Znak, język, kategorie syntaktyczne

Język,

najogólniej rzecz biorąc, to zasób

wy

w ra

r z

a ów,

w z

wr

w o

r tó

t w

w i

i fo

rm

r

m używa

w n

a ych

c d

o

porozumiewania się przez ludzi:

członków społeczeństwa, regionu,

środowiska, zawodu itp.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Język,

jest to system obejmujący wyznaczony

przez pewne reguły zbiór znaków

sł

s o

ł wn

w ych

c , z

k

tó

t ry

r mi

m

i odpowi

w e

i dnie

i r

e

r guły

ł

nakazują wiązać myśli określonego

typu, a inne reguły określają

dopuszczalny sposób wiązania tych

znaków w wyrażenia złożone.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Z semiotycznego punktu widzenia język

określony jest przez trzy grupy reguł:

1.

1

Reguły

ł w

y

w znac

a z

c aj

a ą

j c

ą e

c zas

a ó

s b d

an

a ego

języka.

2.

Reguły znaczeniowe.

3.

Reguły składniowe (syntaktyczne).

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Rozróżniamy języki:

naturalne – takie, których reguły

ukształtowane zostały zwyczajowo, w sposób

spontan

a ic

i zny,

y a

a dopie

i ro kt

k oś późnie

i j podjął

ą

się ich odtworzenia na podstawie obserwacji

posługiwania się danym językiem przez

członków jakiejś grupy;

sztuczne – skonstruowane dla jakiś celów w ten sposób, że reguły tych języków

zaprojektowano z góry.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Reguły znaczeniowe języka naturalnego są

bardzo złożone, ponieważ uwzględniają m. in.

takie lub inne elementy sytuacji, w której

dan

a a

a wyp

y owie

i dź został

a a

a sfo

f rmułowan

a a,

a

kontekst innych wypowiedzi, formy

gramatyczne użytych słów, itd.. Te same

zespoły dźwięków mowy czy napisy mogą być

różnie rozumiane w różnych językach, a z

drugiej strony odmienne słowa z różnych

języków mogą być rozumiane jednakowo.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Z punktu widzenia semiotyki ogólnej języki różnią się słownictwem i składnią.

Słownictwo – zasób słów mających ustalone

znaczenia w danym języku. Na słownictwo

ws

w p

s ółcz

c es

e n

s ych

c ję

j z

ę yków

w n

aro

r dów

w c

y

c wi

w lizowa

w nych

c

składają się dziesiątki tysięcy wyrazów i liczba ta stale rośnie. Osoba posługująca się pewnym

ograniczonym zasobem słów z danego języka –

używa, jak mówimy – słownika z zakresu danego języka. Rozróżniamy dwa rodzaje słownika: słownik czynny –zasób słów, którymi dana osoba posługuje się umiejętnie oraz słownik bierny – zasób słów, które dana osoba zna, ale ich nie używa.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Mówiąc o słownictwie pewnego języka trzeba zauważyć, że niektóre ze zwrotów są specyficzne tylko dla danego języka. Wyróżniamy tutaj przede

wszystkim:

1.

Idiomy –

wy

w ra

r żen

e ia z

łożone,

e k

tóre

r

e m

aj

a a

j s

w

s o

w ist

s e

e

znaczenie, odmienne od tych, które wyznaczałoby zwykłe znaczenie wyrazów składniowych. Na

przykład idiomami w języku polskim są:

podziękować z góry, zapłacić z dołu, spaść z wokandy, tu jest pies pogrzebany, spiec raka, pleść trzy po trzy.

2.

Homonimy – wyrazy (wyrażenia) mające jedno

brzmienie (często jedną pisownię), ale posiadające

Znak, język, kategorie syntaktyczne

dwa lub więcej znaczenia. Dużą grupę

homonimów stanowią nazwy, np. róg (krowy,

ulicy), rola (ziemia, w teatrze), róża (kwiat, choroba)

a .

) Ho

H monim

i am

a i

i są

ą równie

i ż wyr

y az

a y

y ,

które mogą być rozumiane nie tylko jako

nazwy, lecz także jako funktory, np. bez

(kwiat, „bez” jako przyimek), piec (z kafli jako rzeczownik, „piec ciasto” jako czasownik),

tępy („nieostry” jako przymiotnik,

„nieinteligentny” – również przymiotnik).

Znak, język, kategorie syntaktyczne

3.

Synonimy – różne wyrazy lub wyrażenia mające takie samo znaczenie, np. samochód – auto, lub –

albo, godzić – jednać, skłonność – upodobanie, itd.

Sk

S ładnia – ust

s alone

e r

e

r g

e uły j

a

j kieg

e oś

ś j

ę

j z

ę yka

dotycz

c ące

c

e s

p

s oso

s bu w

i

w ązania wy

w ra

r zów

w w

w wy

w ra

r żen

e ia

złożone. Językoznawstwo zajmuje się m.in. opisem składni poszczególnych języków, natomiast

przedmiotem syntaktyki logicznej jest wyróżnianie ogólnych kategorii wyrażeń (kategorii

syntaktycznych) ze względu na rolę tych wyrażeń w strukturze należycie zbudowanych wyrażeń bardziej złożonych.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Kryterium rozróżnienia poziomu

m j

ęzyka

stanowi odniesienie do przedmiotu, o

któ

t ry

r m

m o

rz

r eka

a w

y

w powi

w e

i dź w

w dan

a ym

m

języku. Jeżeli wypowiedź odnosi się do

otaczającej rzeczywistości i taką

rzeczywistość opisuje, to wypowiedź

taka jest sformułowana w ję

j zyku I

st

s o

t pnia

i , czyli w języku przedmiotowym.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Wypowiedzią w języku I stopnia jest ta, która nie odnosi się do innych wypowiedzi.

Przykłady:

1.

W Czersku znajdują się ruiny

średniowiecznego zamku.

2.

Deszcz pada.

3.

Z niektórych okien hotelu Marriott w

Warszawie widać Dworzec Centralny PKP.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Jeżeli przedmiotem, o którym orzeka dana wypowiedź , nie jest zjawisko empiryczne, lecz inna wypowiedź

sformułowana w języku I stopnia, to mamy do

czynienia z wypowiedzią w języku II stopnia, czyli z wy

w powi

w ed

e zią w

w met

e aj

a ę

j z

ę yku. W

y

W ra

r żen

e ia w

w

metajęzyku opisują własności wyrażeń językowych sformułowanych w języku I stopnia.

Przykłady:

1.

Fałszywe jest zdanie, że teraz pada deszcz.

2.

W języku polskim słowo „kontroler” ma takie same znaczenie, jak słowa „rewident”, „inspektor”.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Ogólnie rzecz biorąc, z wypowiedzią w języku n – tego stopnia (gdzie n≥2 ) mamy do czynienia wtedy, gdy przedmiotem, o którym orzeka ta wypowiedź, jest druga wypowiedź sformułowana o jeden stopień niższ

s ym.

Przykład:

To prawda, że Jan powiedział, iż Piotr śpi.

W rzeczywistości rzadko spotykamy wypowiedzi w języku III stopnia, natomiast przede wszystkim posługujemy się językami I stopnia , a także językami II stopnia.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Kategorie syntaktyczne – poszczególne

kategorie wyrażeń wyróżniane ze względu na

ich rolę w budowaniu wyrażeń złożonych.

O d

wóch wyr

y aż

a enia

i c

a h mówim

i y,

y że nal

a e

l żą

ą do

jednej kategorii syntaktycznej określonego

języka, jeżeli po zastąpieniu jednego przez

drugie w sensownym wyrażeniu tego języka

otrzymujemy nowe wyrażenie, które jest

również sensowne i poprawne składniowo.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Przykład:

Doświadczony przewodnik prowadzi turystów.

Sł

S owo

w „

p

„ rz

r ew

e o

w dnik”

” m

ożem

e y z

ast

s ąpić

ć s

ł

s owa

w mi

„hipokryta”, „biuletyn”, „wieloryb”. W wyniku tego podstawienia otrzymamy wyrażenie poprawne

składniowo, będące dalej po dokonaniu zmiany zdaniem. Natomiast jeżeli w miejsce słowa „

przewodnik” wstawimy np. słowa „lubi” lub „niezbyt”, to nowe wyrażenie nie będzie poprawne pod

względem składniowym i nie będzie miało znaczenia.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Podstawowe kategorie syntaktyczne to:

nazwy,

zdania,

fu

f nkt

k ory.

y

Naz

a wa to wyrażenie nadające się na podmiot

(A) lub orzecznik (B) w zdaniu typu „A jest

B”, oznaczające szeroko rozumiane

przedmioty, tzn. empiryczne lub abstrakcyjne, a nawet będące tylko wytworem fantazji.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Przedmiot oznaczany przez dana nazwę

jest desygnatem tej nazwy. Każdej

naz

a wi

w e

i p

rz

r yporz

r ąd

ą kowa

w n

a y j

e

j st

s

t z

bió

i r

r

przedmiotów, które ta nazwa oznacza.

Zbiór ten określany jest jako zakres

nazwy lub tez jako zbiór desygnatów

nazwy, czy też inaczej denotacja nazwy.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Zd

Z an

a ie

i w sensie

i lo

l gic

i znym

y

jest to wyrażenie,

które jest pr

p a

r w

a d

w z

d iw

i e

w al

a b

l o

b fa

f ł

a s

ł z

s yw

y e

w .

Charakterystyczna cechą zdania w sensie

lo

l gic

i znym

y jest t

o, że zdan

a ie

i tak

a i

k e

i spełnia

i

a

funkcję stwierdzenia.

Pr

P aw

a dziw

i ość oraz fa

f ł

a s

ł z

s yw

y o

w ść

ś zdania nazywamy

war

a tością

i

ą lo

l gic

i zną

ą zdan

a ia

i . Przez

prawdziwość/fałszywość zdania rozumiemy

jego zgodność/nie

i zgodność ze stanem rzeczy,

do którego zdanie się odnosi.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Przykłady:

1.

Warszawa jest miastem liczącym ponad

milion mieszkańców.

2.

Każ

a dy

y ko

k ń żyj

y e w o

cean

a ac

a h i

i morzac

a h.

3.

Gazeta jest wykonana z papieru.

Podana definicja zdania w sensie logicznym

opiera się na zasadzie dwuwartościowości,

zakładającej, ze zdanie nie może mieć innej

wartości logicznej jak prawda czy fałsz.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Przyjmując za kryterium sposób przypisania

wartości logicznej zdaniu, dzielimy zdania na zdania analityczne i zdania syntetyczne.

Zd

Z an

a ie

i an

a al

a ilt

i yc

y zne to tak

a i

k e

i , w kt

k órym

y okr

k eśle

l nie

i

wartości logicznej wymaga tylko znajomości

składni i znaczenia użytych w tym zdaniu

słów, a nie wymaga odwołania się do

otaczającej rzeczywistości.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Przykłady:

1.

Każdy student jest człowiekiem.

2.

Liczba 5 jest większa od liczby 2.

3.

Tydzień

e s

k

s łada si

s ę

ę z s

i

s ed

e miu d

ni.

Wśród zdań analitycznych wyróżniamy te, które są fałszywe ze względu na znaczenie użytych w nich słów – zdania takie nazywamy wewnętrznie

kontradyktorycznymi.

Przykłady:

1.

Trójkąt ma cztery kąty.

2.

Pies jest ptakiem.

Zdania te traktujemy jako fałszywe bez konieczności empirycznego poznania.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Zdaniami syntetycznymi nazywamy te

wszystkie zdania, które nie są zdaniami

analitycznymi. Wartość logiczną zdania

syn

y tetyc

y znego okr

k eśla

l m

a y

y w wyn

y ik

i u

k

obserwacji faktów, o których zdanie orzeka.

Do określenia wartości logicznej zdania

syntetycznego niezbędna jest obserwacja

bezpośrednia, przeprowadzona przez osobę

przypisującą wartość logiczną zdania, albo

pośrednia, gdy wykorzystujemy

doświadczenia innych ludzi.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Przykłady:

1.

Budynek PWSZ w Lesznie mieści się przy ulicy Mickiewicza.

2.

Ja

J n z

alicz

c ył z o

ce

c n

e a d

obrą

r e

g

e zamin z

e

k

e onomii.

Szczególnym rodzajem zdań są takie, które orzekają o pustości lub niepustości zbioru przedmiotów

stanowiących zakres nazwy. Tego typu zdania

nazywamy egzystencjalnymi. Np. „W Zakopanym

jest dworzec kolejowy”, „nie ma lotniska w

Zakopanem”.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Natomiast takie zdania, które orzekają o stosunku zakresowym dwóch nazw nazywamy zdaniami

subsumpcyjnymi. Np. „śaden adwokat nie jest

prokuratorem”, „Niektóre samochody nie mają

zamontowa

w neg

e o A

BS”

S .

”

Do skonstruowania sensownego zdania, poza użyciem nazw, niezbędne jest użycie dodatkowo innych wyrażeń, które nie są ani nazwami, ani zdaniami, lecz służą do wiązania nazw czy zdań w wyrażenia

złożone i mogą występować jako części zdań.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Funktor jest wyraz lub wyrażenie

niebędące nazwą czy zdaniem, służące

do w

i

w ą

i z

ą an

a ia

i

a n

az

a w

w c

z

c y zdań

a w

w w

y

w ra

r ż

a enia

i

a

bardziej złożone lub tez do modyfikacji

innego funktora.

Przyjmując za kryterium rodzaj wyrażenia

otrzymanego w wyniku zastosowania

funktora, dzielimy je na:

Znak, język, kategorie syntaktyczne

funktory nazwotwórcze – w wyniku

użycia powstaje nazwa złożona;

funkto

t ry

r zdan

a io

i tw

t ó

w rc

r z

c e –

w

w w

y

w nik

i u

użycia powstaje zdanie;

funktory funktorotwórcze – w wyniku

użycia powstaje funktor o

zmodyfikowanej treści.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Wyraz czy wyrażenie wiązane w złożoną całość przez funktor nazywamy argumentem

funktora. Ze względu na liczbę argumentów

dzie

i lilm

i y

y fu

f nkt

k ory

y na

a jednoar

a gumentowe,

dwuargumentowe, trzyargumentowe, itd.

Przyjmijmy następujące oznaczenia:

z – zdanie;

n –nazwa;

kreska ułamkowa – funktor.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Funkt

k ory

y naz

a wotwórcze służą do budowy nazw

złożonych z dwu lub więcej wyrazów.

Argumentami funktora nazwotwórczego może

być

y j

edna

a lu

l b wię

i cej n

az

a w. Argument

fu

f nkt

k ora

a naz

a wotwórczego opis

i uj

u emy

y w

mianowniku i będzie to jedna lub

wielokrotność litery „n”, w zależności od tego, do ilu argumentów odnosi się badany funktor.

W liczniku zawsze będzie litera „n”, gdyż

funktor nazwotwórczy z definicji buduje jedna nazwę złożoną.

Znak, język, kategorie syntaktyczne

Przykłady:

n

mąd

ą ry student,

n

n

dziura w jezdni,

nn

n

dom między lasem a rzeką

nnn