W

E T E R Y N A R I A

W

T

E R E N I E

• 2 / 2 0 1 0 •

33

B y d ł o

Typowy dla chorób metabolicznych jest
ich subkliniczny przebieg, przez co roz-
wijają się one w postaci utajonej albo
przewlekłej. Dla hodowców są one pra-
wie nierozpoznawalne. Ujawniają się
wyraźniej dopiero później pod postacią
obniżonej płodności, zmniejszonej wy-
dajności lub skróconego czasu użytko-
wania zwierzęcia.

Szczególne znaczenie w powstawa-

niu chorób metabolicznych mają prze-
miany zachodzące w organizmie krowy
w okresie okołoporodowym i na po-
czątku laktacji. W tym czasie dochodzi
do gwałtownego wzrostu zapotrzebowa-
nia na energię i składniki pokarmowe
niezbędne do rozwoju płodu, produkcji
siary i mleka, z jednoczesnymi zmiana-
mi hormonalnymi (zmniejszenie aktyw-
ności insuliny i tyroksyny, a zwiększenie
poziomu glukagonu, hormonu wzrostu
i kortyzonu).

Ketoza

Do najważniejszych zaburzeń przemia-
ny materii u krów wysokowydajnych
należy ketoza, która charakteryzuje się
nadmiernym gromadzeniem związków
ketonowych we krwi, moczu i mleku
oraz zmniejszeniem stężenia glukozy
we krwi i skłonnością do stłuszczenia
wątroby. Kliniczna postać tej choroby,
z objawami niestrawności lub zaburze-
niami neurologicznymi, spotykana jest
rzadko, w większości przypadków prze-
biega w postaci subklinicznej. Zależnie
od dominującego charakteru przyczyn
wyróżnia się:
• ketozę pierwotną, występującą u krów

w okresie okołoporodowym;

• ketozę wtórną, powstającą w przebie-

gu innych chorób;

• ketozę pokarmową, związaną z nie-

prawidłowym żywieniem i pojawia-
jącą się niezależnie od stanu fi zjolo-
gicznego.

Przyczyny i patogeneza
Główną przyczyną powstawania ketozy
pierwotnej jest ujemny bilans energii
pojawiający się w okresie okołoporo-
dowym wskutek niedostosowania ener-
getycznego dawki żywieniowej do za-
spokojenia potrzeb wysokowydajnego
organizmu. Na powstawanie niedobo-
rów energetycznych, skutkujących póź-
niejszą ketozą, wpływają:
• specyfi ka przemian węglowodanów

w organizmie przeżuwaczy;

• duże zapotrzebowanie energetyczne

przy produkcji mleka;

• niski fi zjologiczny poziom glukozy

u dorosłych przeżuwaczy;

• osłabiony apetyt krów po porodzie,

który dodatkowo powiększa niedo-
bory energetyczne;

• zmiany częstotliwości zadawania

i stosowanie nieodpowiedniej paszy;

• przekondycjonowanie zwierząt

w okresie zasuszenia (BCS > 4);

• predyspozycje genetyczne i rasowe

(rasy H-F i Jersey).
Związki ketonowe (kwas -hydro-

ksymasłowy, kwas acetooctowy i aceton)
u zdrowych przeżuwaczy są fi zjologicz-
nym produktem metabolizmu węglowo-
danów i lipidów. Miejscem ketogenezy
jest nabłonek przedżołądków, wątroba
i gruczoł mlekowy. Wytwarzane związ-
ki ketonowe są wykorzystywane w tkan-
kach jako substancje energetyczne oraz
stanowią substrat do syntezy kwasów
tłuszczowych mleka. Przy odpowiednim
zaopatrzeniu w energię istnieje równo-
waga między syntezą ciał ketonowych
a ich wykorzystaniem tak, że ich poziom
w surowicy jest wyrównany i wynosi 20-
50 mg/l w przeliczeniu na aceton.

Przy ujemnym bilansie energii w orga-

nizmie następuje znaczne zwiększenie
ketogenezy wątrobowej, a głównymi
prekursorami związków ketonowych
są wolne kwasy tłuszczowe i powstający

Z

Zaburzenia przemiany

materii w stadach

bydła mlecznego mogą

ograniczyć opłacalność

produkcji, szczególnie

wtedy, gdy dotyczą

całego pogłowia.

Wybrane
zaburzenia metaboliczne
u krów mlecznych

dr hab. n. wet. Przemysław Sobiech,

lek. wet. Katarzyna Chojnowska

Katedra Chorób Wewnętrznych z Kliniką

Wydziału Medycyny Weterynaryjnej

Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego

w Olsztynie

W

E T E R Y N A R I A

W

T

E R E N I E

• 2 / 2 0 1 0 •

34

B y d ł o

Oznaczając wskaźniki biochemicz-

ne krwi, stwierdza się wzrost ciał ke-
tonowych i WKT (wolne kwasy
tłuszczowe) oraz spadek poziomu cho-
lesterolu i glukozy. Przy uszkodzeniu
wątroby pojawia się wzrost w surowi-
cy aktywności enzymów wątrobowych
(AST>80 U/l, GGTP>30 U/l).

Zespół stłuszczenia wątroby

Stłuszczenie wątroby jest schorzeniem
wysokowydajnego bydła mlecznego, wy-
stępującym w okresie okołoporodowym
i będącym wynikiem niedoboru ener-
gii po porodzie. Przyczynami powsta-
wania tej choroby są błędy popełniane
w żywieniu i utrzymaniu krów w okre-
sie laktacji i zasuszenia oraz po poro-
dzie, które prowadzą do nadmiernego
otłuszczenia krów cielnych. Szczyt lak-
tacji u wysokomlecznych krów przypa-
da na 4.-7. tydzień od porodu, natomiast
maksymalny apetyt u tych zwierząt po-
jawia się dopiero w 8.-10. tygodniu. De-
fi cyt energetyczny powstający w tym
okresie pokrywany jest z rezerw organi-
zmu. Dochodzi do nadmiernego uwal-
niania wolnych kwasów tłuszczowych
z tłuszczu zapasowego i upośledzenie
mechanizmów warunkujących ich trans-
port z wątroby do krwi. Wolne kwasy
tłuszczowe odkładają się w hepatocy-
tach w postaci trójglicerydów, poczy-
nając od centralnej części zrazika i roz-
przestrzeniając się dalej, doprowadzają
do zwyrodnienia tkanki wątrobowej.

Objawy
W przypadku zespołu stłuszczenia
wątroby brak jest charakterystycznych
objawów. Zwierzęta są osowiałe, wyka-
zują brak zainteresowania otoczeniem
i niechętnie przemieszczają się z miej-
sca na miejsce. Pojawia się niestraw-

ją się trudności w rozrodzie, takie jak:
niepłodność, ciężkie porody, częste
zatrzymanie łożyska i zalegania popo-
rodowe.

Rozpoznanie
Rozpoznanie ketozy oparte jest na wy-
wiadzie (spadek mleczności, zaburzenia
w rozrodzie, zmiany kondycji), badaniu
klinicznym, wykonaniu testów tereno-
wych określających zawartość związ-
ków ketonowych (ketonuria i ketolak-
tacja) oraz badaniach laboratoryjnych.
Jednym z bardziej przydatnych testów
pozwalających stwierdzić występowanie
ketozy w stadzie jest oznaczanie związ-
ków ketonowych w moczu. Stanowi ono
wstępny test diagnostyczny. Oznacze-
nia należy wykonać u kilku krów z naj-
wyższą wydajnością mleczną w stadzie
w okresie 2-6 tygodni po porodzie,
u kilku krów zasuszonych i cielnych.
Stwierdzenie obecności ciał ketonowych
jedynie w moczu krów po porodzie
wskazuje na ketozę związaną z niedo-
borami energetycznymi, natomiast ich
stwierdzenie u reszty badanych zwierząt
sugeruje występowanie ketozy pokar-
mowej (nadmiar substancji ketogennych
w paszy). Dostępne testy (KetoCheck,
Ketostix, Testoket) oparte są głównie
na próbie Rothera i służą do oznacza-
nia kwasu acetooctowego, w mniejszym
stopniu acetonu, natomiast nie wykry-
wają -hydroksymaślanu. Testy służące
do oznaczania kwasu acetooctowego
w mleku są mniej czułe. Zawartość ace-
tooctanu w mleku stanowi 40-45% jego
zawartości we krwi.

Charakterystycznym objawem ketozy

klinicznej jest obecność związków keto-
nowych zarówno w mleku, jak i w mo-
czu, natomiast przy ketozie subklinicz-
nej – tylko w moczu.

z nich acetylo-CoA. Utlenianie acety-
lo-CoA uzależnione jest od dostatecz-
nej ilości kwasu szczawiooctowego wa-
runkującego przebieg reakcji w cyklu
Krebsa (przy prawidłowej przemianie
węglowodanów). W stanach niedobo-
ru energii z acetylo-CoA w cyklu HMG
(3-hydroksy-3-metylo-3-glutarylo-CoA)
powstają duże ilości związków keto-
nowych, których zużycie przekracza
możliwości tkanek pozawątrobowych.
Do rozwoju ketozy u krów przyczynia
się także ketogeneza w nabłonku przed-
żołądków oraz w wymieniu. W zależ-
ności od ilości wytworzonych związ-
ków ketonowych choroba przebiega
w formie subklinicznej (50-150 zw. ket
w mg/l surowicy) lub klinicznej (powy-
żej 150 mg/l surowicy).

Objawy
Stopniowa utrata apetytu i upośledze-
nie aktywności ruchowej przedżołąd-
ków są objawami mogącymi wskazywać
na rozwój choroby. Z czasem zapadnię-
ciu ulega lewy dół głodowy, natomiast
przy opukiwaniu okolicy wątrobowej
stwierdza się jej zwiększoną tkliwość
i powiększenie pola stłumienia wątro-
bowego. Wydalany kał początkowo jest
ciemny, zwarty i pokryty śluzem, póź-
niej przechodzi w biegunkę.

W nerwowej postaci choroby zwierzę-

ta słabo reagują na bodźce pochodzące
ze środowiska zewnętrznego, są senne,
przyjmują leżącą pozycję i z czasem
zapadają w śpiączkę. Częściej jednak
wykazują objawy podniecenia manife-
stujące się dreptaniem w miejscu, błą-
dzeniem wkoło, parciem na przeszkody,
wzmożonym czuciem skórnym. Do in-
nych objawów należą: spaczony apetyt,
lizanie lub gryzienie skóry, drewna albo
elementów konstrukcyjnych, ślinotok,
pobieranie wody z zanurzeniem głowy
w poidle powyżej otworów nosowych.
Dodatkowo mogą się pojawić zabu-
rzenia ruchowe – niezborny chód, po-
tykanie się i przewracanie na ziemię.
Znacząco spada wydajność mleczna,
a uzyskane mleko zmienia swoje właści-
wości fi zyczne i walory smakowe.

Ketoza subkliniczna występuje głów-

nie w warunkach hodowli wielkostadnej.
W jej przebiegu stan ogólny zwierząt nie
jest zaburzony oraz nie występują ob-
jawy kliniczne. Zaznacza się wyraźnie
spadek wydajności mlecznej i pojawia-

Stan

kliniczny

Glukoza

(mg/100

ml)

WKT

(μmol/l)

Związki

ketonowe

w surowicy

(mg/l)

Związki

ketonowe

w moczu

Związki

ketonowe

w mleku

Krowy

zdrowe

40-60

300-600

20-50

–

–

Ketoza

subklinicz-

na

30-40

600-900

50-150

+

–

Ketoza

kliniczna

< 30

> 900

> 150

+

+

Tabela 1. Zmiany biochemiczne krwi w przebiegu ketozy bydła
Dane przytoczone w oparciu o: Filar J.: Schorzenia przemiany węglowodanowo-tłuszczowej u przeżu-
waczy. Wydawnictwo AR, Lublin 1998.

W

E T E R Y N A R I A

W

T

E R E N I E

• 2 / 2 0 1 0 •

35

B y d ł o

ność będąca wynikiem zmniejszenia
motoryki przedżołądków. Objawem,
który może towarzyszyć temu zespo-
łowi, jest zaleganie niepoddające się
leczeniu. Przyczyną takiego stanu rze-
czy są WKT, które łącząc się z jonami
wapnia i magnezu, tworzą nieprzyswa-
jalne przez organizm związki chelato-
we, co znacznie zmniejsza dostępność
tych pierwiastków. Na uwagę zasługu-
je również stopniowa utrata kondycji
zwierzęcia w stosunkowo krótkim cza-
sie. Zwyrodnienie hepatocytów dopro-
wadza do upośledzenia funkcji wątroby
manifestującego się obniżeniem odpor-
ności, co prowadzi do wzrostu zapadal-
ności zwierząt na niektóre choroby, np.
zapalenie wymienia, metritis, zapalenie
płuc. W przebiegu tego schorzenia z re-
guły nie występuje żółtaczka, typowa dla
niewydolności wątrobowej. Dodatkowo
w wyniku zaburzenia przemian stero-
idów w wątrobie dochodzi do zakłóce-
nia funkcji rozrodczych objawiających
się występowaniem torbieli jajnikowych,
przedłużeniem okresu międzyciążowe-
go oraz spadkiem skuteczności pokry-
cia po pierwszym unasienianiu.

Rozpoznanie
W rozpoznaniu schorzenia pomocne
jest oznaczenie w surowicy aktywności
enzymów wątrobowych, takich jak AST,
GGTP, LDH oraz stężenia bilirubiny cał-
kowitej. Wzrost stężenia bilirubiny i ak-
tywności powyższych enzymów wska-
zuje na spowodowane stłuszczeniem
uszkodzenie hepatocytów. Zaburzenia
parametrów będących wskaźnikami
przemiany węglowodanowo-tłuszczo-
wej również dają możliwość postawie-
nia prawidłowej diagnozy. Wzrost stę-
żenia wolnych kwasów tłuszczowych
z jednoczesnym obniżeniem trójglice-
rydów i cholesterolu we krwi, stanowi
jeden z bardziej charakterystycznych
objawów biochemicznych stłuszczenia
wątroby. Obniżenie poziomu trójglice-
rydów związane jest z procesem ich
odkładania w hepatocytach ze wzglę-
du na spadek wytwarzania lipoprotein
warunkujących ich transport z wątroby
do krwi. Jednak na podstawie samych
parametrów biochemicznych nie jest
możliwe określenie, z jakim stopniem
stłuszczenia narządu mamy do czynie-
nia. Stopień zwyrodnienia tłuszczowego

wątroby można określić jedynie po po-
braniu materiału biopsyjnego i określe-
niu w nim całkowitej zawartości tłuszczu
lub trójglicerydów.

Coraz więcej zwolenników znajduje

metoda określenia stopnia stłuszcze-
nia wątroby za pomocą badania ultra-
sonografi cznego. Badaniem USG krów
ze stłuszczeniem wątroby stwierdza
się wzrost jej wielkości, zaokrąglenie
brzegów, hiperechogeniczność miąż-
szu w powierzchownych warstwach
oraz słabe uwidocznienie wątrobowych
naczyń krwionośnych. Za tą metodą
przemawia również brak konieczności
zakupu dodatkowej głowicy, gdyż z po-
wodzeniem można wykorzystać głowi-
ce używane do badań ginekologicznych
dużych zwierząt.

Reasumując, należy stwierdzić,

że choroby metaboliczne krów mlecz-
nych stanowią niezwykle istotny pro-
blem hodowlany przynoszący bardzo
duże starty produkcyjne, a ich szybka
i właściwa diagnostyka oparta na obja-
wach klinicznych i zmianach laborato-
ryjnych stanowi podstawę do ich zwal-
czania.

