Farmakognozja. Postacie leku roślinnego

Natalia Zuzak

W pracy tej zostaną przedstawione podstawowe informacje o postaciach leków

galenowych. Mają one na celu przedstawienie ich najważniejszych właściwości i różnic

pomiędzy nimi.

Rozdział pierwszy:

Zioła – Species oraz Odwary – Decocta.

Species - Zioła

Zioła są mieszaniną suchych, rozdrobnionych surowców roślinnych, która jest

przeznaczona do przygotowania odpowiednich ekstraktów wodnych - naparów lub odwarów.

Są one sporządzane poprzez zmieszanie stosownie spreparowanych surowców. Mogą także

zawierać substancje lecznicze. Zioła nie mogą jednak zawierać substancji silnie działających!

Pacjent otrzymuje od aptekarza mieszankę ziołową, z której następnie samodzielnie

przygotowuje ekstrakt wodny - napar lub odwar.

Surowce roślinne są przygotowane poprzez ich rozdrobnienie i przesianie przez

odpowiednie sita (5,6 mm). Kwiatów, koszyczków, nasion i owoców z wyjątkiem owoców

pieprzowca i dzikiej róży nie należy rozdrabniać To postępowanie pozwala na ich

odpowiednie wytrawienie.

Przy samodzielnym przygotowywaniu ziół pacjent posługuje się miarami domowymi.

Przykłady tych miar zamieszczam poniżej:

Łyżka ziół

7-8g

Łyżka wody

15g

Łyżeczka wody 5g

S t r o n a

| 2

Łyżeczka ziół 1,5-2g

Szklanka wody 200-250g

Obecnie ta postać leku roślinnego nie jest przygotowywana przez farmaceutę w aptece,

gdyż została wyparta przez szereg mieszanek ziołowych sporządzanych w postaci "fiksów"-

mieszanki ziół umieszczonej w papierowej torebce. Charakteryzują się one większą prostotą

przygotowywania niż klasyczne zioła.

Decocta - Odwary

Większość surowców wytrawia się lepiej przy dłoższym ogrzewaniu w łaźni wodnej.

Dlatego jeżeli surowiec nie zawiera substancji wrażliwych na działanie enzymów bądź

wysokich temperatur i nie jest surowcem śluzowym należy przyrządzić z niego odwar.

Sporządzanie odwarów

Surowiec przepisowo rozdrobniony zalać w infuzorce przepisaną ilością wody o

temperaturze pokojowej, wymieszać starannie, przykryć i umieścić we wrzącej łaźni wodnej.

Podczas ogrzewania temperatura naczynia powinna być przez 30 minut nie niższa niż 90ºC.

W praktyce przy infuzorce o normalnej wielkości i przy objętości odwaru 100,0-200,0 g.

wody wystarczy ją ogrzewać przez 45 minut bez kontroli temperatury. Zawartość naczynia

przecedzić przez flanele. Pozostały surowiec przepłukać wrzątkiem i uzupełnić nim (po

przecedzeniu) odwar do przepisanej ilości.

Surowiec przepisowo rozdrobniony zalać w infuzorce przepisaną ilością wody o

temperaturze pokojowej, wymieszać starannie, przykryć i umieścić we wrzącej łaźni wodnej.

Podczas ogrzewania temperatura naczynia powinna być przez 30 minut nie niższa niż 90ºC.

W praktyce przy infuzorce o normalnej wielkości i przy objętości odwaru 100,0-200,0 g.

wody wystarczy ją ogrzewać przez 45 minut bez kontroli temperatury. Zawartość naczynia

przecedzić przez flanele. Pozostały surowiec przepłukać wrzątkiem i uzupełnić nim (po

przecedzeniu) odwar do przepisanej ilości.

Odwary z surowców zawierających alkaloidy. Ponieważ sole alkaloidów rozpuszczają

się znacznie lepiej niż same alkaloidy do przyrządzenia odwarów z surowców alkaloidowych

S t r o n a

| 3

używa się wody zakwaszonej uprzednio za pomocą kwasu cytrynowego w ilości .0,5 g. na

100,0 g. odwaru. Gotowy odwar zobojętnia się 10% roztworem amoniaku w ilości 25 kropel

na 100,0 g. odwaru.

Rozdział drugi:

Infusa – napary Macerationes – Maceracje

Infusa - napary

Napary sporządza się z surowców zawierających substancje czynne, które mogą zostać

rozłożone przez enzymy roślinne zawarte w tym samym surowcu w wyższych temperaturach.

Zalanie surowca wrzątkiem unieczynnia owe enzymy. Krótszy czas ogrzewania niż w

przypadku odwarów pozwala na zachowanie aktywności substancji czynnych o większej

wrażliwości na wysoką temperaturę.

Sporządzanie naparów

Surowiec odpowiednio rozdrobniony należy zalać przepisaną ilością wrzątku i

ogrzewać w infuzorce (lub w naczyniu o odpowiedniej objętości) umieszczonej na łaźni

wodnej przez 15 minut. Zamiast łaźni wodnej można użyć innego, większego naczynia.

Następnie zestawić infuzorkę z łaźni i odczekać jeszcze 15 minut. Napar przecedzić przez

flanele lub watę do innego naczynia i uzupełnić do przepisanej ilości wrzątkiem

przecedzonym przez flanele z resztkami surowca.

Macerationes – Maceracje

Maceracja jest sposobem wytrawiania surowców roślinnych. Stosowana jest zarówno w

recepturze jak i przypadku leków galenowych. Warunki, czas i rozpuszczalnik jaki stosujemy

uzależnione są od substancji będących celem naszego działania. Poprzez odpowiednie

dobranie tych czynników, oraz dzięki odpowiedniemu rozdrobnieniu surowca, w uzyskanym

maceracie będą znajdować się tylko określone grupy związków.

Sporządzanie maceratów

Maceraty do potrzeb recepturowych przyrządza się z surowców śluzowych. Przepisaną

ilość surowca przemywa się małą ilością wody, a następnie zalewa się przepisaną ilością

zimnej wody i pozostawiam na 30 min. Następnie macerat przesącza się przez gazę i

S t r o n a

| 4

uzupełnia przez gaze do żądanej ilości wodą pochodzącą z przepłukania surowca poddanego

maceracji.

Na potrzeby uzyskiwania leków galenowych do maceracji wykorzystuje się takie

rozpuszczalniki jak woda, etanol, eter i ich mieszaniny. Czas trwania takich maceracji wynosi

od 1 do 7 dni. Dobór rozpuszczalnika i czasu maceracji uzależniony jest od surowca i opisany

w odpowiednich monografiach.

Rozdział trzeci:

Extracta – Wyciągi:

1.

Ekstrakty:

Ekstraktami nazywamy zagęszczone preparaty otrzymywane przez wytrawienie

odpowiedniego surowca roślinnego odpowiednim rozpuszczalnikiem. W

zależności od stopnia zagęszczenia wyróżnia się następujące rodzaje wyciągów:

•

Wyciągi płynne (Extracta fluida)- 1 cz. wyciągu odpowiada 1 cz. surowca (takie

zagęszczone nalewki).

•

Wyciągi gęste (Extracta spisa) o konsystencji gęstej, plastycznej masy i

zawartości wody do 30 %.

•

Wyciągi suche (Extracta sicca) są to sypkie proszki o zawartości wody do 5 %.

2.

Wyciągi płynne - Extracta fluida

Są to płynne preparaty sporządzane przez perkolację surowca lub poprzez

rozpuszczenie wyciągu suchego. Rozpuszczalnikiem są z reguły różne roztwory etanolu.

Perkolację przeprowadza się w ten sposób że uzyskuje się wyciągi 1:1 z surowców

słabo działających. Zgodnie z FP taka perkolacja składa się z dwóch etapów. W pierwszym

uzyskuje się najpierw 85% perkolatu w stosunku do masy wytrawionego surowca. W drugim

etapie prowadzi się perkolację aż do całkowitego wytrawienia surowca a następnie drugą

części perkolatu zagęszcza się do 15 % (odparowanie pod zmniejszonym ciśnieniem) i łączy

się z pierwszą częścią. Mieszaninię pozostawia się na kilka dni a następnie sączy.

W przypadku wyciągów z surowców alkaloidowych modyfikuje się trochę to

postępowanie tak, aby otrzymać wyciąg o określonej ilości substancji czynnch.

Są to preparaty o ograniczonej trwałości. Podczas przechowywania często wytrącają cię

z nich osady.

S t r o n a

| 5

3.

Wyciągi gęste - Extracta spisa

Są to wyciągi o gęstej, plastycznej konsystencji i zawartości wody do 30%. Nie zostały

one uwzględnione w Farmakopeii Polskiej V ze względu na ich dużą nietrwałość, związaną z

rozkładem substancji czynnych przez enzymy oraz dużą podatność na rozwój mikroflory.

Obecnie są one wykorzystywane w niektórych zakładach przemysłu zielarskiego jako

półprodukt do szybkiego dalszego przerobu przy produkcji granulatów i tabletek. Są dobrą

substancją wiążącą.

Otrzymuje się je najczęściej poprzez ekstrakcje etanolem, jego wodnymi roztworami

lub samą wodą, a następnie odpowiednim zagęszczeniem.

4.

Wyciągi suche - Extracta sicca

Zawierają nie więcej niż 5 % wody. Sporządza je się poprzez odparowanie

rozpuszczalnika z przygotowanego wcześniej etanolowego, wodno-etanolowego lub wodnego

wyciągu z surowca roślinnego. Najczęściej rozpuszczalnik oddestylowuje się pod

zmniejszonym ciśnieniem, a pozostałą masę suszy się rozpyłowo.

Obecnie wyciągi suche mają małe znaczenie jako postać leku roślinnego. Są one jednak

doskonałym półproduktem do sporządzania suchych postaci leków np.: granulatów, tabletek i

kapsułek.

S t r o n a

| 6

Tabelka do nauki liści:

Nazwa

surowca

Związki czynne

Działanie

St. Cechy

morfologiczne

Cechyc

anatomiczne

Folium

Althaeae

Sluz

Flawonoidy

Olejki eteryczne

Syropy p-

kaszlowe

U

Obustronne

miękko

jedwabiście

owłosiony

Szparki

Solanaceae

Folium

Belladonnae

alkaloidy

kumaryny

flawonoidy

Wykaz B

Rozkurczajacy

hamuje

wydzielanie potu

soku

ż

ołądkowego

U

Dolna

powierzchnia

bialo

punktowana

Lisc

bifacjalny

Piasek

szczawianu

Folium

Betulae

flawonoidy

Garbniki

Trójterpeny

olejek eteryczny

Moczopędnie

Napotnie, P-

reumatycznie

N

Brunatno

punktowany

Podwójnie

ząbkowany

Wloski

tarczowate

Folium

Digitalism

lanatae

Glikozydy

kardenolinowe

Saponiny

Flawonoidy

Wykaz B

Nasercowo

Diuretycznie

U

Lisc

lancetowaty

Brak

włosków

Folium

Digitalism

purpureae

Glikozydy

Saponiny

Flawonoidy

Syropy

U

Liść jajowaty

bardziej

owłosiony

Brak

szczawianu

Folium

Farfarae

Ś

luz Garbniki

Flawonoidy

Gorycze Sterole

Na bezsenność

Zaburzenia

trawienia

N

Dolna pow.

szarobiała

owłosiona

Wloski

Labiatae

U - surowiec pozyskiwany z upraw

N - surowiec pozyskiwany ze stanowisk naturalnych

P-..... - Przeciw..... (np.; przeciwzapalnie)