1

NAUK PRZEMOŻNYCH PERŁA

Uwagi wstępne

V wiek - 476r – upadek cesarstwa zachodnio-rzymskiego – początek średniowiecza. Ludy
barbarzyńskie (germańskie) zyskały na zetknięciu z nową kulturą, którą zniszczyły pod względem
politycznym i kulturowym. W tym samym wieku nastąpiła chrystianizacja prawie całej Europy
(kościół prawosławny lub kościół rzymsko-katolicki).

Kościół – funkcja ideologiczna, kościół jako czynnik utrzymania politycznej jedności państwa, stanowił
również istotne narzędzie funkcjonowania feudalnej władzy świeckiej. W efekcie papiestwo
rozpoczęło walkę z cesarstwem o prymat w Europie (XI-XIII)

Pojawienie się gospodarki towarowo- pieniężnej i pojawienie się miast – nagła zmiana obrazu Europy,
rozkwit XIII stulecie. Zaczęto udawać się na wyprawy handlowe i obserwując wyżej rozwinięta kulturę
Wschodu, zgłaszano zapotrzebowanie na oświatę, co przyczyniło się do bujnego rozkwitu szkół
parafialnych. Kolebka uniwersytetów w XII w to miasta: Włochy (prawo), Paryż (teologia). Potem
uniwersytety zaczęły się rozpowszechniać na całą Europę. W XV wieku czołową pozycję wśród
środkowoeuropejskich uczelni zyskał Kraków i utrzymał ją do końca epoki średniowiecza.

Dziedzictwo antyczne a Kościół

Kościół propagował marność życia ziemskiego i pośmiertne zbawienie. Za niemoralne uważał
starożytne wartości takie jak piękno przyrody, sport, harmonia ciała, wpływ innych ludzi, wykwintny
strój, dobrze urządzone mieszkanie, higiena, zdrowe odżywianie, wiedza, rozrywki. Wrogość do
antycznej (bo pogańskiej) wiedzy.

Św. Augustyn – celem życia jest wyzbycie się własnych aspiracji i podporządkowanie się woli Boga.

Bazylianie, Benedyktynie – życie w czystości bez przesadnej marności cielesnej, tworzyli
przyklasztorne szkoły, w których uczono czytać i pisać.

Gwałtowny postęp ciemnoty i zacofania spowodowany był odcięciem się teologów od dziedzictwa
umysłowego starożytności. Jednak nawet duchowni uważali, że elementarna wiedza świecka jest
potrzebna do zrozumienia Pisma Świętego:

•

Marcjan Capella – dzieło składające się z 9 ksiąg - O zaślubinach Merkurego i Filologii – w
skład filologii wchodziło siedem nauk wyzwolonych: gramatyka, retoryka dialektyka,
arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka.

•

Flarius Aurelius Cassiodor – Kształcenie w naukach boskich i świeckich – siedem sztuk
wyzwolonych

•

Grzegorz Wielki – również wrogi stosunek do wiedzy świeckiej, nie dał się przekonać do
wartości siedmiu sztuk wyzwolonych, mimo prowadzenia przyklasztornej szkoły (uczono w
niej tylko czytania i pisania)

•

Izydor z Sewilli – także miał zły stosunek do nauk pogańskich, od niego pochodzi powiedzenie
„lepsza oświata niż herezja”. Dla kształconych duchownych opracował składający się z 20
ksiąg podręcznik

Nauki świeckie były uprawiane głównie we Włoszech.
W Irlandii przestrzegano starożytnych tradycji kształcenia. Uczono w nich łaciny, greki, siedmiu nauk
wyzwolonych oraz języka ojczystego. W VIII stuleciu największe nasilenie propagowania jednocześnie
kultury chrześcijańskiej oraz nauk pogańskich a Anglii (na tych tradycjach wychował się jeden z
najwybitniejszych angielskich uczonych Beda zwany Czcigodnym).

2

Karol Wielki i reforma szkolnictwa kościelnego

Największa potęga wojskowa w Europie – państwo frankońskie pod rządami Karola Wielkiego – VIII.

•

W państwie brakowało urzędników, dlatego też Karol Wielki zlecił zajęcie się administracją
duchownym. Konieczne było wówczas ich wykształcenie pogańskie. Karol Wielki wprowadził
rozporządzenie o konieczności powstawania szkół przykościelnych, w których chłopcy uczyli
się śpiewu, gry na organach oraz nauki języka ojczystego (później).

inspiracja Irlandzkim

systemem nauczania obejmującym nauki świeckie

•

Reforma pisma – wprowadzono minuskułę okrągłą/minuskułę karolińską – piękne pismo
kaligraficzne

•

Utworzenie szkoły pałacowej – przeznaczonej dla rodziny królewskiej i dzieci najwyższych
urzędników państwowych . Szkołą kierował Alkuin. Uczono tam siedmiu sztuk wyzwolonych,
medycynę, naukę o budownictwie. Wkrótce stała się uczelnią na poziomie wyższym.
Utworzyli czynne towarzystwo naukowe.
797r – po nagłym odejście Alkuina, jego zastępcą został Teodulf, który wydał najdonoślejszy
akt prawny nt. szkolnictwa średniowiecznego mówiący o tym, iż szkoły przy klasztorach
winny być wszędzie, a prawo do nauki ma każdy chłopiec nie zależnie od stanu, z którego
pochodzi czy też poziomu duchowieństwa. Po odejściu od władzy Karola Wielkiego, jego
następca Ludwig Pobożny wydał zarządzenie zamykające dostęp do szkół wszystkim
chłopcom, którzy nie chcieli zostać duchownymi.

•

Alfred Wielki – król angielski, który nawiązał do inicjatyw oświatowych Karola Wielkiego

Szkoły katedralne, kolegialne, klasztorne, parafialne

katedralne

klasztorne

kolegialne

parafialne

- przeznaczona dla
kandydatów stanu
duchownego
- siedem sztuk
wyzwolonych
- nauk udzielali biskupi, z
czasem również
scholastycy (kanonicy
przy katedrach biskupich)

- siedem sztuk
wyzwolonych
- przygotowywanie
młodzieży do zadań kleru
zakonnego
- prężna działalność
bibliotek, w których
przechowywane były
skarby kultury antycznej
- X-XII - kryzys
szkolnictwa klasztornego
w wyniku poddania go
ascezie i mistycyzmowi,
gdyż zaniechano wtedy
nauczania świeckiego na
rzecz ograniczenia się do
przysposabiania uczniów
do życia klasztornego

- XII-XIII
- tworzone przy
kościołach
pozakatedralnych tzw.
kolegiatach, przy których
osiadła grupa kanoników
- wyznaczany był jeden
scholastyk, którego
zadaniem była opieka
nad szkołą
- przeznaczona dla
kandydatów stanu
duchownego
- siedem sztuk
wyzwolonych + elementy
teologii
- nauk udzielali biskupi, z
czasem również
scholastycy (kanonicy
przy katedrach biskupich)

- powstawały bardzo
wolno ze względu na
ograniczenie środków,
rozpowszechniły się
dopiero w XII stuleciu
- podstawy języka
łacińskiego, nauka
czytania i czasem pisania,
poznawali modlitwy i
śpiewy kościelne
- elementarne
kształcenie, które
umożliwiało dostęp do
szkół katedralnych czy
kolegialnych oraz
nauczanie wyższe

3

Pisano na papirusie, pergaminie i papieże, jednak w szkołach dla oszczędności pisano na drewnianych
tabliczkach wysmarowanych woskiem, w którym metalowym dłutem ryto tekst (takie tabliczki
nadawały się do wielokrotnego użytku)

Siedem sztuk wyzwolonych

TRIVIUM

QUADRIVIUM

- gramatyka
- retoryka
- dialektyka

- arytmetyka
- geometria
- astronomia
- muzyka

Nazywane były sztukami.
Niższy stopień nauczania.
Dawały możliwość nauki
quadrivium. Odnosiły się
do języka łacińskiego.

Nazywane były naukami.
Wiodły ku mądrości i
stanowiły nauczanie
wyższe.

- najważniejsza była gramatyka, gdyż
stanowiła podstawę zrozumienia Pisma
Świętego
- retoryka nie miała większego znaczenia,
gdyż ładne wysławiania się nie było
potrzebne do zrozumienia Pisma Świętego.
Z kolei znacząca była jakość formułowania
pism urzędowych

styl kancelaryjny

- dialektyka (w rozumieniu: logika) również
nie była popularna, gdyż poznanie Boga
przez akt wiary jest skuteczniejsze niż w
wyniku logicznego wnioskowania, rozwinęła
się dopiero w późnym średniowieczu

- największe znaczenie miała muzyka
(pierwszorzędna była nauka śpiewu
kościelnego, rzadko absolwenci potrafili grać
na organach czy innych instrumentach)
- na drugim miejscu znajdowała się
astronomia, gdyż umożliwiała rachubę czasu i
ustalenie czasu świąt kościelnych +
przepowiadanie przyszłości - horoskopy
- arytmetyka zwykle ograniczała się do
obliczania czasu świąt kościelnych, rzadko
uczono arytmetyki wyższej (ze względu na
rzymski system liczbowy, niewygodny do
skomplikowanych obliczeń)
- geometria – jako geograficzno-przyrodniczy
opis ziemi

4

Regulamin szkół

•

Szkoły były placówkami zamkniętymi, odciętymi od świata zewnętrznego

•

Nie było w nich miejsca na rozrywki, dopuszczano jedynie gry słowne – dowcipy, zagadki i
czasem organizowano wycieczki (po gałązki, z których robiono rózgi), z czasem dopuszczano
zabawy przy piwie i winie

•

Przyzwolenie na karę chłosty

•

W okresie świąt rygorystyczny regulamin stawał się na kilka dni bardziej łaskawy dla uczniów.
Podczas Święta Młodziaków dopuszczano nawet do rządów uczniowskich w szkole

POLSKA

Chrystianizacja Polski o około połowy tysiąclecia spowodowała opóźnienie przemian w kościele
łacińskiej. Początkowo tworzono szkoły przyklasztorne, lecz wszystko zostało zniszczone w wyniku
katastrofy monarchii piastowskiej za czasów Mieszka II. Kazimierz Odnowiciel i jego syn Bolesław
Śmiały rozpoczęli odnowę Kościoła polskiego. Władysław Herman zerwał z propapieską polityką
kościelną swojego brata i przeszedł do obozu cesarskiego, w wyniku czego powstały tzw. grupy
kanoniczne (na które składało się zagraniczne duchowieństwo świeckie). Jego młodszy syn i następca
– Bolesław Krzywousty – powrócił do sprowadzania do kraju mnichów (zakładano kolejne opactwa
benedyktyńskie). Rozwój ruchu benedyktyńskiego zahamowały walki na terenie państwa polskiego.

Przełom XII i XIII stulecia – zakładano setki nowych kościołów i dziesiątki klasztorów. Głownie
cystersów, ale również kanoników regularnych zbliżonych do kanonikatu świeckiego (norbertanie,
bożogrobcy, duchacy, krzyżowcy z czerwoną gwiazdą. Rozwinęły się z nich również zakony rycerskie:
joannici, templariusze, krzyżacy).

Zakorzenienie w Polakach nowej wiary nie nastąpiło od razu i bez oporów.

Początkowo Polska nie była w stanie obsadzić w kościołach duchownych pochodzenia rodzimego,
gdyż nie posiadała wykwalifikowanej kadry. Zmieniło się to w XIII w. Wtedy również powstała sieć
parafialna i religia stała się dostępna dla każdego, nie tylko dla elit. Zaczęto tworzyć rodzime katedry
kapłańskie. Wiek XIII – rozpowszechnienie mendykantów, rozwinął się duch dominikański i
franciszkański. Zaczęto organizować wyspecjalizowane grupy kaznodziejów, którzy nauczali wiernych.
Byli to tego potrzebni ludzie przynajmniej elementarnie wykształceni, stąd przy każdym klasztorze
zaczęły pojawiać się szkoły. Uczono w nich również teologii. W XIII w miał również początek
pojawiania się szkół świeckich parafialnych (uczono w nich medycyny, prawa rzymskiego, nauk
przyrodniczych).

1364 – powstanie Uniwersytetu w Krakowie. Od tego czasu do końca średniowiecza obowiązują dwa
nurty kształcenia: tradycyjny (szkolnictwo kościelne) oraz szkolnictwo uniwersyteckie.

5

katedralne

klasztorne

kolegialne

parafialne

- powstanie XI w (Kraków,
Wrocław, Gniezno,
Wolin, Płock, Włocławek)
- korzystne warunki
- zwykle ograniczano się
do trivium
- wysoki poziom –
Gniezno, Kraków,
Wrocław – w nich
wymagano ponadto
znajomości Biblii i prawa
kościelnego
- mimo tego generalnie
poziom wykształcenia
duchownych nadal
pozostawał wiele do
życzenia
- w szkole musiało być
przynajmniej 2
nauczycieli: scholastyk
(magister – 7 sztuk) i
pomocnik (submagister –
trivium)

- brak znaczącej roli
- najzdolniejsi byli
wysyłani do uczelni
zagranicznych
- kontakt szkół
klasztornych ze
zbiorowością - kazania

- w Polsce są to
pozakatedralne szkoły,
nazywano je tak gdyż
powiązani z nimi
kanonicy tworzyli zespoły
(czyli kolega) kanonickie
- scholastyk kolegiacki to
kanonik zajmujący się
szkołą
- w szkole musiało być
przynajmniej 2
nauczycieli: scholastyk
(magister – 7 sztuk) i
pomocnik (submagister –
trivium)
- początkowo wyskoki
poziom, który zaczął się
obniżać w 2 poł. XIV w

- pojawienie się w XIII w
- tworzone przy każdym
zamożniejszym kościele
- przeznaczone dla
młodzieży świeckiej (dla
przyszłych rzemieślników,
kupców, chłopów,
wyrobników)
- były ośrodkami
rękodzieła i wymiany
handlowej
- różny poziom nauczania
- najstarsza szkoła
parafialna – Kraków – do
końca XV w nie uznawała
władzy kościoła nad sobą,
była nią dla niej rada
miejska
- krakowska szkoła
parafialna – wysoki
poziom – 7 sztuk
- jednak generalnie –
niski poziom
- na przełomie XV-XVI w
szkoły parafialne istniały
niemal przy każdym
kościele parafialnym

Gdzie mieszkali studenci?

Początkowo w domach profesorów lub wynajmowali mieszkania. Często były to mieszkania czysto-
studenckie nazywane hospicjami

później zaczęto tworzyć kolegia (dzisiejsze akademiki).

Geneza uniwersytetów

Uniwersytet (łac. Universitas) – zawodowa wspólnota ludzi nauczających i uczących się, swego
rodzaju zrzeszenie, korporację, cech.

później zaczęto się nadawać znaczenia powszechności nauk.

Z tego powodu ludzie średniowieczni często uniwersytety nazywali studium generale.

By powstało studium generale, zgodę musiał wyrazić cesarz bądź papież.

Przyczyny powstania uniwersytetów:
- często stanowiły instrument własnej polityki ideologicznej (Paryż)
- szybki wzrost poziomu nauczania

więcej nauczycieli powstawało więcej zgromadzeń

uczonych (studium generale czyli uniwersytetów)

Powstanie Uniwersytetów XII w (?) - odtąd zaczęto doceniać nauki średniowieczne i zauważać ich
osiągnięcia (często wyższe niż ówczesnego średniowiecza). Odkryto tez na noto prawo rzymskie.

Dekret Gracjana – obszerny zbór przepisów prawa kościelnego

Uniwersytety często zradzały się ze szkół laickich (dworskich, świeckich). Reszta była powoływana
przez fundacje monarsze (w tym papieskie) lub poprzez migracje scholarów istniejących
uniwersytetów na inne tereny i wznoszenie tam nowych uczelni.

6

Uniwersytety matki – Bolonia i Paryż

Europejskie uniwersytety nie korzystały z dorobku naukowego antyku. Wykształciły się dwa typy
uczelni: typ boloński i typ paryski.

Bolonia:

•

Najstarsza uczelnia wyższa w Europie

•

Wykłady prawa rzymskiego

•

Studenci mieli wiele przywilejów. Nie podlegali władzy państwowej ani kościelnej, nie mieli
obowiązku stosować się do zaleceń profesorów. Musieli jedynie przestrzegać prawa zarządu
miasta Bolonii. Później uwolniono studentów spod sądownictwa miejskiego i oddano ich
bezpośrednio pod władzę profesora (studenci świeccy) lub jurysyfikacji biskupiej (duchowni)
poszukujący wsparcia studenci zaczęli tworzyć korporacje (nacje)

•

Podział na:
- uniwersytet sztuk wyzwolonych + medycyna + teologia
- uniwersytet prawniczy przedalpejski
- uniwersytet prawniczy zaalpejski

•

Był uniwersytetem demokratycznym (władze wybierali studenci)

•

Rektorem był student

•

Cecha charakterystyczna: świeckość (teologia była dopiero później)

•

Studenci płacili profesorom za naukę

Paryż:

•

Istniał w XII stuleciu

•

Wyrósł z paryskich szkół katedralnych i klasztornych (tradycje reformy karolińskiej)

•

Student podlegał władzy państwowej

•

Studia teologiczne mógł podjąć magister (mający wykształcenie 7 sztuk wyzwolonych)

•

Zakaz wykładania prawa rzymskiego

•

Głównie zajmował się wykładaniem teologii i prawa kanonicznego oraz sztuk wyzwolonych

•

Studenci to w większości duchowni

•

Rektorem był profesor

•

Profesorowie nie pobierali pieniędzy za naukę

•

Uniwersytet podlegał władzy papiestwa

Inne najstarsze uniwersytety:

•

Oksford

•

Cambridge

•

Neapol

•

Coimbro

•

Palencia

•

Salamanka

•

Sewilla

•

Lerida

7

Uniwersytety w Europie Środkowej zaczęły powstawać na długo po swoich sąsiadach z Europy
Zachodniej.

Pierwszym Uniwersytetem w Europie Środkowej było studium generale w Czechach

Praga Karol

IV

16 lat później powstał Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Krakowie

•

Kodyfikacja prawa i reforma sądownictwa

zapotrzebowanie na wykształconych prawników

•

Niski poziom medycyny

•

Brak nauczycieli do szkół parafialnych

•

Konflikt Kazimierza Wielkiego z papieżem opóźnił uzyskanie pozwolenia na utworzenie
uczelni oraz znacznie utrudnił jego powstawanie, kiedy już otrzymano zgodę

•

Akt fundacyjny - 1364 r

•

Być może Uniwersytet został otwarty dopiero po śmierci biskupa Bodzanty w 1367 r

•

Rychła śmierć Kazimierza Wielkiego sprawiła, że Uniwersytet nie przetrwał

Uniwersytet Jagielloński

•

1400 r – według powszechnej wiedzy data wznowienia Uniwersytetu Kakowskiego, jednakże
nie było jeszcze wtedy określonego budynku studium generale. Królowa Jadwiga w
testamencie przeznaczyła wówczas znaczne środki na Uniwersytet. W rzeczywistości wykłady
rozpoczęły się 10 lat wcześniej (wydział teologii nie był otwarty).

•

1408-1409 – kryzys uczelni

•

1410 r – zwycięska bitwa pod Grunwaldem przyczyniła się do rozwoju uczelni, a niedługo
potem do jej rozkwitu

•

Uniwersytet Krakowski stał się jedną z najlepszych uczelni w Europie

przyczyniły się do

tego rozważania polityczne na soborach, w których decydujący głos niejednokrotnie zawierali
uczeni polscy

uczelnię rozsławili uczeni prawa międzynarodowego Prawo

międzynarodowe na Uniwersytecie Krakowskim, bazowało na dorobku prawników włoskich,
choć wzrosło na gruncie rodzimym

•

Kolejną dziedziną, w której polski uniwersytet znalazł wielu wybitnych uczonych to nauki
przyrodnicze i matematyczne

Uniwersytet Krakowski miał katedry: matematyki i

astronomii, jakich ówczesne uczelnie nie posiadały

„Kraków roi się od astronomów” –

słowa węgierskiego kronikarza

•

Pod koniec XV wieku rozwinęła się na Uniwersytecie Krakowskim geografia

•

W drugiej połowie XV wieku powiększyło się grono humanistów na Uniwersytecie
Krakowskim

czytanie dzieł antycznych pisarzy zrodziło w Polakach duch patriotyzmu

intensywna polonizacja

•

Koniec XV wieku był okresem, w którym Uniwersytet Krakowski wzniósł się na wyżyny

Przyczyny

powstania

UK

8

Kobieta a edukacja w dobie średniowiecza

•

Szkoły katedralne i kolegiackie były przeznaczone wyłącznie dla chłopców, gdyż przygotowywały do kapłaństwa

•

Częściowo szkoły parafialne były zamknięte dla kobiet

•

Na Uniwersytetach również nie było miejsca dla kobiet (potrzebne było wcześniejsze wykształcenie, od którego
jednak były odcięte)

•

Zdarzały się w wiekach średnich kobiety na uniwersytetach – nie były jednak studentkami, a dobrodziejkami uczelni
dla podniesienia prestiżu

•

Powoływano szkoły żeńskie(dla córek świata feudalnego, później również dla córek patrycjuszów miejskich), w
których uczono czytania i pisania

•

W Polsce przyklasztorne szkoły dla dziewcząt znajdowały się w Płocku, Krakowie oraz na Śląsku. W Polsce powstał
również najstarszy traktat nt kształcenia chłopców i dziewcząt (Konrad Bitczyn a Łukowa)

•

Zdarzały się nieliczne wykształcone kobiety w średniowieczu (nawet z zakresu medycyny)

•

Sławne średniowieczne uczone – Heloiza oraz córka Jana Andrzejowego

•

Legenda Kakowska – o niezwykle zdolnej kobiecie przebranej za mężczyznę studiującą na Uniwersytecie Krakowskim
o imieniu Nawojka

Ubiór żaków i profesorów

•

Ówczesna edukacja zdominowana przez duchowieństwo wprowadziła również adekwatny strój zarówno i żaków jak i
profesorów

•

Mimo tego niekiedy początkujący studenci artium będący często młodymi chłopcami nie wpasowywali się w te
schematy

•

Na Uniwersytecie Krakowskim żacy ubierali się w:

- nakrycie głowy – zwykła kapuza przyszyta do sukni lub czapka (mycka) sukienna

- koszula

- obcisłe spodnie

- czarny lub czerwony kaftan, na który wciągano tunikę przewiązaną ozdobnym lub

zwykłym pasem (tunika sukienna podbita futerkiem nazywana szubą – hit mody)

- trepy, w zimę ciężkie buty z długimi cholewami

- jedwabna diela (dla najbogatszych)

•

Podobnie na Uniwersytecie Krakowskim ubierali się profesorowie. Różnice to:

- nakrycie głowy – biret czworoboczny (dla magistrów okrągły)

- lamowane na czerwono rękawy tunik

•

Na Uniwersytecie Krakowskim w czasie egzaminów bądź uroczystości zakładano togi

•

Często był to strój kosztowny (dla żaków, bakałarzy i magistrów) dlatego ubierali się zwyczajnie

groziły za to

nawet kary grzywny

Burdy i bijatyki w bursach krakowskich dla studentów:

•

Pijaństwo

•

Hazard

•

Kradzieże (książek, odzieży, żywności w bursach)

•

Rozpusta (łamanie zakazu wprowadzania kobiet do burs)

•

Burdy emocjonalna, regionalne, narodowościowe

•

Bójki

•

Rzucanie kamieniami w okna

•

Na tle innych uniwersytetów, Krakowski był spokojny

Student (łac. człowiek pałający żądzą wiedzy) – studentem mógł zostać każdy mężczyzna bez względu na stan
cywilny, wiek czy narodowość. Zaczynano kształcenie od nauki czytania i pisania (artium), później kierowano
chłopców na naukę siedmiu sztuk wyzwolonych (nauka kończyła się egzaminem, którego zaliczenie gwarantowało
tytuł bakałarza). Tytuł magistra (po teologii, prawie, medycynie) zdobywali zwykle mężczyźni około 30 roku życia.
Nauka była płatna i choć studiować mógł chłopiec każdego stanu cywilnego, stać było na to tylko najbogatszych.
Beanus to pierwszak (ślubowanie, otrzęsiny) – odnoszono się do nich z pogardą.