Władysław Tatarkiewicz „Piękno: dzieje pojęcia” [w:] „Dzieje sześciu pojęć”
1. Przemiany pojęcia
•
Piękno (Grecy nazywali je kalon, Rzymianie pulchrum). Dopiero w epoce Odrodzenia nazwa zmieniła się na bellum ( od zdrobnienia bonum – dobro – bonellum). Początkowo słowo bellum było stosowane wyłącznie na określenie urody kobiecej, potem wyparł pulchrum.
Bellum utrzymuje się do dnia dzisiejszego – Włosi, Hiszpanie bello, Francuzi beau, Anglicy beautiful.
Inne języki europejskie utworzyły odpowiedniki z własnych źródłosłowów – piękny, krasiwyj, schön.
•
Zarówno języki starożytne jak i nowożytne mają co najmniej dwa wyrazy tego samego
źródłosłowu – rzeczownik i przymiotnik: kallos i kalon, bellezza i bello, piękno i piękny.
Rzeczowniki potrzebne są w zasadzie dwa. Jeden po to, by oznaczyć konkretną rzecz piękną,
drugi, by nazwać abstrakcyjną cechę piękna.
Grecy dla oznaczenia konkretnego piękna używali rzeczownikowo przymiotnika kalon, a kallos odnosili do abstraktu.
W polskim piękno spełnia obie funkcje – jest wyrazem dwuznacznym (tak jak prawda i dobro). Poza tym termin piękno jest raz rozumiany szeroko, a innym razem zawężany do piękna widzialnego i słyszalnego.
•
Grecy rozumieli piękno szerzej – piękne rzeczy, kształty, barwy, dźwięki, ale także myśli i obyczaje (u Platona pojawiają się piękne charaktery i prawa), ponieważ filozofowie klasycznej Grecji za najprawdziwsze piękno mieli właśnie duchowe, moralne piękno charakteru – umysłowe piękno myśli.
•
Sofiści ateńscy w V wieku piękno zaczęli odnosić do tego, co przyjemne dla wzroku i słuchu. Pojęcie piękna stało się czymś bardziej określonym, zostało odgraniczona od dobra.
Jednocześnie wyraz stał się wieloznaczny – dawne szerokie pojęcie nie znikło, ale powstało
nowe.
•
Stoicy określali piękno jako to, co ma właściwą proporcję i ponętną barwę i rozumieli je w taki sposób jak sofiści.
•
Plotyn zaś rozumiał piękno jak Platon.
► Wynika z tego, że w starożytności przeważało szerokie rozumienie piękna, z czasem stawało się ono coraz bardziej wąskie.
Dlaczego początkowo było szerokie?
W Grecji rozporządzano innymi wyrazami – piękno widzialne ważne dla rzeźbiarza czy architekta zwano symmetrią, czyli współmiernością a słyszalne, ważne dla muzyków harmonią – zestrojem.
Z czasem pojęcie piękna zostało zawężone i zastąpiło symetrię i harmonię.
•
Średniowiecze:
–
uzupełnienie terminologii starożytnych
–
Scholastycy różnicowali pojęcie piękna. Aleksander Wielki odróżniał piękno in corporibus, in essentialibus, in spiritualibus.
•
Odrodzenie:
–
patrzyło oczami plastyków (np. Ficino) – zawężenie pojęcia piękna do zmysłu wzroku
•
Czasy późniejsze:
–
pojęcie piękna używane swobodnie, przyswojenie wszystkich wariantów, używanie ich na
przemian
–
estetykom spekulatywnym wygodniej posługiwać się znaczeniem szerokim, empirykom
węższym
w XVIII wieku do sztuk pięknych zaliczano nawet poezję i wymowę, potem już tego nie
robiono, natomiast zaliczano taniec i muzykę.
–
W XIX wieku nazwa była ograniczana do samych sztuk plastycznych – malarstwa i
rzeźby
TEORIE PIĘKNA OPEROWAŁY TRZEMA POJĘCIAMI
1. Piękno w najszerszym znaczeniu – tak jak w ujęciu greckim, obejmujące również piękno
moralne (oprócz estetyki także etyka).
2. Piękno w znaczeniu wyłączenie estetycznym – obejmujące jedynie to, co wywołuje przeżycia estetyczne (barwa, dźwięk, myśl itd.).
Jest to główne pojęcie dzisiejszej estetyki.
3. Piękno w znaczeniu estetycznym, ale zawężonym do dziedziny wzroku. Piękne więc mogły
być jedynie kształt i barwa. Dzisiaj to ujęcie przeważa w mowie potocznej.
W zakresie estetyki pojawia się pytanie czy można definiować piękno i jak można to robić.
•
Arystoteles – piękno jako to, co będąc dobrem jest przyjemne.
•
Tomasz z Akwinu – piękno jako to, co podoba się, gdy jest postrzegane. Polega na właściwej
proporcji i blasku.
•
Kant – piękno jako to, co podoba się z subiektywną koniecznością, w sposób powszechny,
bezpośredni i zupełnie bezinteresowny.
•
Współcześni pisarze Ogden i Richards – podają 16 sposobów używania wyrazu piękny, są to często jednak dosyć wątpliwe uogólnienia – piękno jako naśladownictwo natury, dzieło geniusza, ma pożądany efekt społeczny, wzmaga siły witalne, daje kontakt z wyjątkowymi
osobistościami.
To, co ważniejsze to – piękno jest ekspresją, wzbudza wzruszenia, jest właściwe tylko niektórym rzeczom, jest szczególnym kształtem, objawieniem się w rzeczy czynnika powszedniego.
2. Wielka Teoria
•
Ogólną teorię piękna wytworzyli już starożytni – twierdzili, że piękno polega na proporcji części, na wielkości, jakości i ilości części i na ich wzajemnym stosunku.
•
Najlepiej widać do w przypadku architektury, ale zauważalne jest to także w muzyce (w tym
przypadku chodzi o stosunki przestrzenne).
•
Dlaczego teoria zwana jest Wielką Teorią?
–
w dziejach estetyki niewiele jest teorii równie trwałych i powszechnie uznawanych
–
niewiele jest też teorii o tak szerokim zasięgu, panujących nad całą rozległą dziedziną
piękna
•
Wielką Teorię zapoczątkowali Pitagorejczycy.
–
piękno rzeczy polega na doskonałej strukturze, czyli na proporcji części
–
piękno jest więc oparte na tym, co daje się ustalić ściśle liczbowo
–
mówili o harmonii dźwięków – struny współdźwięczą harmonijnie, jeśli stosunek ich
długości jest stosunkiem prostych liczb. Potem analogiczna koncepcja objęła plastykę.
–
zapoczątkowali więc Teorię w jej wąskiej postaci (mamy jeszcze postać szerszą –
jakościową)
•
Szczegółowy wykład Wielkiej Teorii zachował się w dziele Witruwiusza o architekturze:
–
piękno zostaje osiągnięte w budowli wtedy, gdy wszystkie jej człony mają odpowiedni
stosunek wysokości do szerokości, szerokości do długości i odpowiadają wymogom symetrii w ogóle
–
liczbowo można przedstawić właściwe proporcje zarówno budowli, jak i ciał
Konsekwencją poglądu Witruwiusza było poszukiwanie doskonałej proporcji dla każdej
ze sztuk.
Grecy stworzyli więc w plastyce kanon, czyli miarę, a w muzyce nomoi, czyli prawa. Oparte były na identycznej koncepcji piękna i zostały uznane przez całą starożytność.
•
Wielka Teoria została poddana krytyce dopiero na schyłku starożytności przez Plotyna, który sądził, że piękno nie zależy wyłącznie od proporcji i układu części.
Argumenty:
- gdyby było tak, jak mówi Wielka Teoria to tylko przedmioty składające się z części mogłyby być piękne
- piękno proporcji pochodzi nie tyle z nich samych, ile z duszy, która się przez nie wypowiada
•
Od Plotyna Wielka Teoria przestała być jedyną teorią piękna.
•
Druga teoria piękna zapoczątkowana przez Plotyna to teoria dualistyczna. Weszła ona
do średniowiecznej teorii sztuki. Jest to uzupełnienie a zarazem ograniczenie Wielkiej Teorii.
•
W międzyczasie jednak wciąż istnieli myśliciele wierni Wielkiej Teorii.
•
Pośrednikiem między starożytnością a wiekami średnimi był Beocjusz.
–
głosił, że piękno jest współmiernością części i niczym więcej
↓
teorię poparł św. Augustyn „Podoba się tylko piękno, w pięknie zaś – kształty, w kształtach –
proporcje, w proporcjach – liczby” → wielowiekowa formuła piękna „ Umiar, kształt i ład”.
Pogląd ten utrzymał się w średniowieczu przez tysiąc lat.
•
Estetyka renesansowa:
–
teksty renesansowe zawierają mniej rozważań o pięknie niż w średniowieczu, ponieważ
renesansowi filozofowie byli raczej filozofami przyrody niż estetykami to niewiele zastanawiali się nad pięknem
–
od XV wieku robili to plastycy (odwoływali się do Witruwiusza), od XVI wieku także
poeci (odwoływali się do Arystotelesa)
–
teoria piękna w Odrodzeniu opierała się na tej samej koncepcji klasycznej, co w średniowieczu
–
Alberti – definiował piękno jako harmonię i dobrą proporcję, najbardziej przyjął się termin concinnitas.
–
Ghiberti – rozpowszechniał Teorię jeszcze przed Albertim.
–
Lomazzo – schyłek Odrodzenia – podtrzymywał pogląd
–
Dürer – „bez właściwej proporcji żadna figura nie może być doskonała”
•
Poussin - XVII wiek, malarz „Idea piękna zstępuje w materię, jeśli jest w niej ład, miara i forma” .
•
Blondel – II poł. XVII wieku, architekt francuski, „ harmonia jest źródłem początkiem i przyczyną zadowolenia, jakie daje sztuka”
•
Vincenzo Galilei – podkreślał rolę harmonii w muzyce.
•
Leibniz – filozof, mówił, że piękno muzyki polega tylko na odpowiedniości liczb
•
XVIII wiek – dopiero wtedy teoria zaczęła pociągać, jednak nie znaczy to, że się skończyła
(jest obecna nawet dziś)
Dlaczego przestała być najważniejsza?
–
wpływ empirystycznych prądów w filozofii
–
wpływ romantycznych prądów w sztuce
► Podsumowując:
•
starożytni mierzyli rzeźby Polikleta – proste liczby proporcji stanowią tajemnicę piękna
•
Leonardo da Vinci, Michał Anioł – szukali prostych liczb lub form geometrycznych
•
Le Corbusier – obliczenia architektoniczne
Wielka Teoria głoszona była z tezami o racjonalności piękna, jego ilościowej naturze, podłożu metafizycznym, obiektywności i wysokiej wartości.
1. Prawdziwe piękno poznajemy przez rozum, a nie tylko przez zmysły. Teza ta łączy się w naturalny sposób z Wielką Teorią.
2. Teza o ilościowym charakterze piękna. Należała do tradycji pitagorejskiej, trwała też w średniowieczu i dobie Odrodzenia.
3. Teza metafizyczna. Zwolennicy Wielkiej Teorii w liczbach i proporcjach widzieli głębokie prawo natury, zasadę bytu.
Platon twierdził, że sprzeniewierza się sztuce ten, kto w jakikolwiek sposób zmienia naturalne proporcje rzeczy, podejście Platona miało postać idealistyczną – prawdziwe piękno jest tylko w ideach wiecznych, jest ponadzmysłowe, jednak człowiek może i powinien go
sięgać.
↓
Od Platona począwszy były dwie metafizyki piękna
–
widząca czyste piękno w kosmosie, realnym świecie
–
widząca piękno w ideach → miała dwie wersje
- Platon - piękno zmysłowe jest niedoskonałe, przeciwieństwem jest piękno idei
- Plotyn – piękno idei jest wzorem, archetypem piękna zmysłowego
Lud ateński także oponował przeciw modyfikacjom form naturalnych w sztuce.
Świat odbierany był jako doskonały.
Metafizyczna koncepcja doskonałego piękna bywała koncepcją teologiczną.
–
Klemens z Aleksandrii - chrześcijaństwo – Bóg jest przyczyną wszystkiego, co piękne
–
świat jest piękny dlatego, że jest dziełem Boga
–
piękno stanie się atrybutem samego Boga – Bóg jest wieczystym pięknem
–
w XII wieku wiktorianie mówili, że w świecie nie ma piękna poza Bogiem
–
w świecie wszystko jest piękne, bo wszystko zostało ustanowione przez Boga
–
Michał Anioł w swym wierszu pisał, że kocha kształt ludzki dlatego, że jest odbiciem
Boga
–
koncepcja Palladia, zalecała w architekturze kształt koła, bo uzmysławia nieskończoność
i sprawiedliwość Boga
4. Teza obiektywizmu – założenie, że teoria piękna jest obiektywną cechą rzeczy pięknych, pewne proporcje i układy są piękne same przez się.
Nie można było więc uznać Wielkiej Teorii nie będąc obiektywistą lub będąc relatywistą –
uważać, że jedna rzecz pod jednym względem była a pod innym nie była piękna.
Arystoteles mówił, że pięknem jest to, co samo przez się jest godne wyboru.
Augustyn mówił zaś, że coś się nam podoba dlatego, że jest piękne, a nie dlatego jest piękne ponieważ się nam podoba.
5. Piękno jako dobro.
Platon stawiał piękno obok prawdy i dobra – piękno weszło do triady naczelnych wartości
ludzkich.
Przyjaciel Rafaela, Castiglione piękno uważał za święte.
W tradycji kościoła pojawia się jednak także postrzeganie piękna jako zwodniczych wdzięków, w tym przypadku jest ono szkodliwe – chodzi tu jednak o piękno cielesne.
W XVIII wieku pojawiła się nauka - estetyka i koncepcja sztuki piękna.
Zaczęto widzieć w pięknie także cel sztuk – to, co je między sobą łączy, co je definiuje.
Wcześniej piękno i sztuka były ze sobą związane luźno, w pięknie widziano własność natury a nie sztuki.