechuje występowanie licznych ornamentów.

Styl galant w muzyce włoskiej

•

Wśród włoskich kompozytorów – reprezentantów stylu galant na pierwszy

plan wysuwa się Domenico Scarlatti, autor słynnych Essercizi per
gravicembalo

, które dopiero później otrzymały nazwę sonat.

•

Były to utwory jednoczęściowe, napisane w fakturze homofonicznej, z

wyraziście zarysowanymi tematami, w których kompozytor starał się

wprowadzić kontrast tematyczny, co nierzadko prowadziło do wystąpienia
dualizmu tematycznego.

•

W niektórych sonatach można nawet doszukiwać się istnienia ekspozycji z

dwoma tematami oraz przetworzenia. Utwory te reprezentowały styl galant ze

względu na lekkość faktury, misterne i finezyjne opracowanie, śpiewność

melodyki i występowanie ornamentyki.

•

Do innych włoskich kompozytorów piszących w stylu galant należeli m.in.:
Giovanni Platti (ok. 1700-1763), Baldasare Galuppi (1706-1785) i
Giuseppe Antonio Paganelli (ok. 1710-1763). Ich utwory cechuje

występowanie kontrastów między tematami, jednak w ich sonatach, podobnie

jak u Scarlattiego, nie została jeszcze wykształcona repryza.

Georg Philip Telemann (1681-1767)

• W obfitej twórczości wybitnego niemieckiego

kompozytora, Georga Philippa Telemanna styl galant
przejawił się przede wszystkim w muzyce
instrumentalnej

– koncertach, sonatach i suitach, które

cechuje występowanie różnych wpływów – włoskich,
francuskich i polskich.

• Telemann włączał do swych dzieł elementy polskiej i

słowackiej muzyki ludowej, wprowadzając rytmy mazura
i hanaka. Jego utwory cechuje odejście od gęstej
barokowej polifonii na rzecz lekkiej, rokokowej figuracji
(np. w

Fugues légères).

Podsumowanie

• Jedną z najstarszych definicji określenia classique

(klasyczny)

zawarł R. Cotgrave w Dictionarie of the French

and English Tongues z 1611 r. Jest ono definiowane (w

polskim tłumaczeniu) jako: klasyczny, formalny,

uporządkowany (…), także uznany, główny, zasadniczy”.

• Dzieło klasyczne cechuje dyscyplina formalna, stanowi ono

pewien wzorzec, model, będący jednocześnie w opozycji

do dzieła romantycznego, w którym wprowadzony jest

pewien nieporządek.

• Klasycyzm w muzyce znalazł najpełniejsze ucieleśnienie w

muzyce Haydna, Mozarta i do pewnego stopnia

Beethovena. Ich twórczość łączył pewien wspólny idiom –

idiom „klasyczny”, jednocześnie stworzone przez nich

dzieła miały charakter uniwersalny – były wydawane i

rozpowszechniane w całej Europie.

• Utwory Haydna i Mozarta łączyła wysoka dyscyplina

formalna i jednocześnie nie wykraczanie zbyt daleko poza

pewne konwencje. Wiązało się to z postawą artysty w
epoce klasycyzmu

– miał on tworzyć dzieła, które

podobały się publiczności. Zarówno dzieła Haydna, jak i

Mozarta, zarówno spełniały ten warunek, jak i odznaczały

się wysokimi walorami artystycznymi.

• W badaniach muzykologicznych zaistniały zarazem pewne

rozbieżności co do klasyfikacji twórczości Beethovena.

Muzykolodzy angielscy i amerykańscy wydzielają jego

twórczość i traktują ją jako odrębne zjawisko, przed
romantyzmem (np. Grout, Westrup). Z kolei niemiecki

muzykolog Blume wyróżnia w klasycyzmie muzycznym
dwa okresy

– do wczesnego zalicza Domenica

Scarlattiego, Pergolesego i Plattiego, zaś do późnego –

twórczość Haydna, Mozarta i Beethovena.

• Na lata 70. XVIII wieku przypadło apogeum ruchu określanego jako

okres burzy i naporu

– Sturm und Drangperiode, charakterystycznego

dla niemieckiego oświecenia. Nurt ten przejawił się głównie w

literaturze, przede wszystkim w twórczości Goethego, który był w nim

postacią wiodącą, ale i w innych sztukach.

• Z estetyką tego nurtu wiązało się także pojęcie kategorii wzniosłości i

piękna wprowadzone przez irlandzkiego filozofa Edmunda Burke’a w
rozprawie A Philosophical Enquiry into the Origin of Our Ideas of the
Sublime and Beautiful

. Piękno, zdaniem Burke’a stanowi to, co jest

dobrze uformowane i estetycznie zadowalające, zaś wzniosłość – tym,

co wprowadza pewien nieporządek.

• Poglądy te wyznaczały kategorie estetyczne okresu preromantyzmu.

Preferowanie kategorii wzniosłości ponad kategorię piękna wyznaczało

przejście od epoki klasycyzmu do okresu romantyzmu. Praca Burke’a

zainspirowała wybitnych osiemnastowiecznych myślicieli europejskich,
jak Denis Diderot czy Immanuel Kant

.

Sturm und Drangperiode

Nurt Sturm und Drang

• Estetykę nurtu Sturm und Drang wyróżniało przede

wszystkim przedkładanie intuicji ponad rozum, ponadto

charakterystyczne dla niego były takie pojęcia, jak

przerażenie, zaskoczenie, przepełnienie uczuciem.

• Wybitnymi dziełami literackimi napisanymi w tym nurcie były

Cierpienia młodego Wertera Goethego i Zbójcy Schillera.

• W malarstwie estetykę tę reprezentowały przedstawienia

burz morskich i wraków okrętów (Joseph Vernet, Philippe

de Loutherbourg), w literaturze wyodrębnił się gatunek

powieści gotyckiej (np. Zamczysko w Otranto Horace’a

Walpole’a z 1764 r.).

• Także w twórczości teatralnej, operze i balecie znalazły

odzwierciedlanie idee Sturm und Drang. Powstał gatunek mélodrame

(mówionego dramatu z towarzyszeniem muzyki orkiestrowej),
reprezentowany przez Pygmaliona Rousseau.

• Mozart w swej operze Idomeneo dążył do osiągnięcia realizmu

dramatycznego typowego dla tego nurtu, wspomnieć trzeba także o
finale Don Giovanniego

, w którym intensywna, dramatyczna muzyka

wywołuje uczucie przerażenia.

• W stylistyce tego nurtu utrzymana jest także 49 symfonia f-moll Józefa

Haydna

„La Passione” z 1768 r. i inne dzieła kompozytora napisane w

tonacji molowej, powstałe ok. 1770 roku, które cechuje występowanie

synkop i odcinków tremolo w przebiegu muzycznym.

• Do kompozytorów wiązanych z tym nurtem zalicza się także Carla

Philippa Emanuela Bacha.

Empfindsamer Stil

• Styl empfindsamkeit (Empfindsamer Stil) powstał w

literaturze i muzyce niemieckiej w połowie XVIII wieku.
Estetykę z nim związaną cechowało przedkładanie emocji
ponad rozum.

• W literaturze styl empfindsamkeit reprezentują utwory

Klopstocka i Rameau.

• W muzyce najpełniejsze ucieleśnienie styl ten znalazł w

twórczości Carla Philippa Emanuela Bacha.

• Niektórzy historycy uważają Empfindsamer Stil za

pokrewny nurtowi Sturm und Drang.

• Klasycyzm wywarł także wpływ na

następującą po nim epokę romantyzmu –

mówi się o nurcie klasycyzującym w

muzyce romantyzmu, wymieniając

przede wszystkim twórczość Johannesa
Brahmsa

, cechującą się:

- wykorzystaniem klasycznych form i

gatunków muzycznych,

-

dążnością do równowagi elementów
muzycznych,

-

prostotą i przejrzystością faktury.

III Sonata fortepianowa f-moll J. Brahmsa

• Sonata składa się z 5 części: Allegro

maestoso, Andante, Scherzo-Trio,
Intermezzo, Finale.

• Nawiązuje do czteroczęściowego układu

sonaty klasycznej poprzez zachowanie
kolejności części w cyklu sonatowym,
jednak kompozytor przełamuje ten schemat
poprzez wprowadzenie Intermezza
pomiędzy Scherzo i Finale.

Nurt neoklasycyzmu w muzyce

• W I połowie XX wieku powstał nurt neoklasycyzmu w

muzyce, którego rozwój przypadł szczególnie na lata

pomiędzy I a II wojną światową.

• Kompozytorzy tego nurtu nawiązywali do dawniejszych

stylów, przede wszystkim klasycyzmu i baroku. W ich

twórczości ożyła idea równowagi elementów formalnych

i jasno określonej struktury tematycznej utworów.

Postawa ta wiązała się zarazem z przeciwstawieniem się
kategoriom estetycznym typowym dla muzyki

późnoromantycznej.

• Twórczość neoklasyków cechował język muzyczny

oparty na rozszerzonej tonalności, modalności lub

niekiedy atonalności, często sięgali oni do wzorów

klasycznych w sposób żartobliwy, parodystyczny.

• Termin

neoklasycyzm

zastosowano po raz pierwszy w odniesieniu do

muzyki Strawińskiego w 1923 roku, choć za utwory neoklasyczne są

obecnie uznawane już wcześniej powstałe dzieła, jak Symfonia
klasyczna Prokofiewa (1916-17), czy Sonatina biurokratyczna Satiego
(z wykorzystaniem utworu Clementiego, 1917).

• Do neobaroku zalicza się twórczość Hindemitha, ożywiającą formy

typowe dla XVII wieku, jak preludium i fuga, i wypełniającą je

całkowicie nowym językiem muzycznym.

• \
• Neoklasycyzm był potężnym nurtem, który miał reprezentantów

zarówno wśród twórców europejskich, jak i amerykańskich, wśród

polskich kompozytorów związanych z neoklasycyzmem wymienić

należy przede wszystkim Michała Spisaka i Antoniego Szałowskiego.

• Wpływy neoklasycyzmu widoczne były także w twórczości wielu

kompozytorów II połowy XX wieku, zwł. w latach 50., np. wyrazem

takich wpływów jest Koncert na orkiestrę Witolda Lutosławskiego

powstały w pierwszym, neoklasycznym okresie jego twórczości.

Koncert na orkiestrę Witolda Lutosławskiego

• Reprezentuje on nowy, XX-wieczny typ koncertu i

wprowadza nowy typ koncertowania, w którym wszystkie
instrumenty (lub ich grupy) traktowane są w sposób
solistyczny, wirtuozowski.

• Utwór składa się z 3 części:
1. Intrada (z zastosowaniem techniki imitacyjnej),

2. Capriccio, notturno ed arioso,

3. Passacaglia, toccata e corale (w

części tej koncertuje

cała orkiestra).