WYKŁAD V. Poziomy/wymiary polityki społecznej
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
Transformacja systemowa w sferze gospodarczej spowodowała konieczność
dokonania zmian w polityce społecznej. Sprawa zasadnicza było odniesienie się do nowych
zjawisk społecznych (bezrobocie, duże obszary ubóstwa, ogromne zróżnicowanie
wynagrodzeń i dochodów, towarzyszące bezrobociu i ubóstwu, stosunki pracy w systemie
prywatnym etc.).
W zaistniałej sytuacji rosła presja na system zabezpieczeń społecznych i innych
programów socjalnych, od których oczekuje się adekwatnej kompensacji utraconych
dochodów i osłony przed zagrożeniami związanymi z recesją i procesami urynkowienia
gospodarki.
W 1990 roku zapoczątkowane zostały prace nad nowym modelem polityki społecznej.
Przesłanka, na której był on budowany, sprowadzała się do konstatacji, że państwo nie jest w
stanie w sposób scentralizowany zaspokajałby lokalne. Jednak doświadczenia różnych krajów
pokazują, że mechanizmy rynkowe też nie rozwiązują wszystkich problemów pożądanego
modelu rozwoju. Dlatego do realizacji tego celu potrzebna była nowa rola podmiotów polityki
społecznej, tzn.:
* państwa
* samorządów
* organizacji pozarządowych
Jedną z najistotniejszych zmiana, jaka nastąpiła w tej dziedzinie, było stworzenie
podstaw dla lokalnej polityki społecznej w związku z przyjęciem ustawy gminnej
(„Przepisy ogólne. Mieszkańcy tworzą wspólnotę samorządowa. Gmina wykonuje zadania we
własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Gmina posiada osobowość prawną.
Samodzielność gminy podlega ochronie prawnej”. Ustawa gminna, 8 marca 1990).
I. DECENTRALIZACJA
Jest to pojęcie, które ma znaczenie przede wszystkim polityczne: chodzi o korzystne efekty zdecentralizowanych systemów politycznych funkcjonujących w warunkach demokracji.
Z czym wiąże się decentralizacja?
•
nadzieją na sprawniejsze rządzenie przez przybliżenie władzy lokalnym
społecznościom
•
zwiększeniem społecznej kontroli nad elitami politycznymi
•
zwiększeniem społecznej kontroli nad środkami publicznymi i decyzjami
1
WYKŁAD V. Poziomy/wymiary polityki społecznej
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
•
politycy gospodarczy – bez względu na opcję – upatrują w niej czynnik sprzyjający
kształtowaniu większej odpowiedzialności za sprawy społeczności lokalnych i regionalnych
•
przybliżeniem państwa obywatelom.
Jednak te korzyści ujawniają się dopiero w dłuższej perspektywie wymagają licznych
warunków towarzyszących:
1.
jeśli proces decentralizacji nie jest wynikiem długookresowych tendencji i tradycji, a
został zadekretowany jako pospieszna reforma, to nadzieja na szybkie rezultaty raczej się nie
spełni;
2.
proces decentralizacji został w Polsce zaprogramowany jako jedna z wcześniejszych i
ważniejszych reform państwa i polityki społecznej, ale jego realizacja w znacznej mierze
miała charakter „dochodzenia z marszu”, co oznacza, że np. na początku nie było nawet
zgody co do liczby zdecentralizowanych szczebli władzy (zaczęło się w 1992 roku od
podziału dwuszczeblowego: centrum i gminy; siedem lat później wprowadzono dwa
dodatkowe szczeble: powiat i województwo). Dla takiego kraju jak Polska typowy jest
podział trójszczeblowy
Cele decentralizacji:
1. Dostosowanie środków publicznych do zadań samorządu terytorialnego.
2. Zagwarantowanie wcześniej niezależności finansowej poszczególnym jednostkom
terytorialnym.
3. Zapewnienie znacznego udziału dochodów własnych w dochodach publicznych,
ponieważ umożliwiają realizację zadań.
4. Zagwarantowanie sektorowi rządowemu zdolności do wypełniania właściwych
funkcji, wynikających z finansowania zadań publicznych.
5. Przekazanie zadań publicznych do realizacji na szczebel lokalny.
6. Korzystanie przez organy lokalne z majątku i uprawnień gwarantujących im
samodzielność finansową.
7. Posiadanie własnych środków finansowych do realizacji własnej polityki.
Decentralizacja, która nastąpiła w Polsce w latach 90. ubiegłego wieku w związku z utworzeniem gmin, a następnie powiatów (na mocy ustawy o samorządzie powiatowym z
1998 r.) jest zgodna z zasadą SUBSYDIARNOŚCI, która to zasada od 1997 roku jest w Polsce
zasadą konstytucyjną.
↓
2
WYKŁAD V. Poziomy/wymiary polityki społecznej
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
Obowiązująca na szczeblu lokalnym zasada subsydiarności zakłada stopniowe
zmniejszanie ingerencji organów w oddolną działalność jednostek i podmiotów państwowych
na rzecz wyzwalania inicjatyw lokalnych lub regionalnych.
Innymi słowy, zasada ta oznacza:
Decentralizację władzy, czyli przekazywanie uprawnień władzy państwowej na
szczebel organizacji regionalnych i lokalnych. Dotyczy to zwłaszcza tego ostatniego szczebla,
czyli zaspokajanie potrzeb społeczności lokalnej. Zgodnie z ta zasadą osoba ludzka i jej rozwój jest jedynym celem społeczności. Oznacza to, ze każda społeczność służy
zaspokojeniu pewnej kategorii ludzkich potrzeb. Potrzeby te wyznaczają tu charakter danej
społeczności: jeśli zatem mniejsza społeczność potrafi zaspokoi te potrzeby lub wyrówna
szanse osoby, to nie ma potrzeby angażowania do tego społeczności szerszej.
Zasada: tyle społeczeństwa, ile można, tyle państwa, ile to konieczne.
Zasada subsydiarności wskazuje potrzebę strukturalnego włączenia także organizacji
pozarządowych do wykonywania zadań społecznych. Mają one charakter fakultatywny –
zależny od woli lokalnych struktur samorządowych.
II. POZIOMY POLITYKI SPOŁECZNEJ
Nowe pojęcia: polityka społeczna centralna/krajowa, regionalna, lokalna.
• CENTRALNY / KRAJOWY
jest to działalność:
państwa
podmiotów samorządowych
organizacji pozarządowych
cel:
kształtowanie ogólnych warunków pracy i bytu ludności
kształtowanie pożądanych struktur społecznych
kształtowanie stosunków społeczno-kulturalnych (wykorzystując aktywność obywateli
możliwe będzie najbardziej efektywne i sprawiedliwe zaspokajanie potrzeb
społecznych obywateli i ich rodzin na poziomie możliwym do realizacji w danym
czasie).
Środki:
państwo jest wyposażone w odpowiednie prawo i instrumenty administracyjno-finansowe.
Polityka społeczna w ujęciu krajowym – jako zadanie państwa, jest:
ważną powinnością wobec obywateli, ale przy równoczesnym założeni, że uczestniczą oni aktywnie we
współtworzeniu warunków do zaspokajania społecznych i indywidualnych potrzeb w swoich
środowiskach.
• REGIONALNY
Kto realizuje:
3
WYKŁAD V. Poziomy/wymiary polityki społecznej
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
dany podmiot szczebla regionalnego (chodzi o podkreślenie potrzeb oraz sposobów ich
zaspokajania, charakterystycznych dla danego regionu)
Uprawnienia:
ten podmiot musi mieć uprawnienia do:
zarządzania regionem
dysponowania środkami przyznawanymi z budżetu
dysponowania środkami pochodzącymi z innych źródeł – pozabudżetowych.
PSR jest taką sytuacją, w której uprawniony podmiot może prowadzić własną politykę, jednak zgodną z
ogólnymi zasadami polityki społecznej, prowadzonej przez rząd na szczeblu centralnym.
Region oznacza tutaj pewien obszar. Może to być:
województwo
kilka województw
region ekonomiczny.
Jednak zawsze będzie chodziło o pewien obszar, który jest wyznaczony jest granicą
administracyjną lub granicą wykreślona przy użyciu innych kryteriów łączących dane
obszary.
Cele i zakres PSR są specyficzne w konkretnych środowiskach. Dlatego wszelkie działania naprawcze i rozwojowe są realizowane poprzez decyzje bieżące oraz różnego rodzaju
programy, np.:
ochrony zdrowia
tworzenia infrastruktury oświatowej
zwalczania bezrobocia
ograniczania ubóstwa
zwalczania patologii społecznych
poprawy sytuacji materialnej rodzin
W realizacji tych zadań coraz częściej udział biorą organizacje pozarządowe, których znaczenie wzrasta. W ten sposób tworzy się mechanizm ich współpracy z instytucjami
administracji terenowej i samorządami lokalnymi.
• LOKALNY
Polityka lokalna prowadzona jest przez podmioty lokalne, które zajmują się zaspokajaniem wielu potrzeb mieszkańców.
Dlaczego?
To właśnie te podmioty mają najlepsze rozeznanie potrzeb swojego środowiska,
rodzin, osób starszych, niepełnosprawnych, bezdomnych, dzieci i młodzieży, a także
cudzoziemców, którzy przebywają na terenie gminy. To one mają rozeznanie na temat rynku
pracy.
Potrzeby lokalne mogą być zaspokajane najlepiej wtedy, gdy są rozpoznawane lokalnie.
4
WYKŁAD V. Poziomy/wymiary polityki społecznej
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
Podmioty lokalne stanowią miejscowe społeczności i samorządy terytorialne, które w
ramach swoich kompetencji, określonych prawem, działają na rzecz polepszenia warunków
pracy i życia mieszkańców.
ZADANIA Z OBSZARU POLITYKI SPOŁECZNEJ REALIZOWANE PRZEZ PODMIOTY LOKALNE
1. Zwalczanie – łagodzenie – skutków bezrobocia:
- tworzenie nowych miejsc pracy
- ułatwianie młodzieży startu zawodowego
- dostosowywanie
pracowników
do
zmian
wynikających
z
postępu
technologicznego
- podnoszenie kwalifikacji zawodowych
2. Rozwój infrastruktury ochrony zdrowia i oświaty
3. Doskonalenie szkolnictwa
4. Łagodzenie skutków ubóstwa:
- udzielanie pomocy grupom socjalnie najsłabszym
- tworzenie ośrodków pomocy społecznej
5. Rozpoznawanie problemu mieszkaniowego.
III. RELACJE POMIĘDZY TRZEMA POZIOMAMI POLITYKI SPOŁECZNEJ:
Teoretycznie pomiędzy omówionymi poziomami polityki społecznej, realizowanej przez rząd
i podmioty centralne, regionalne oraz lokalne powinna:
1. zachodzić zgodność co do ogólnych celów polityki społecznej w państwie –
państwo nie jest w stanie samodzielnie realizować celów polityki społecznej. Powinna
być zachowana współpraca z podmiotami lokalnymi i regionalnymi.
2. poszczególne polityki powinny być nakierowane jednak na zaspokajanie i
rozwiązywanie tych problemów, które są charakterystyczne dla poszczególnych
regionów i środowisk lokalnych.
3. wynikiem globalnej, regionalnej i lokalnej polityki społecznej powinien być
zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy. Chodzi tu o takie ułożenie relacji
pomiędzy polityka społeczna i gospodarczą, które nie powodowałyby kwestii
społecznych, lecz odwrotnie zapewniały harmonijny rozwój społeczeństwa.
To jak układa się ta współpraca zależy od wielu czynników. Zawsze jednak ogólny kształt i
istota powiązań zależą od tego, czy państwo i jego rząd traktują podmioty niższego szczebla
jak partnerów, czy tylko wykonawców zadań własnych i zadań zleconych.
5
WYKŁAD V. Poziomy/wymiary polityki społecznej
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
IV. NAJCZĘSTSZE CZYNNIKI, KTÓRE WPŁYWAJĄ NA ZACHWIANIE RELACJI MIEDZY
POLITYKĄ CENTRALNĄ, REGIONALNĄ I LOKALNĄ:
1. zawłaszczenie przez podmiot wyższy rangą prawo do decydowania o sprawach
podmiotu niższego szczebla (tak jak w systemie centralnie sterowanym);
2. przekazywanie zadań i uprawnień przez podmioty wyższe rangą bez
wystarczających środków do ich realizacji podmiotu niższego szczebla;
3. brak współpracy podmiotów wszystkich szczebli realizujących cele polityki
społecznej, co uniemożliwia racjonalizację wydatków i skuteczność działania;
4. nierealizowanie przez podmioty szczebla centralnego skutecznej polityki
przestrzennego wyrównywania szans i warunków bytowych ludności. Prowadzi to
do powiększania się zróżnicowania przestrzennego (w sensie materialnym, jak i
społecznym).
V. MODELE LOKALNEJ POLITYKI SPOŁECZNEJ – Zob.: Podręcznik!!!
____________________________
Opracowane na podstawie:
Błędowski P., „Środowisko lokalne wobec problemu ubóstwa”, w: Kurzynowski A. (red.), Polityka społeczna globalna i lokalna, SGH, Warszawa1999s. 157-173.
Kurzynowski A., „Polityka społeczna globalna i lokalna. Pożądane relacje”, [w:] Kurzynowski A.
(red.), Polityka społeczna globalna i lokalna, SGH, Warszawa1999, s. 28-45.
Literatura obowiązkowa:
Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, Grażyna Firlit-Fesnak, Małgorzata Szylko-Skoczny (red.), PWN, Warszawa 2007, cz. I. – r. 6.; cz. III. – r. 23.
6