Znak, język, kategorie syntaktyczne

Język,

najogólniej rzecz biorąc, to zasób

wy

w ra

r z

a ów,

w z

wr

w o

r tó

t w

w i

i fo

rm

r

m uŜywa

w n

a ych

c d

o

porozumiewania się przez ludzi:

członków społeczeństwa, regionu,

środowiska, zawodu itp.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Język,

jest to system obejmujący wyznaczony

przez pewne reguły zbiór znaków

sł

s o

ł wn

w ych

c , z

k

tó

t ry

r mi

m

i odpowi

w e

i dnie

i r

e

r guły

ł

nakazują wiązać myśli określonego

typu, a inne reguły określają

dopuszczalny sposób wiązania tych

znaków w wyraŜenia złoŜone.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Z semiotycznego punktu widzenia język

określony jest przez trzy grupy reguł:

1.

1

Reguły

ł w

y

w znac

a z

c aj

a ą

j c

ą e

c zas

a ó

s b d

an

a ego

języka.

2.

Reguły znaczeniowe.

3.

Reguły składniowe (syntaktyczne).

Znak, język, kategorie syntaktyczne

RozróŜniamy języki:

naturalne – takie, których reguły

ukształtowane zostały zwyczajowo, w sposób

spontan

a ic

i zny,

y a

a dopie

i ro kt

k oś późnie

i j podjął

ą

się ich odtworzenia na podstawie obserwacji

posługiwania się danym językiem przez

członków jakiejś grupy;

sztuczne – skonstruowane dla jakiś celów w ten sposób, Ŝe reguły tych języków

zaprojektowano z góry.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Reguły znaczeniowe języka naturalnego są

bardzo złoŜone, poniewaŜ uwzględniają m. in.

takie lub inne elementy sytuacji, w której

dan

a a

a wyp

y owie

i dź został

a a

a sfo

f rmułowan

a a,

a

kontekst innych wypowiedzi, formy

gramatyczne uŜytych słów, itd.. Te same

zespoły dźwięków mowy czy napisy mogą być

róŜnie rozumiane w róŜnych językach, a z

drugiej strony odmienne słowa z róŜnych

języków mogą być rozumiane jednakowo.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Z punktu widzenia semiotyki ogólnej języki róŜnią się słownictwem i składnią.

Słownictwo – zasób słów mających ustalone

znaczenia w danym języku. Na słownictwo

ws

w p

s ółcz

c es

e n

s ych

c ję

j z

ę yków

w n

aro

r dów

w c

y

c wi

w lizowa

w nych

c

składają się dziesiątki tysięcy wyrazów i liczba ta stale rośnie. Osoba posługująca się pewnym

ograniczonym zasobem słów z danego języka –

uŜywa, jak mówimy – słownika z zakresu danego języka. RozróŜniamy dwa rodzaje słownika: słownik czynny –zasób słów, którymi dana osoba posługuje się umiejętnie oraz słownik bierny – zasób słów, które dana osoba zna, ale ich nie uŜywa.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Mówiąc o słownictwie pewnego języka trzeba zauwaŜyć, Ŝe niektóre ze zwrotów są specyficzne tylko dla danego języka. WyróŜniamy tutaj przede

wszystkim:

1.

Idiomy –

wy

w ra

r Ŝen

e ia z

łoŜone,

e k

tóre

r

e m

aj

a a

j s

w

s o

w ist

s e

e

znaczenie, odmienne od tych, które wyznaczałoby zwykłe znaczenie wyrazów składniowych. Na

przykład idiomami w języku polskim są:

podziękować z góry, zapłacić z dołu, spaść z wokandy, tu jest pies pogrzebany, spiec raka, pleść trzy po trzy.

2.

Homonimy – wyrazy (wyraŜenia) mające jedno

brzmienie (często jedną pisownię), ale posiadające

Znak, język, kategorie syntaktyczne

dwa lub więcej znaczenia. DuŜą grupę

homonimów stanowią nazwy, np. róg (krowy,

ulicy), rola (ziemia, w teatrze), róŜa (kwiat, choroba)

a .

) Ho

H monim

i am

a i

i są

ą równie

i Ŝ wyr

y az

a y

y ,

które mogą być rozumiane nie tylko jako

nazwy, lecz takŜe jako funktory, np. bez

(kwiat, „bez” jako przyimek), piec (z kafli jako rzeczownik, „piec ciasto” jako czasownik),

tępy („nieostry” jako przymiotnik,

„nieinteligentny” – równieŜ przymiotnik).

Znak, język, kategorie syntaktyczne

3.

Synonimy – róŜne wyrazy lub wyraŜenia mające takie samo znaczenie, np. samochód – auto, lub –

albo, godzić – jednać, skłonność – upodobanie, itd.

Sk

S ładnia – ust

s alone

e r

e

r g

e uły j

a

j kieg

e oś

ś j

ę

j z

ę yka

dotycz

c ące

c

e s

p

s oso

s bu w

i

w ązania wy

w ra

r zów

w w

w wy

w ra

r Ŝen

e ia

złoŜone. Językoznawstwo zajmuje się m.in. opisem składni poszczególnych języków, natomiast

przedmiotem syntaktyki logicznej jest wyróŜnianie ogólnych kategorii wyraŜeń (kategorii

syntaktycznych) ze względu na rolę tych wyraŜeń w strukturze naleŜycie zbudowanych wyraŜeń bardziej złoŜonych.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Kryterium rozróŜnienia poziomu

m j

ęzyka

stanowi odniesienie do przedmiotu, o

któ

t ry

r m

m o

rz

r eka

a w

y

w powi

w e

i dź w

w dan

a ym

m

języku. JeŜeli wypowiedź odnosi się do

otaczającej rzeczywistości i taką

rzeczywistość opisuje, to wypowiedź

taka jest sformułowana w ję

j zyku I

st

s o

t pnia

i , czyli w języku przedmiotowym.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Wypowiedzią w języku I stopnia jest ta, która nie odnosi się do innych wypowiedzi.

Przykłady:

1.

W Czersku znajdują się ruiny

średniowiecznego zamku.

2.

Deszcz pada.

3.

Z niektórych okien hotelu Marriott w

Warszawie widać Dworzec Centralny PKP.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

JeŜeli przedmiotem, o którym orzeka dana wypowiedź , nie jest zjawisko empiryczne, lecz inna wypowiedź

sformułowana w języku I stopnia, to mamy do

czynienia z wypowiedzią w języku II stopnia, czyli z wy

w powi

w ed

e zią w

w met

e aj

a ę

j z

ę yku. W

y

W ra

r Ŝen

e ia w

w

metajęzyku opisują własności wyraŜeń językowych sformułowanych w języku I stopnia.

Przykłady:

1.

Fałszywe jest zdanie, Ŝe teraz pada deszcz.

2.

W języku polskim słowo „kontroler” ma takie same znaczenie, jak słowa „rewident”, „inspektor”.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Ogólnie rzecz biorąc, z wypowiedzią w języku n – tego stopnia (gdzie n≥2 ) mamy do czynienia wtedy, gdy przedmiotem, o którym orzeka ta wypowiedź, jest druga wypowiedź sformułowana o jeden stopień niŜsz

s ym.

Przykład:

To prawda, Ŝe Jan powiedział, iŜ Piotr śpi.

W rzeczywistości rzadko spotykamy wypowiedzi w języku III stopnia, natomiast przede wszystkim posługujemy się językami I stopnia , a takŜe językami II stopnia.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Kategorie syntaktyczne – poszczególne

kategorie wyraŜeń wyróŜniane ze względu na

ich rolę w budowaniu wyraŜeń złoŜonych.

O d

wóch wyr

y aŜ

a enia

i c

a h mówim

i y,

y Ŝe nal

a e

l Ŝą

ą do

jednej kategorii syntaktycznej określonego

języka, jeŜeli po zastąpieniu jednego przez

drugie w sensownym wyraŜeniu tego języka

otrzymujemy nowe wyraŜenie, które jest

równieŜ sensowne i poprawne składniowo.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Przykład:

Doświadczony przewodnik prowadzi turystów.

Sł

S owo

w „

p

„ rz

r ew

e o

w dnik”

” m

oŜem

e y z

ast

s ąpić

ć s

ł

s owa

w mi

„hipokryta”, „biuletyn”, „wieloryb”. W wyniku tego podstawienia otrzymamy wyraŜenie poprawne

składniowo, będące dalej po dokonaniu zmiany zdaniem. Natomiast jeŜeli w miejsce słowa „

przewodnik” wstawimy np. słowa „lubi” lub „niezbyt”, to nowe wyraŜenie nie będzie poprawne pod

względem składniowym i nie będzie miało znaczenia.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Podstawowe kategorie syntaktyczne to:

nazwy,

zdania,

fu

f nkt

k ory.

y

Naz

a wa to wyraŜenie nadające się na podmiot

(A) lub orzecznik (B) w zdaniu typu „A jest

B”, oznaczające szeroko rozumiane

przedmioty, tzn. empiryczne lub abstrakcyjne, a nawet będące tylko wytworem fantazji.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Przedmiot oznaczany przez dana nazwę

jest desygnatem tej nazwy. KaŜdej

naz

a wi

w e

i p

rz

r yporz

r ąd

ą kowa

w n

a y j

e

j st

s

t z

bió

i r

r

przedmiotów, które ta nazwa oznacza.

Zbiór ten określany jest jako zakres

nazwy lub tez jako zbiór desygnatów

nazwy, czy teŜ inaczej denotacja nazwy.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Zd

Z an

a ie

i w sensie

i lo

l gic

i znym

y

jest to wyraŜenie,

które jest pr

p a

r w

a d

w z

d iw

i e

w al

a b

l o

b fa

f ł

a s

ł z

s yw

y e

w .

Charakterystyczna cechą zdania w sensie

lo

l gic

i znym

y jest t

o, Ŝe zdan

a ie

i tak

a i

k e

i spełnia

i

a

funkcję stwierdzenia.

Pr

P aw

a dziw

i ość oraz fa

f ł

a s

ł z

s yw

y o

w ść

ś zdania nazywamy

war

a tością

i

ą lo

l gic

i zną

ą zdan

a ia

i . Przez

prawdziwość/fałszywość zdania rozumiemy

jego zgodność/nie

i zgodność ze stanem rzeczy,

do którego zdanie się odnosi.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Przykłady:

1.

Warszawa jest miastem liczącym ponad

milion mieszkańców.

2.

KaŜ

a dy

y ko

k ń Ŝyj

y e w o

cean

a ac

a h i

i morzac

a h.

3.

Gazeta jest wykonana z papieru.

Podana definicja zdania w sensie logicznym

opiera się na zasadzie dwuwartościowości,

zakładającej, ze zdanie nie moŜe mieć innej

wartości logicznej jak prawda czy fałsz.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Przyjmując za kryterium sposób przypisania

wartości logicznej zdaniu, dzielimy zdania na zdania analityczne i zdania syntetyczne.

Zd

Z an

a ie

i an

a al

a ilt

i yc

y zne to tak

a i

k e

i , w kt

k órym

y okr

k eśle

l nie

i

wartości logicznej wymaga tylko znajomości

składni i znaczenia uŜytych w tym zdaniu

słów, a nie wymaga odwołania się do

otaczającej rzeczywistości.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Przykłady:

1.

KaŜdy student jest człowiekiem.

2.

Liczba 5 jest większa od liczby 2.

3.

Tydzień

e s

k

s łada si

s ę

ę z s

i

s ed

e miu d

ni.

Wśród zdań analitycznych wyróŜniamy te, które są fałszywe ze względu na znaczenie uŜytych w nich słów – zdania takie nazywamy wewnętrznie

kontradyktorycznymi.

Przykłady:

1.

Trójkąt ma cztery kąty.

2.

Pies jest ptakiem.

Zdania te traktujemy jako fałszywe bez konieczności empirycznego poznania.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Zdaniami syntetycznymi nazywamy te

wszystkie zdania, które nie są zdaniami

analitycznymi. Wartość logiczną zdania

syn

y tetyc

y znego okr

k eśla

l m

a y

y w wyn

y ik

i u

k

obserwacji faktów, o których zdanie orzeka.

Do określenia wartości logicznej zdania

syntetycznego niezbędna jest obserwacja

bezpośrednia, przeprowadzona przez osobę

przypisującą wartość logiczną zdania, albo

pośrednia, gdy wykorzystujemy

doświadczenia innych ludzi.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Przykłady:

1.

Budynek PWSZ w Lesznie mieści się przy ulicy Mickiewicza.

2.

Ja

J n z

alicz

c ył z o

ce

c n

e a d

obrą

r e

g

e zamin z

e

k

e onomii.

Szczególnym rodzajem zdań są takie, które orzekają o pustości lub niepustości zbioru przedmiotów

stanowiących zakres nazwy. Tego typu zdania

nazywamy egzystencjalnymi. Np. „W Zakopanym

jest dworzec kolejowy”, „nie ma lotniska w

Zakopanem”.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Natomiast takie zdania, które orzekają o stosunku zakresowym dwóch nazw nazywamy zdaniami

subsumpcyjnymi. Np. „śaden adwokat nie jest

prokuratorem”, „Niektóre samochody nie mają

zamontowa

w neg

e o A

BS”

S .

”

Do skonstruowania sensownego zdania, poza uŜyciem nazw, niezbędne jest uŜycie dodatkowo innych wyraŜeń, które nie są ani nazwami, ani zdaniami, lecz słuŜą do wiązania nazw czy zdań w wyraŜenia

złoŜone i mogą występować jako części zdań.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Funktor jest wyraz lub wyraŜenie

niebędące nazwą czy zdaniem, słuŜące

do w

i

w ą

i z

ą an

a ia

i

a n

az

a w

w c

z

c y zdań

a w

w w

y

w ra

r Ŝ

a enia

i

a

bardziej złoŜone lub tez do modyfikacji

innego funktora.

Przyjmując za kryterium rodzaj wyraŜenia

otrzymanego w wyniku zastosowania

funktora, dzielimy je na:

Znak, język, kategorie syntaktyczne

funktory nazwotwórcze – w wyniku

uŜycia powstaje nazwa złoŜona;

funkto

t ry

r zdan

a io

i tw

t ó

w rc

r z

c e –

w

w w

y

w nik

i u

uŜycia powstaje zdanie;

funktory funktorotwórcze – w wyniku

uŜycia powstaje funktor o

zmodyfikowanej treści.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Wyraz czy wyraŜenie wiązane w złoŜoną całość przez funktor nazywamy argumentem

funktora. Ze względu na liczbę argumentów

dzie

i lilm

i y

y fu

f nkt

k ory

y na

a jednoar

a gumentowe,

dwuargumentowe, trzyargumentowe, itd.

Przyjmijmy następujące oznaczenia:

z – zdanie;

n –nazwa;

kreska ułamkowa – funktor.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Funkt

k ory

y naz

a wotwórcze słuŜą do budowy nazw

złoŜonych z dwu lub więcej wyrazów.

Argumentami funktora nazwotwórczego moŜe

być

y j

edna

a lu

l b wię

i cej n

az

a w. Argument

fu

f nkt

k ora

a naz

a wotwórczego opis

i uj

u emy

y w

mianowniku i będzie to jedna lub

wielokrotność litery „n”, w zaleŜności od tego, do ilu argumentów odnosi się badany funktor.

W liczniku zawsze będzie litera „n”, gdyŜ

funktor nazwotwórczy z definicji buduje jedna nazwę złoŜoną.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Przykłady:

n

mąd

ą ry student,

n

n

dziura w jezdni,

nn

n

dom między lasem a rzeką

nnn